Observando e Mundu
Católiconan Ta Haci Peticion na Papa
Na fin di 1995, católiconan aleman a organisá un peticion exigiendo reformacion dje iglesia, segun Süddeutsche Zeitung. E peticion, cu rond di 1,6 miyon hende a firma, a pidi p’e iglesia permití casamentu di pastor, laga hende muher bira pastor, i cambia su posicion tocante sexo i anticonceptivo. “E persona na ken nos realmente ta haci e peticion ta e papa,” segun Christian Weisner, originador dje peticion. E corant a bisa cu Karl Lehmann, presidente dje Conferencia di Obispu Aleman, tabatin dudanan serio tocante e peticion, bisando cu esei lo resultá den desunion di católiconan conservativo i reformista. No obstante, Lehmann a bai Vaticano i a presentá e resultado dje peticion na papa.
“Schrikkelseconde” Agregá na 1995
Ta parce cu rotacion dje tera no ta e método di mas confiabel di marca tempu. Segun The New York Times, científiconan tin un método mas exacto di calculá tempu—e atom cesio. Usá como hartklop dje oloshi atómico, e atom cesio ta vibra exactamente 9.192.631.770 bes pa seconde. Segun esei, e oloshi atómico tin “un grado di eror aproximadamente un seconde den 370.000 aña.” Na comparacion, e rotacion dje tera ta rond di un miyon bes ménos exacto, locual ta e motibu pakico e oloshi atómico mester ta mandá un “schrikkelseconde” padilanti periódicamente. Un cuerpo internacional di contador di tempu a dicidí di agregá tal “schrikkelseconde” na fin di 1995. Esei a permití “e rotacion di nos planeta i e pasamentu di tempu” keda sincronisá. Pero, científiconan apénas por broma di tal descubrimentu. Di tur manera, “e movementunan di e oloshi su partículanan subatómico ta imitá den miniatura, e ordu magnífico dje sistema di planeta,” segun Times.
Mucha i Tecnologia
“Mas i mas mucha sa traha cu computer promé cu nan sa lesa,” segun The Globe and Mail di Cánada. Algun mucha cu no a siña cana of papia ainda, ta usa computer caba. Asta babynan cu no por sinta nan so ta ser siñá aptitudnan tecnológico miéntras cu nan ta sinta den scochi di nan mayornan. E ansha pa introducí baby na computer hopi bes ta bini di parti dje mayornan cu ta ansioso pa nan yunan sobresalí na scol. Ademas, hopi compania di ‘software’ ta presentá nan productonan como yudansa pa siña muchanan. Sin embargo, algun mayor tin duda tocante e énfasis duná na tratamentu cu mashin, en bes di cu hende, na un edad asina chikitu. Un mama a bisa: “Nos no ta desaroyá un relacion cu computer, of por lo ménos mi no ta kere cu nos mester haci esei.”
Solucion Fácil
Na Hapon e cantidad di cadaver humano ofrecí pa investigacion médico a aumentá den tempu recien. Segun The Daily Yomiuri, e Ministerio di Educacion ta bisa cu “un cadaver ta necesario pa cada dos alumno médico i [un] ta necesario pa cada cuater alumno dental, locual ta haci e cantidad di cadaver necesario den tur e pais 4.500 pa aña.” Pero, pakico tin hopi mas hende cu ta ofrecé nan curpa cu e cantidad di [cadaver] cu ta realmente necesario? E scarcedad di tera pa usa como graf i debilitacion di enlace di famia, ta entre e motibunan duná.
AIDS Ta Pasa 500.000 Caso na Merca
P’e promé bes, dia 31 di october, 1995, e cantidad total di casonan di AIDS raportá na Merca a pasa mei miyon, segun The Journal of the American Medical Association. Dje total ei, 311.381—62 porciento—a muri caba dje malesa. Un otro desaroyo desconsolador tabata e aumento continuo di AIDS mediante contacto sexual normal. E revista a indicá cu for di 1981 te 1987, e total di casonan di AIDS den hende muher tabata solamente 8 porciento, pero for di 1993 te 1995, e total a subi te 18 porciento.
Adictonan di Internet
E custumber di usa netwerk di computer riba liña di telefon a introducí un adiccion nobo yamá “Enfermedad di Adiccion di Internet.” Segun New Scientist, “hende cu ta sufri dje adiccion na netwerk di computer, locual ta igual cu alcoholismo, ta acudí na cantidad aumentante na gruponan di adicto buscando tratamentu pa nan adiccion.” Dr. Ivan Goldberg, un sikiatra di New York, a funda e Grupo di Adiccion na Internet Buscando Alivio pa yuda hende cu ta “lucha pa kita” for dje supercaretera di informacion. Síntomanan dje malesa ta incluí “un necesidad pa dedicá cada bes mas i mas tempu na Internet pa haña satisfaccion, i fantasia of soñonan tocante Internet.” E revista ta bisa cu Goldberg a ricibí “mas cu 20 reaccion for di hende cu ta bisa cu Internet a ruiná nan bida.”
