Un Les for di un Pochi di Vet
Algun di mi promé recuerdonan ta e horornan di guera, specialmente ora nos tabata hui pa nos bida casi na fin di Guera Mundial II, ora mi tabatin cuater aña so. Nos famia di shete hende tabata biba na Oost Prusia, cu e tempu ei tabata parti di Alemania.
MI A sinta wak e scuridad spantoso pafó, scuchando con e escuadron ruso di avionnan lansadó di bom tabata acercando. Di ripiente, un par shen meter leu, rayonan di lus fuerte i explosionnan hopi duru a cende tankinan di combustibel na candela. E trein den cua nos tabata a sagudí riba su railnan, i hendenan a grita. Pero pronto e lansadónan di bom a bai i nos biahe a sigui.
Na un otro ocasion, e gritu di un señora cu kier a bula for dje wagon di carga caminda nos tabata, a lantá mi for di soño. Tata a want’é i a hal’é bek paden. E señora a bai soño cerca dje porta, cu su baby den su brasa. Ora el a spierta, el a descubrí cu e baby a muri di vris. E ora ei algun homber a benta e cadaver pafó den sneu, anto, e mama, kibrá dor di pena, kier a habri e porta pa bula pafó pa muri ei cu su yu.
Pa combatí e friu intenso, a pone un fogon meimei di nos wagon. Tabata usa e poco palunan den un skina dje wagon tiki tiki pa cushiná batata. E sacunan cu batata tabata sirbi tambe como nos cama, ya cu drumi riba nan ta isolá bo un poco for dje flur di vris dje wagon.
Pakico nos tabata hui pa nos bida? Con nos famia a logra sobrebibí lunanan largu como fugitivo? Lagá mi contá bo.
Desendencia Hudiu
Mi a nace dia 22 di december, 1940, na Lyck, Oost Prusia (awor Elk, Polonia). Mi tabata esun mas chikitu di cincu yu. Na fin di añanan 1700 persecucion religioso a forsa mi antepasadonan hudiu pa bandoná Alemania. Den un dje migracionnan mas grandi di historia nan a muda bai Rusia. Anto, na 1917, pa scapa dje persecucion antisemítico na Rusia e tempu ei, mi welo hudiu a migra for di su pueblo cerca di Riu Volga pa Oost Prusia.
Welo a haña ciudadania aleman, i Oost Prusia a parce un refugio sigur. Esnan cu tabatin nomber hudiu a adoptá nombernan ario. Asina, mi tata, Friedrich Salomon, a bira conocí como Fritz. Sin embargo, mi mama, tabata di Prusia. Na 1929, el a casa cu Tata, un músico.
E bida di mi mayornan a parce felis i prometedor. Wela Fredericke i Bisawela Wilhelmine (di banda di Mama) tabatin un cunucu basta grandi, cu tabata e di dos cas pa mi mayornan i nos, e muchanan. Música a hunga un parti importante den nos famia. Mama tabata toca drums den e banda musical di Tata.
Ocupacion Nazi
Na 1939, nubianan scur a cuminsá aparecé n’e horizonte político. E supuesto solucion final p’e problema hudiu cu Adolf Hitler a proponé a cuminsá preocupá mi mayornan. Nos, e muchanan, no tabata sa di nos desendencia hudiu, i nos no a haña sa di dje te ora Mama a muri na 1978—nuebe aña despues di Tata su morto.
Pa ningun hende sospechá cu Tata tabata hudiu, el a djoin e Ehército Aleman. Na cuminsamentu, el a sirbi den e muzik korps. Sin embargo, ta parce cu un hende cu tabata conocé su antecedente a bisa cu e tabata hudiu, i p’esei nan a interogá henter nos famia i a saca potret di nos tur. E expertonan nazi kier a determiná si nos tabatin característicanan hudiu. Nan mester a haña cu nos a parce lo suficiente ario, di manera cu, afortunadamente, nan no a arestá of encarcelá nos.
Ora Alemania a invadí Polonia dia 1 di september 1939, un miedu a cuminsá apoderá di nos region, caminda un tempu tabatin pas. Mama kier a muda mesora pa un área mas sigur, pero e oficialnan nazi a forsa nos keda ei. Anto, ora e ehércitonan ruso a avansá den direccion di Oost Prusia den zomer di 1944, e alemannan e dicidí di evacuá Lyck i e área rond di dje. Un dia den juli, nos a haña seis ora so pa bandoná cas.
Pánico den un Exodo Masal
Mama tabata den shok. Kico pa hiba? Unda pa bai? Con pa biaha? Nos lo bin bek un dia? Cada famia a ser limitá mashá den loke nan por a bai cuné. Sabiamente Mama a scoge e cosnan básico—incluyendo un pochi grandi di klei cu vet di carni i pida pida di speki—net suficiente cu nos por a carga cómodamente. Otro famianan a scoge pa hiba nan posesionnan material costoso.
