BIBLIOTEKA ONLINE Watchtower
Watchtower
BIBLIOTEKA ONLINE
Papiamentu (Kòrsou)
  • BEIBEL
  • PUBLIKASHON
  • REUNION
  • g98 8/3 pág. 5-9
  • Científiconan Ta Dividí?

No tin vidio disponibel pa esaki.

Despensa, tin un problema pa habri e vidio.

  • Científiconan Ta Dividí?
  • Spièrta!—1998
  • Suptema
  • Informashon Similar
  • Controversianan Científico
  • “Un Tragedia Abrumadoramente Doloroso”
  • Un Otro Tipo di Tragedia
  • Te Con Leu Bo Por Confia Ciencia?
    Spièrta!—1998
  • Kiko Testigunan di Yehova Ta Pensa di Siensia?
    Pregunta Ku Hopi Hende Sa Hasi
  • Kon Universo i Bida A Originá?
    Spièrta!—2002
  • Ki Efekto Siensia Tin Riba Nos Bida?
    E Toren di Vigilansia Anunsiando e Reino di Yehova Dios—2015
Mas Artíkulo
Spièrta!—1998
g98 8/3 pág. 5-9

Científiconan Ta Dividí?

“MASKE nos no mag descartá e nocion cu ciencia ta un búskeda dje berdad tocante e mundu, nos mester tuma na consideracion e factornan sicológico i social cu hopi bes ta oponé e búskeda aki.” Asina Tony Morton a skirbi den un ensayo titulá “Gremionan di Científico den Conflicto: Motivacion i Métodonan di Científiconan.” Sí, ta parce cu tin biaha fama, ganashi financiero of asta inclinacionnan político a influenciá e descubrimentunan di científiconan.

Ya caba na 1873, Lord Jessel a expresá su preocupacion pa cu influencianan asina den casonan di corte ora el a bisa: “Evidencia experto . . . ta evidencia for di personanan cu tin biaha ta gana nan pan cu esei, pero cu den tur caso ta haña pago pa nan evidencia. . . . Awor, ta natural cu su mente, maske con onesto cu e por ta, mester ta parcial na fabor dje persona cu ta pagu’é, i por lo tantu nos ta haña e parcialidad ei.”

Tuma, por ehempel, ciencia forense, esta e ciencia aplicá den casonan legal. Un corte di apelacion a trece padilanti cu científiconan forense lo por bira partidario ferviente. E revista Search ta remarcá: “E solo echo cu polis ta busca nan yudansa lo por crea un relacion entre polis i e científiconan forense. . . . Científiconan forense cu ta traha pa gobiernu lo por cuminsá mira nan funcion como esun di yuda polis.” E revista aki ta duna tambe e ehempel dje awor notorio casonan hudicial na Gran Bretania di Maguire (1989) i Ward (1974) p’e bombardeo pa IRA (Ehército Republicano Irlandes), como unu cu a duna “testimonio elocuente dje dispuesto cu algun científico altamente experenciá i normalmente di bon reputacion ta pa bira lomba pa neutralidad científico i mira nan responsabilidad como esun di yuda e banda acusador.”

Un otro ehempel notabel ta e caso di Lindy Chamberlain na Australia (1981-82), cu a bira base pa e película A Cry in the Dark. Aparentemente, e expertonan forense a presentá evidencianan cu a pone cu nan a pronunciá huicio contra señora Chamberlain, acusá di a asesiná su baby Azaria. Maske e señora a bisa cu ta un dingo (cachó salbahe) a mata e mucha, el a ser sentenciá i cerá. Añanan despues, ora a haña e jas sushi i yen di sanger dje baby, e evidencia anterior a basha den otro ora nan a examiná e asuntu mas djacerca. Como resultado, Lindy a ser librá di prizon, su sentencia a ser nulificá i a pagu’é un compensacion pa sentencia inhustu.

Ora científico cu científico ta bringa otro, e controversia por bira hopi intenso. Algun década pasá, e desafio di Dr. William McBride contra e fabricantenan dje remedi talidomide a bira noticia mundial. E remedi aki a ser bendí pa aliviá mariamentu parti mainta durante embaraso. Ora McBride a indicá cu e remedi ta causa desfiguracion teribel cerca muchanan den barica dje mama, el a bira un héroe di un dia pa otro. Sin embargo, añanan despues, ora e tabata trahando riba un otro proyecto, un dokter cu a bira periodista a acus’é di a cambia datonan. McBride a ser hañá culpabel di fraude científico i mal comportacion profesional. El a ser kitá for dje lista di médiconan na Australia.

