Atake Celebral—Loke Ta Caus’é
“E CELEBRO ta e órgano mas delicado dje curpa,” segun neurólogo Dr. Vladimir Hachinski, dje Universidad di West Ontario na London, Cánada. Pisando solamente 2 porciento dje peso total dje curpa, e celebro ta contené mas cu dies mil miyon neuron, cu ta constantemente den comunicacion cu otro pa producí delaster un pensamentu, movecion i sensacion di nos. E ta dependé di oxígeno i glucose pa energia, ricibiendo un suministro continuo di eseinan via un sistema hopi complicá di arteria.
Sin embargo, ora cualkier parti chikitu dje celebro ser privá di oxígeno asta pa algun seconde so, e ta afectá funcionnan delicado di neuronnan. Si esaki persistí pa mas cu algun minuut, e celebro ta sufri daño, i celnan di celebro ta cuminsá muri huntu cu e funcionnan cu nan ta controlá. E condicion aki yama iskemia, un falta di oxígeno causá principalmente dor di un blokeo den arteria. Ora e falta di oxígeno causa un cadena mortífero di reaccion kímico, mas tehido celebral ta ricibí daño. E consecuencia ta un atake celebral. Un atake celebral ta sosodé tambe ora adernan kibra, causando un derame celebral, yenando e celebro cu sanger, loke ta blokea vianan conectá cu e parti ei. Esaki ta corta e fluho kímico i eléctrico p’e músculonan i ta causa daño na tehido celebral.
Su Efectonan
Cada atake celebral ta diferente, i atakenan por afectá individuonan den maneranan cu ta casi sin límite. Ningun hende ta sufri di tur posibel consecuencia di un atake celebral, pero tog e efectonan por varia di suave i casi inobservabel te na severo i dolorosamente bisto. E área dje celebro unda e atake ta tuma lugá, ta determiná cua funcionnan corporal ta keda afectá.
Un afliccion comun ta debilidad of parálisis di brasa i pia. Por lo general, esaki ta limitá na un banda di curpa, e banda contrali dje banda di celebro caminda e atake ta tuma lugá. Pues, daño n’e banda drechi dje celebro ta hiba na parálisis n’e parti robes, i daño n’e banda robes dje celebro, na parálisis n’e parti drechi. Algun hende por retené e uso di brasa i pia, pero nan músculonan ta tembla asina tantu cu ta parce manera cada brasa i pia ta bai unda e mes kier. E víctima ta parce un nobato riba schaats, tratando di mantené su balansa. Dr. David Levine, dje Centro Médico Universitario na New York, ta bisa: “Nan a perde e clase di sensacion cu ta bisa nan si nan brasa of pia ta move of no i na unda e ta.”
Mas cu 15 porciento di víctimanan cu a sobrebibí un atake celebral ta haña atakenan epiléptico cu ta hiba na episodionan di movementunan descontrolá i, loke ta comun, na ratunan cu nan ta inconciente. Tambe ta normal pa sinti tantu dolor como cambio di sensacion. Un víctima di atake celebral cu ta sinti cu su man i pianan ta constantemente doof, ta bisa: “Tin anochi cu algu ta mishi cu mi pianan i mi ta lanta for di soño pasobra ta parce manera ta coriente ta dal mi.”
Otro consecuencia di atake celebral por ta mira dòbel, i problema pa guli. Si e partinan dje celebro cu ta controlá boca i garganta ricibí daño, e víctimanan di atake celebral lo por sufri di mas cos cu ta horta nan di nan dignidad, por ehempel, babamentu. Cualkier dje cincu sentidonan por ser afectá, causando problema cu bista, oido, olfato, smak i facultad di fula.
Problemanan cu Comunicacion
Imaginá cu bo ta canando den un caya scur, anto dos homber curpa grandi ta siguí bo. Bo ta bira wak patras, i ta mira cu nan ta core bin bo tras. Bo ta purba grita pa yudansa, pero niun zonido ta sali! Bo por imaginá e gran frustracion cu lo bo sinti den un situacion asina? Esei ta loke hopi víctima di atake celebral ta sinti ora di ripiente nan perde nan abilidad di papia.
Un dje consecuencianan mas devastador di atake celebral ta di no por comunicá pensamentu, sintimentu, speransa i miedunan—den un sentido figurativo ser isolá di amigu i famia. Un sobrebibiente di atake celebral a describié asina aki: “Cada biaha cu mi a purba bisa algu, nada tabata sali. Mi tabata obligá di keda ketu i no por a cumpli cu ningun instruccion verbal ni skirbí. Palabranan a zona . . . como si fuera hende rond di mi a papia un lenga straño. Mi no por a comprendé ni usa idioma.”
