Refnan di Coral Ta Muriendo—Hende Ta Responsabel?
E SIMPOSIO Internacional Tocante Refnan di Coral 1992 a informá cu hende a causa, sea directamente of indirectamente, e morto di 5 pa 10 porciento dje refnan bibiente dje mundu i cu den e próximo 20 pa 40 añanan un otro 60 porciento por bai perdí. Segun Clive Wilkinson dje Instituto Australiano di Ciencia Marino, solamente refnan den áreanan remoto ta basta salú. E corant USA Today a bisa cu áreanan caminda tin daño n’e “refnan ta, entre otro, Hapon, Taiwan, Filipínas, Indonesia, Singapur, Sri Lanka i India na Asia; Kenya, Tanzania, Mozambique i Madagascar na Africa; i República Dominicana, Haiti, Cuba, Jamaica, Trinidad & Tobago i Flórida den e continente di América. E causanan dje deterioro ta varia, pero tur e paisnan aki tin en comun e factornan di poblacionnan costero grandi i desaroyonan di proyectonan grandi n’e costa.”
Normalmente refnan di coral ta bona den temperaturanan di laman cu ta entre 25 pa 29 grado Celsius, dependiendo di nan sitio. Pero e márgen limitá di temperatura pa coral salú ta masha cerca dje temperatura dañino. Un aumento di un of dos grado riba e temperatura máximo normal den zomer por ta mortal. Maske por identificá vários causa pa e blikiamentu di coral den algun sitio i su morto resultante, hopi científico ta sospechá cu un causa mundial comun por ta e aumento den temperatura dje planeta. E revista Scientific American a informá tocante e conclusion aki: “E informenan di 1987 tocante blikiamentu di coral ta coincidí cu e creciente preocupacion tocante e aumento den temperatura dje planeta. P’esei, no tabata un sorpresa cu algun científico i otro observadornan a yega n’e conclusion cu refnan di coral a sirbi como e canari den e mina di carbon—e promé indicacion di un aumento den temperaturanan di océanonan dje tera. Aunke ta parce cu temperaturanan elevá di awa di laman den algun parti a causa blikiamentu, awor aki nos no por saca e conclusion final cu e blikiamentu di coral ta conectá cu e aumento den temperatura dje planeta.”
U.S.News & World Report a bisa: “Estudionan recien den Caribe a apoyá e hipótesis cu océanonan abnormalmente cayente a provocá e brotenan recien di blikiamentu di coral.” Thomas J. Goreau, kende ta director dje Union Mundial di Ref di Coral, a haci un comparacion pesimista dje mal condicion dje refnan cu e selva di yobida di Amazonas cu ta birando chikitu. “Aki cincuenta aña ainda lo sobra algun selva di yobida,” el a bisa, “pero n’e paso cu e refnan di coral ta muriendo awor, nan lo disparcé na tur parti den hopi ménos tempu.”
Destruccion Mundial—Hopi Causa
A lo largu dje Costa Pacífico di América Central, te cu 95 porciento dje coral a muri na 1983. Blikiamentu similar pero ménos destructivo a sosodé n’e mésun tempu den partinan central i west di Océano Pacífico. Blikiamentu severo a asotá e Great Barrier Reef di Australia i áreanan dje océanonan Pacífico i Indio. Tailandia, Indonesia i e Islanan Galápagos tambe a informá di daño. Despues di esei, blikiamentu extenso a tuma lugá cerca di Bahámas, Colombia, Jamaica i Puerto Rico como tambe den sur di Texas i Flórida, Merca.
Un patronchi mundial di destruccion di refnan tabata apareciendo. Natural History a remarcá: “Den e tempu relativamente corticu den cua a studia e ecosistemanan di ref, nunca a mira e blikiamentu cu a sosodé riba e escala recien. Peter Glynn, un biólogo dje Universidad di Miami, a examiná coralnan di 400 aña bieu severamente blikiá den e parti oost dje Océano Pacífico i no a haña evidencia di desasternan similar den pasado. E blikiamentu severo ta indicá cu e aumento den temperatura general durante e añanan ’80 por tabatin un efecto drástico riba e refnan di coral i por predicí e futuro dje refnan si e efecto di ‘broeikas’ causa temperaturanan asta mas haltu. Lamentablemente, ta casi sigur cu e aumento den temperatura dje planeta i e deterioro di medio ambiente lo persistí i bira mas agudo, aumentando e frecuencia dje ciclonan di blikiamentu rond mundu.”
U.S.News & World Report a señalá na loke por ta un otro causa: “E echo cu e capa di ozon, cu ta protehá criaturanan bibiente for dje radiacion ultravioleta dañino, ta birando mas fini, kisas tambe ta carga parti dje culpa pa e morto recien di refnan.”
Den áreanan di costa, caminda mas cu mitar dje poblacion di mundu ta biba, iresponsabilidad humano a pone tension pisá riba e refnan di coral. Un estudio dje Union di Conserbacion Mundial i e Programa di Medio Ambiente di Nacionnan Uní a haña cu hende a daña of a destruí cantidadnan grandi di ref den 93 pais. Hopi área den desaroyo ta flush nan sushi di riolering no-procesá directamente den océano, contaminand’e.
Mangelnan di awa, cu ta sobrebibí den awa salu i ta filtra impuresanan, ta ser cortá pa palu i combustibel. Refnan ta wordu rancá for di otro pa saca material di construccion for di nan. Na Sri Lanka i India, seccionnan completo di refnan a ser mulá i mesclá cu cement. Barcunan, grandi i chikitu, ta tira nan anker riba refnan of ta dal pega den nan, garnando nan na krakustenchi.
E revista National Geographic a describí loke ta sosodé n’e Parke Estatal di Ref di Coral John Pennekamp na Flórida: “Nan botonan ta contaminá e awa i tur cos den dje cu productonan di petroleo i sushi di riolering. Operadornan incompetente ta dal den e refnan i ta kibra nan. Nan ta susha e laman cu cupnan di foam di plestik, blekinan di aluminio, glas, sacunan di plestik, botternan i kilometernan largu di liñanan di pisca pegá den otro. E basura aki no ta bai—e ta prácticamente indestructibel.”
[Plachi Rekonosementu na página 16]
By courtesy of Australian International Public Relations
[Plachi Rekonosementu na página 17]
Courtesy of Bahamas Ministry of Tourism