Controversianan Científico

Un controversia cu ainda ta andando ta cu si camponan electromagnético ta dañino of no pa salú di hende i di animal. Algun dje evidencia ta indicá cu nos medio ambiente ta extensamente contaminá cu electromagnetismo. E fuentenan di esaki ta varia for di wayanan di coriente di alto voltahe te n’e personal computer i microwave den bo cas. Tin hende ta asta pretendé cu despues di algun aña, telefon celular lo por daña bo celebro. Otronan mas ta señalá na estudionan científico cu ta indicá cu radiacion electromagnético por causa cancer i morto. Como un ehempel di esaki, e korant The Australian ta informá: “Un compania británico riba tereno di electricidad ta ser demandá pa e morto di un mucha homber cu supuestamente a haña cancer dor cu e tabata drumi cerca di kabelnan di electricidad di alto voltahe.” Un consehero di medicina ocupacional di Melbourne, Dr. Bruce Hocking, a haña cu “cerca muchanan cu ta biba denter di mas of ménos cuater kilometer for dje antenanan principal di television di Sydney, e índice di leukemia tabata mas cu dos bes mas haltu cu cerca muchanan cu ta biba pafó dje cuater kilometer di su alrededor.”

Miéntras cu activistanan di medio ambiente ta defendé afirmacionnan asina, empresanan grandi i interesnan comercial lo por perde miles di miyones di dollar debí na loke nan ta yama “campañanan innecesario pa spanta hende.” P’esei, nan ta forma contratakenan i ta haña apoyo for di otro sectornan dje comunidad científico.

Tambe tin e controversia tocante contaminacion kímico. Algun hende a describí dioxin como “e kímico mas tóxico cu hende a crea.” Michael Fumento a describí e kímico aki como “djis un producto adicional cu ta inevitabel den fabricacion di cierto herbicida” (Science Under Siege [Ciencia bou di Atake]). Pero algun hende a yam’é e “ingrediente principal den Agent Orange.”a El a alcansá su máximo publicidad despues dje guera di Vietnam. Batayanan legal grandi a surgi entre veteranonan di guera i companianan kímico, cada grupo teniendo su mes expertonan científico cu a contradicí otro.

Mescos tambe, cuestionnan tocante medio ambiente, manera aumento di temperatura dje planeta, e efecto di broeikas i daño causá na e capa di ozon ta hañando hopi atencion público. Relacioná cu temornan pa cu e medio ambiente na Antártica, e korant The Canberra Times ta informá: “Investigacion hací dor di científiconan na Palmer Station, un base científico mericano na Anvers Island, ta mustra cu rayonan ultravioleta fuerte ta daña formanan mas abou di bida manera plankton i molusconan, i lo por cuminsá afectá e cadena di alimento mas aleu.” Pero hopi otro estudio científico ta parce di contradicí un opinion asina i di kita tur motibu pa miedu tocante daño causá na ozon i aumento di temperatura dje planeta.

Awor, ta ken tin rason? Ta parce cu expertonan científico por proba of descartá cada afirmacion of argumento. E buki Paradigms Lost ta declará: “Berdad científico ta ser determiná por lo ménos mes tantu dor dje clima social dje tempu, cu dor dje principionan di rason i lógica so.” Michael Fumento ta resumí e asuntu tocante dioxin bisando: “Nos tur, dependiendo di na ken nos ta scucha, ta sea víctimanan potencial di venenamentu of víctimanan potencial di a ser malinformá deliberadamente.”

Sin embargo, algun desaster científico bon conocí no por ser minimisá. Ciencia tin cu rindi cuenta pa esakinan.

“Un Tragedia Abrumadoramente Doloroso”

Den “Un Mensahe n’e Intelectualnan,” publicá dia 29 di augustus, 1948, Albert Einstein a refleccioná riba e momentonan ménos glamoroso di ciencia ora el a declará: “Mediante experencia doloroso nos a siña cu un manera di pensa racional no ta suficiente pa solucioná e problemanan di nos bida social. Hopi bes investigacion penetrante i trabou científico intenso tabatin implicacionnan trágico pa humanidad, . . . creando e medio pa su mes destruccion masal. Esaki, en berdad, ta un tragedia abrumadoramente doloroso!”

Un comunicado recien di Associated Press ta bisa: “Gran Bretania Ta Admití di A Test Radiacion Riba Hende.” E Ministerio di Defensa Británico a confirmá cu gobiernu a haci experimentonan cu radiacion riba hende pa casi 40 aña. Un dje experimentonan aki a encerá test un bomba atómico na Maralinga, Sur Australia, meimei di añanan ’50.

Maralinga ta un nomber derivá for dje palabra aborígeno cu kier men “donder,” i e área isolá aki tabata e lugá perfecto pa Gran Bretania haci su experimentonan científico. Despues dje promé explosion, tabata reina un euforia p’e éxito. Un korant di Melbourne a bisa: “Segun cu e nubia [radioactivo] a disparcé poco-poco, trupanan di truck i jeep tabata trece e militarnan di Gran Bretania, Cánada, Australia i Nueva Zelandia cu a presenciá e explosion for di refugionan cobá den ceru solamente cincu miya leu for dje punto di explosion. I tur e caranan tabatin un smile. Nan por bien tabata biniendo bek for di un picnic.”