Na otro un banda, Charles, tabata comprendé tur cos cu hende tabata papia cuné. Pero e ta skirbi tocante ora di contestá: “Mi tabata formulá e palabranan cu mi kier a bisa, pero nan tabata sali bruhá i tur den otro. N’e punto ei mi a sinti cu mi tabata atrapá den mi mes.” Den su buki Stroke: An Owner’s Manual (Atake Celebral: Un Manual p’e Víctima), Arthur Josephs ta splica: “Mas cu shen diferente músculo ta ser controlá i coordiná durante abla i cada un dje músculonan ei ta ser controlá dor di un promedio di mas cu shen unidad di mobilidad. . . . Pa cada seconde di abla, tin mester di un asombroso 140.000 suceso neuromuscular. Acaso ta straño cu daño na un porcion di e celebro cu ta controlá e músculonan aki por hiba na abla bruhá?”
Atake celebral por producí hopi fenómeno desconcertante den abla. Por ehempel, un individuo cu no por papia lo por canta. Un otro lo por bisa palabranan riba impulso, pero no ora e kier bisa nan, of, contrali na esei, kisas ta papia sin stop. Otronan ta ripití palabranan of frasenan bes tras bes of ta usa palabranan robes pa drechi: kisas nan ta bisa sí miéntras nan kier men no i vise versa. Algun sa e palabranan cu nan kier usa, pero e celebro no por pone e boca, lip i lenga bisa nan. Of kisas nan ta guli letter of palabra, pa motibu di debilidad di músculo. Algun kisas ta interumpí nan mes cada bes cu explosionnan fuerte di emocion.
Otro daño causá dor di atake celebral por ta daño n’e parti dje celebro cu ta controlá e tono di emocion. E resultado por ta abla cu ta zona monótono. Of kisas e víctima tin dificultad pa comprendé e tono di emocion di otronan. E bareranan di comunicacion aki i esnan describí ariba por crea un brecha entre miembronan di famia, manera entre esposo i esposa. Georg ta splica: “Dor cu atake celebral ta afectá expresionnan di cara i gestonan, eigenlijk henter e personalidad, di ripiente nos no por a bai bon cu otro mas manera ántes. A parcé mi cu mi tabatin un esposa totalmente diferente, un hende cu mi mester a siña conocé completamente di nobo.”
Cambionan den Emocion i Personalidad
Cambio di beis sin motibu, basha na yoramentu of harimentu, rabia extremo, sintimentunan di sospecho cu no ta nan custumber, i tristesa abrumador ta solamente algun dje perturbacionnan den emocion i personalidad cu sobrebibientenan di atake celebral i nan famia lo mester trata cuné.
Un víctima di atake celebral, Gilbert, ta conta: “Tin biaha mi ta bira emocional, i ta hari of yora pa e cos di mas insignificante. De bes en cuando, ora mi hari, un hende ta puntra: ‘Kico bo ta hari?’ Pero di berdad mi no por bisa nan ta kico.” Esaki, huntu cu problema pa mantené balansa i tin un caná un poco lastrá, a pone Gilbert bisa: “Mi ta sinti como si fuera mi ta den un otro curpa, manera mi ta un otro hende, no e mésun persona cu mi tabata promé cu e atake.”
Bibando cu incapacidadnan cu ta alterá bo mente i curpa, poco hende, pa no bisa ningun, por keda sin experenciá trastorno emocional. Hiroyuki a keda cu un impedimentu di abla i parálisis parcial a consecuencia di un atake celebral. E ta comentá: “Asta despues di hopi tempu, gewoon mi no tabata mehorá. Realisando cu lo mi no por sigui haci mi trabou manera ántes mas, mi a cai den desesperacion. Mi a cuminsá tira culpa riba cosnan i hende i a sinti como si mi emocionnan lo explotá. Mi no a actua manera homber.”
Ta comun pa víctimanan di atake celebral sinti miedu i ansiedad. Ellen ta comentá: “Mi ta sintí mi insigur ora mi tin presion den mi cabes cu lo por ta un aviso cu mi ta bai haña otro atake. Ora mi laga pensamentu negativo dominá mi, mi ta haña ègt miedu.” Ron ta splica ki ansiedad e ta trata cuné: “Tin biaha ta casi imposibel pa yega n’e conclusionnan corecto. Mi ta frustra ora mi mester resolvé dos of tres problema chikitu pareu. Mi ta lubidá asina lihé cu tin biaha mi no por corda kico mi a dicidí algun minuut pasá. Como resultado, mi ta cometé algun eror teribel, i esei ta duna ami i otro hende bergwensa. Ta con lo mi bira aki un par di aña? Lo mi perde mi abilidad di combersá inteligentemente of di core auto? Lo mi bira un carga pa mi esposa?”
Miembronan di Famia Tambe Ta Víctima
Nos por mira anto cu no ta solamente e víctimanan di atake celebral mester lucha cu consecuencianan devastador. Nan famia tambe. Den algun caso nan mester trata cu e shok teribel di mira un persona cu na un tempu tabata capas i por a papia bon, di ripiente bai atras dilanti nan wowo, limitá na un estado manera di un baby dependiente. Relacionnan por kibra ora miembronan di famia mester asumí papelnan cu nan no conocé.