Dia 22 di october, 1944, trupanan ruso a drenta Oost Prusia. Un escritor a splica: “Ta di mes cu e soldatnan ruso, cu a mira nan propio famia ser matá, nan propio cas i cultivo ser kimá, lo kier a tuma vengansa.” E destruccion a sagudí henter Oost Prusia, i e hendenan a hui bai den pánico.
P’e tempu ei nos tabata refugiado, bibando mas den parti west di Oost Prusia. Awor e único ruta di escape a parce di ta via Laman Báltico, di manera cu hende a hui bai p’e haf na Danzig (awor Gdansk, Polonia). Ei algun barcu a ser reclutá forsosamente pa operacionnan di rescate di emergencia. Nos famia a perde e trein cu mester a hiba nos a bordo dje bapor aleman Wilhelm Gustloff, cu a barca bai for di Gdynia, cerca di Danzig, dia 30 di januari, 1945. Despues nos a haña sa cu torpedonan ruso a sink e barcu i rond di 8.000 pasahero a hoga den e awa friu.
Siendo cu e ruta di escape via laman tabata cerá, nos a bai direccion west. Ora Tata tabata cu verlof temporal di ehército, el a djoin nos pa un parti dje biahe cu trein, manera mi a describí den e introduccion. Pronto e mester a bai bek servicio militar, i nos a sigui e biahe largu i peligroso nos so. Mama tabata vigilá e pochi cu vet cuidadosamente, sacando un tiki cada bes. E tabata suplementá cualkier sobrá di cuminda cu nos tabata logra haña na caminda. Esei a tene nos na bida durante e winter largu i friu. E pochi di vet ei a resultá di ta mas balioso cu cualkier oro of plata!
Por fin nos a yega n’e pueblo di Stargard, unda soldatnan aleman i Crus Corá a organisá un comedor público cerca dje stacion di trein. Pa un mucha cu hopi hamber, e sopi cu a ser sirbí ei a smak divino. Cu tempu, nos a yega Hamburg, Alemania, hambrá i agotá, pero gradicidu di ta na bida. Nan a pone nos den un cunucu cerca dje riu Elbe, huntu cu prizoneronan di guera ruso i polaco. Ora e guera na Europa a yega su fin dia 8 di mei, 1945, nos situacion tabata hopi precario.
Bida Como Refugiado
E mericanonan a coge Tata prezu, pero nan a trat’é bon, specialmente ora nan a haña sa cu e tabata músico. Nan a usa su abilidadnan musical pa tene nan celebracion di Dia di Independencia. Poco despues, el a logra scapa i a bai Hamburg, caminda nos tabatin un rencuentro felis. Nos a bai biba den un casita, i pronto tur dos nos welanan a yega sano i salbo, i por a uni cu nos.
Sin embargo, cu tempu e residentenan local, incluyendo nos mes Iglesia Luterano, a cuminsá mustra rencor pa cu e hopi refugiadonan. Un anochi e domi a bishitá nos famia. Ta parce cu pa malu el a ofendé nos cu comentarionan insultante tocante nos estado como refugiado. Tata, un homber cu hopi forsa, a rabia mashá i a atacá e pastor. Mama i nos welanan a tene Tata. Pero el a hisa e clero, cargu’é hiba porta i push’é pafó. Desde e momento ei Tata a prohibí pa papia di religion bou di su dak.
Pronto despues dje episodio aki, Tata a haña trabou n’e spoorbaan aleman i nos a muda pa un bario pafó di Hamburg, caminda nos a biba den un wagon di trein no usá. Mas despues, Tata a traha un cas modesto pa nos. Pero e odio contra refugiado a sigui existí. Ora mi tabata chikitu, e muchanan local a hací mi e blanco di hopi abusu físico i emocional.
Nos Famia Ta Scoge un Religion
Como mucha, mi tabata drumi den mésun kamber cu mi dos welanan. Apesar di Tata su ordunan, ora e no tabatei, nan tur dos tabata papia hopi biaha cu mi tocante Dios, tabata canta canticanan di misa i lesa nan Bijbel. Mi interes den cos spiritual a lanta. Di manera cu, ora mi tabatin dies aña, mi a cuminsá cana mas of ménos diesun kilometer bai i bini pa asistí na misa diadomingo. Pero, mi mester bisa cu mi tabata decepcioná ora mi no tabata haña contestanan satisfactorio na e hopi preguntanan cu mi tabata haci.
Anto, den zomer di 1951, un homber nechi bistí a bati na nos porta i a ofrecé Mama un ehemplar dje revista Toren di Vigilancia. El a bisa: “E Toren di Vigilancia ta yudá bo comprendé mas tocante e Reino di Dios.” Mi curason a salta di alegria, pasobra esei ta loke mi a deseá. Cu cortesia Mama a bisa cu no, sigur debí cu Tata no ta gusta religion. Sin embargo, mi a rogu’é asina tantu cu el a sede i a obtené un ehemplar pa mi. Poco tempu despues, Ernest Hibbing a bini bek i a laga e buki “Dios Sea Berdadero.”