E coresponsal científico dje korant británico Daily Express, Chapman Pincher, a asta componé un cantica titulá “Pining for the Mushroom Cloud (Anhelando p’e Nubia di Paddestoel).” Ademas di esei, un minister di gobiernu a garantisá cu e test a bai completamente segun plan i cu lo no tin ningun peliger di radiacion pa ningun hende na Australia. Sin embargo, añanan despues, e smile a disparcé for dje caranan di esnan cu tabata muriendo dor cu nan a ser exponé na radiacion, anto a surgi un avalancha di demanda pa compensacion. Ayó ‘Anhelo p’e Nubia di Paddestoel’! Ainda Maralinga ta un área restringí debí n’e contaminacion dor di radiacion.

E experencia na Merca cu e testnan cu bomba atómico na Nevada ta parce esaki hopi. Algun hende ta di opinion cu loke ta enbolbí ta un cuestion político i no un eror científico. Robert Oppenheimer, cu tabata encargá cu fabricacion dje promé bomba atómico mericano, na Los Alamos, New Mexico, a bisa: “No ta responsabilidad dje científico pa determiná si mester usa un bomba hidrógeno of no. E responsabilidad ei ta cerca e pueblo mericano i e representantenan cu nan a scoge.”

Un Otro Tipo di Tragedia

E uso di sanger den medicina a bira un práctica standard despues di Guera Mundial II. Ciencia a aclam’é como un salbadó di bida i a declará cu su uso ta safe. Pero e yegada di AIDS a sagudí e mundu di medicina for di su estado di complacencia. Di ripiente, e líkido cu supuestamente ta salba bida a bira pa algun hende un asesino. Un administradó di un hospital grandi na Sydney, Australia, a bisa Spierta!: “Pa décadanan largu nos a transfusioná un substancia di cua nos no tabata sa mashá. Nos no tabata conocé mes algun dje malesanan cu e tabata hiba cuné. Kico mas nos ta transfusionando, ainda nos no sa, pasobra nos no por test riba algu cu nos no sa.”

Un caso particularmente trágico a enbolbé e uso di hormon di crecementu den tratamentu di muhernan infértil. E muhernan aki tabata busca un mayor satisfaccion den bida dor di haña un baby, i nan a mira e tratamentu aki como un bendicion. Añanan despues, algun di nan a muri misteriosamente di e malesa degenerativo cu ta atacá e celebro, Creutzfeldt-Jakob (CJD). Muchanan cu a ser tratá cu e mésun hormon pa motibu di un strobansa den crecementu, a cuminsá muri. Investigadónan a descubrí cu científiconan a saca e hormon for dje hypofyse di hende morto. Aparentemente algun dje cadavernan tabatin e vírus di CJD, i porcionnan dje hormon a bira contaminá. Asta mas trágico ainda ta e echo cu algun dje muhernan cu a ser tratá cu e hormon a bira donante di sanger promé cu e síntomanan di CJD a sali na cla. Ta existí e temor cu awor e vírus lo por ta den banconan di sanger, pasobra no tin ningun manera pa test p’e.

Tur ciencia ta enbolbé un grado di rísico. Nada straño anto, cu, manera e buki The Unnatural Nature of Science ta declará, hende ta mira ciencia “cu un mescla di admiracion i teror, speransa i desesperacion, tantu como e fuente di hopi dje problemanan dje sociedad industrial moderno como tambe e fuente for di cua e solucion pa e problemanan aki lo bini.”

Pero con nos por tene e rísico personal na un mínimo? Con nos por mantené un punto di bista balansá di ciencia? E siguiente artículo lo resultá di ta útil.

[Nota]

a Agent Orange ta un herbicida cu nan a usa den e guera di Vietnam pa caba cu blachi di mata den áreanan di selva.

[Komentario na página 6]

Un minister di gobiernu a bisa cu lo no tin peliger di radiacion

[Komentario na página 7]

E sitio di prueba na Maralinga ta contaminá cu radiacion

[Komentario/Plachi na página 8]

“No ta responsabilidad dje científico pa determiná si mester usa un bomba hidrógeno of no.”—Robert Oppenheimer, científico atómico

[Rekonosementu]

Hulton-Deutsch Collection/Corbis

[Komentario/Plachi na página 9]

“Mediante experencia doloroso nos a siña cu un manera di pensa racional no ta suficiente pa solucioná e problemanan di nos bida social.”—Albert Einstein, físico

[Credit line]

U.S. National Archives photo

[Plachi Rekonosementu na página 5]

Richard T. Nowitz/Corbis

[Plachi Rekonosementu na página 8, 9]

USAF photo

    Publikashonnan na Papiamentu (Curaçao) (1986-2025)
    Log Out
    Log In
    • Papiamentu (Kòrsou)
    • Kompartí
    • Preferensia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Kondishonnan di Uso
    • Maneho di Privasidat
    • Konfigurashon di Privasidat
    • JW.ORG
    • Log In
    Kompartí