Haruko ta conta e efectonan trágico asina aki: “Mi esposo a lubidá casi tur cos importante. Di ripiente nos mester a bende e compania cu el a manehá i a perde nos cas i posesionnan. Loke a duel mi mas ta cu ya mi no tabata por a papia libremente mas cu mi casá ni acudí na dje pa conseho. Siendo cu e ta bruha entre anochi i dia, hopi bes e ta kita e bruki protectivo cu e tin mester den anochi. Maske nos tabata sa cu e tempu lo a bini ora e lo yega n’e punto aki, tog ta duru pa nos aceptá e realidad di su condicion. Nos situacion a boltu completamente, den e sentido cu awor ta ami i mi yu muher ta cuida mi casá.”
“Tin biaha por ta abrumador pa cuida un hende cu a haña un atake celebral—maske cuantu bo stim’é,” Elaine Fantle Shimberg ta remarcá den su buki Strokes: What Families Should Know (Atake Celebral: Loke e Famia Mester Sa). “E presion i e responsabilidad no ta mengua nunca.” Den algun caso e cuido intensivo cu algun miembro di famia ta duna por perhudicá nan salú, emocion i spiritualidad. Maria ta splica cu e atake celebral di su mama tabatin un tremendo impacto riba su bida: “Mi ta bishit’é tur dia i ta purba edifik’é spiritualmente dor di lesa i haci oracion cuné i tambe dun’é hopi amor, abraso i sunchi. Ora mi yega cas, mi ta emocionalmente agotá—tin dia te n’e punto cu mi ta saca.”
E cos mas difícil pa algun dunadó di cuido trata cuné ta e cambio den comportacion. Neurosicólogo Dr. Ronald Calvanio ta bisa Spierta!: “Ora bo tin un malesa cu ta afectá e funcionnan dje cortex superior—esta, con un persona ta pensa, ta hiba su bida i su reaccionnan emocional—nos tin di haci cu e esencia mes dje persona. P’esei, den algun sentido e impedimentunan sicológico cu ta tuma lugá di berdad ta cambia e mundu dje famia den un forma bastante dramático.” Yoshiko ta conta: “Ta parce cu mi esposo a cambia totalmente despues di su malesa. E ta rabia di ripiente pa e cos di mas chikitu. N’e momentonan ei mi ta sintí mi ègt hopi tristu.”
Hopi bes, esnan pafó dje famia no ta reconocé e cambionan di personalidad. P’esei algun dunadó di cuido ta sinti nan isolá i ta hiba nan carga nan so. Midori ta splica: “E atakenan celebral a laga mi esposo cu incapacidad mental i emocional. Maske e tin hopi necesidad di animacion, e no ta papia tocante esei cu ningun hende i ta sufri su so. Di manera cu ta ami so mester trata cu su emocionnan. Mira e beisnan di mi casá tur dia ta preocupá mi, i tin biaha ta duná mi asta miedu.”
Con hopi sobrebibiente di atake celebral i nan famia a logra trata cu e cambionan cu e atake a trece den nan bida? Den ki maneranan nos cada un por duna apoyo na esnan cu ta sufri dje incapacidadnan cu atake celebral ta causa? Nos siguiente artículo ta splica.
[Kuadro/Plachi na página 7]
Señalnan Di Aviso
• Di ripiente cara, brasa of pia ta bira débil, doof of ta paralisá, foral na un banda di curpa
• Di ripiente bista ta bira nublá of scur, foral den un wowo; pa un momento bo ta wak dòbel
• Problema pa expresá of comprendé asta frasenan simpel
• Ta perde balansa of coordinacion of cabes ta bira, foral en combinacion cu un otro síntoma
Síntomanan Ménos Comun
• Dolor di cabes di ripiente, intenso i inexplicabel—hopi bes describí como “e pió dolor di cabes”
• Mariamentu i keintura repentino—distinto di malesa causá pa vírus, pasobra e ta aparecé hopi lihé (den algun minuut of ora en bes di den algun dia)
• Bai leu pa un ratu of un periodo di ta for di bo (cai flou, confusion, djimbi, coma)
No Ignorá e Síntomanan
Dr. David Levine ta urgi cu ora e síntomanan aparecé, pa e pashent “bai mas pronto posibel n’e afdeling di promé auxilio di hospital. Tin evidencia cu si trata un atake celebral den e promé par di oranan, por minimisá e daño.”
Tin biaha e síntomanan por aparecé djis pa un ratu so anto despues disparcé. E episodionan aki ta conocí como TIA (Transient Ischemic Attacks), of atakenan iskémico pasahero. No ignorá nan, ya cu nan por indicá un rísico serio di atake celebral, i tin chens cu un atake celebral fuerte ta na caminda. Un dokter por trata e causanan i yuda reducí e rísico di un futuro atake.
Adaptá for di instruccionnan duná dor di National Stroke Association, Englewood, Colorado, U.S.A.