Rond e tempu aki, Tata a haña un accidente na trabou i a kibra su pia. Esaki a nificá cu e tabata mará na cas, algu cu a disgust’é mashá. Maske su pia tabata den gips, e tabata cocochá bai tur caminda. Nos tabata straña cu e tabata disparcé den dia, i tabata aparecé solamente pa come. Esaki a sigui pa henter un siman. Mi a ripará cu cada bes cu Tata a disparcé, mi buki tambe tabata disparcé. Anto, un biaha na mesa Tata a bisá mi: “Ora e homber ei bini atrobe, mi kier papia cuné!”
Ora Ruman Hibbing a bolbe, pa nos sorpresa Tata a dal e buki riba mesa i bisa: “E buki aki ta e berdad!” Unbes a cuminsá un studio di Bijbel, i cu tempu otro miembronan di famia a uni den e studio. Ruman Hibbing a bira un consehero di confiansa i un berdadero amigu pa mi. No a tarda muchu cu nan a expulsá mi for di zondagschool dor cu mi a purba compartí mi creencianan recien hañá. Pues, mi a kita mi nomber for dje Iglesia Luterano.
Na juli 1952, mi a cuminsá traha den e trabou di predicá e bon nobo dje Reino di Dios di cas pa cas cu mi kerido amigu. Tur diadomingo, Ruman Hibbing tabata animá mi pa scucha bon con e tabata presentá e mensahe na e doñonan di cas. Despues di un par siman, el a mustrá mi un blok grandi yen di edificio i a bisa: “Tur eseinan ta pa bo traha bo so.” Cu tempu, mi a vence mi nerviosismo i tabatin hopi éxito papiando cu hende i lagando literatura bíblico cu nan.
Pronto mi a cualificá pa bautismo como símbolo di mi dedicacion na Jehova. Ami cu Tata a bautisá huntu dia 29 di mart, 1953, i mas despues den e aña ei Mama tambe a bautisá. Cu tempu, tur e miembronan di nos famia a bautisá, incluyendo mi ruman muher Erika, mi ruman hombernan Heinz, Herbert i Werner, i nos keridísima welanan, cu pa e tempu ei ya tur dos tabata leu riba 80 aña. Anto, na januari 1959, mi a bira pionero, esta, un minister di tempu completo.
Ministerio na un Otro Pais
Semper Tata a urgí mi pa bandoná Alemania, i mirando bek mi ta kere cu esei tabata debí cu el a keda cu miedu pa antisemitismo. Mi a aplicá pa emigrá pa Australia, cu e speransa cu esaki lo ta un trampolin pa sirbi como misionero na Papua Nueva Guinea of cualkier otro isla den Sur Pacífico. Ami cu mi ruman Werner a yega huntu na Melbourne, Australia, dia 21 di juli, 1959.
Denter di algun siman, mi a topa Melva Peters, cu tabata sirbi como minister di tempu completo den Congregacion Footscray. Nos a casa na 1960. Dios a bendicioná nos cu dos yu muher, cu tambe a bai na stima Jehova Dios i a dedicá nan bida na dje. Nos a haci hopi esfuerso pa mantené nos bida simpel i no complicá, di manera cu como famia nos por a sigui mas plenamente tras di metanan spiritual. Melva a sirbi como pionero pa hopi aña, te ora enfermedad a pone cu e mester a stop. Actualmente mi ta anciano i pionero den Congregacion Belconnen, den e stad di Canberra.
For di mi experencianan di infancia, mi a siña pa ta contentu i satisfecho cu Jehova su percuracionnan. Manera Mama su pochi di vet a mustra, mi a bin comprendé cu sobrebibencia no ta dependé di oro of plata, sino di necesidadnan material básico, i mas importante ainda, di studia e Palabra di Dios, Bijbel, i aplicá loke e ta siña.—Mateo 4:4.
E palabranan profundo di Maria, mama di Jesus, ta cierto berdad: “Esnan hambrá [Jehova] a satisfacé plenamente cu bon cosnan i esnan cu tabatin rikesa el a manda bai sin nada.” (Lucas 1:53) Mi ta contentu di por conta 47 miembro di mi famia cu ta canando den e caminda dje berdad di Bijbel, incluyendo shete nietu. (3 Juan 4) Huntu cu tur esakinan, como tambe cu nos yunan i nietunan spiritual, ami cu Melva ta anticipá un maraviyoso futuro den siguridad bou di Jehova su dushi cuido i un grandioso reencuentro cu nos stimánan ora nan haña resureccion.—Manera Kurt Hahn a relat’é.
[Plachi na página 21]
Trupanan ruso ta avansando den Oost Prusia, na 1944
[Rekonosementu]
Sovfoto
[Plachi na página 23]
Mi ruman homber Heinz, ruman muher Erika, Mama, ruman hombernan Herbert i Werner, i ami padilanti
[Plachi na página 24]
Cu mi esposa, Melva
[Plachi na página 24]
Un pochi manera esaki, yen di vet, a tene nos na bida