Claridad di Solo Ta Mehorá Moral
Permitiendo mas claridad di solo den un edificio ta resultá den “mas productividad” i “ménos dia di keda cas,” segun The Wall Street Journal. Originalmente mas claridad a ser usá pa conserbá energia, pero arkitectura di edificio cu ta permití claridad di solo den e lugá di empleo ta duna bon resultado mehorando moral di empleado. Por ehempel, ora Lockheed Corporation, un compania gigante di aeroespacio, a habri un oficina nobo den Sunnyvale, California, su diseño pa spar energia “a corta gastu total pa energia na mitar.” Sin embargo, loke Lockheed no a anticipá tabata cu empleadonan a gusta nan ambiente nobo asina tantu cu “hende cu a keda cas” a baha cu 15 porciento. Comerciantenan tambe a ripará e bentaha di permití mas lus di solo den un edificio. Un comerciante a haña cu benta “a aumentá significantemente” den tiendanan cu ta usa claridad natural en bes di lus artificial.
Un Mundu Vigilando Awa
“Gueranan dje siguiente siglo lo ser bringá pa awa,” ta e advertencia di Ismail Serageldin, vice presidente di medio ambiente di Banco Mundial. Segun Serageldin, 80 pais tin scarcedad di awa caba cu ta menasá salú i economia. Pero no tin problema di falta di awa disponibel riba tera. “E cantidad total di awa dushi riba Tera ta surpasá tur necesidad imaginabel dje poblacion humano,” segun hidrólogo Robert Ambroggi. Mayoria crísis ta debí na mal maneho di awa. Mitar dje awa usá den irigacion ta baha den tera of ta evaporá. Sistema di waterleiding di stad ta perde for di 30 te 50 porciento di nan awa, i tin biaha mas. Segun The Economist, “E tempu ta yega ora awa mester ta cuidá como un recurso balioso, manera petroli, i no un recurso grátis manera aire.”
Drumi sin Dolor
Cierto remedi bendí sin receta por contribuí na insomnio, segun Tufts University Diet & Nutrition Letter. “Ta asina pasobra e marcanan principal di pildo pa pasa dolor ta contené mes hopi cafeina, of mas, cu un kopi di cofi.” Cafeina—un stimulante suave—hopi bes ta ser poní den aspirin i otro analgésico pa aumentá nan efecto. Realmente, algun marca popular ta contené te na 130 miligram di cafeina den dos píldora. Esei ta “basta mas hopi cu e 85 miligram cu tin den un gewoon kopi” di cofi. P’esei e carta noticiero ta recomendá pa hende lesa etiket di pildo pa pasa dolor di “ingredientenan activo” pa mira si e ta contené cafeina.
“Bom di Tempu di TB”
Bacteria nobo di tuberculósis (TB) cu ta resistí vários medicina ta matando 10.000 hende na India tur siman, segun e corant Indian Express. Segun Kraig Klaudt dje Organisacion Mundial di Salú, India ta “sintá riba un bom di tempu di TB.” Mundialmente, tin 1,75 mil miyon hende infectá cu e bacteria di tuberculósis. Un grupo di experto, den un reunion di 40 pais respaldá p’e periódico médico británico The Lancet, ta bisa cu companianan médico no ta dispuesto pa invertí e placa necesario pa presentá medicina nobo riba mercado pa motibu cu e mayoria grandi di casonan di TB ta den paisnan mas pober den desaroyo.
Ladronnan No-Castigá
Segun datonan di 1994, na Italia “hende cu ta cometé ladronicia tin 94 porciento di oportunidad pa scapa castigu,” i “hende cu ta cometé ladronicia cu violencia tin un 80 porciento di probabilidad di evitá husticia,” segun La Repubblica. E cifranan aki a bini di informenan cu autoridad hudicial a ricibí for di agencia policial. Si hopi ladronicia cu no ta ser raportá na polis ta ser tumá na cuenta, e porciento di crímennan cu no ta haña castigu lo ta asta mas haltu.
Famianan Italiano Ta Cambia
Segun un investigacion di famia italiano, mas pareha ta biba compañá i mas pareha casá ta separá of ta divorciá, segun La Repubblica. Tur aña rond di 18.000 matrimonio ta ser legalisá den locual por lo ménos un persona dje pareha ta casa di nobo. Tal matrimonio nobo hopi bes ta crea famianan mas grandi cu ta incluí yunan dje matrimonio anterior. E tendencia aki, huntu cu e aumento di famianan di un solo mayor, ta cambia rápidamente i drásticamente e structura dje famia italiano tradicional.