Observando E Mundu
Océanonan den Peliger
Mas cu 1.600 científico marino i biólogo di conserbacion di naturalesa di 65 nacion a haci un “yamada pa accion” pa protehá e océanonan contra mas daño, segun The Journal of Commerce. E ecólogo marino Elliot Norse ta bisa: “Laman ta den problema grandi, hopi mas grandi cu nos a yega di pensa.” Un ehempel cu nan a cita ta un área den e Golfo di México di 18.000 kilometer cuadrá, conocí como e zona morto. Manera su nomber ta implicá, e zona morto no ta contené ningun piscá, cabaron ni mayoria dje animalnan marino. Científiconan ta atribuí e problema na e gran poblacionnan di lima cu ta obtené nan cuminda dje tera ricu na substancianan nutritivo cu e riu Mississippi ta hiba laman. Ora e lima muri, nan ta cai riba suela di océano. Ora bacteria cuminsá descomponé e lima morto, e fondo di océano ta keda sin oxígeno. Científico marino Dr. Nancy Rabalais ta bisa: “Tur cos cu no por sali for di eibou, cu tempu ta muri.”
Donantenan di Organo
Lo bo kier pa otro hende reclamá bo órganonan ora bo muri? Hopi brazilero ta enfrentá e pregunta ei for di 1 di januari 1998, ora cu un ley nobo a drenta na vigor. E ley ta bisa cu tur brazilero riba 18 aña lo bira automáticamente donante di órgano a ménos cu nan firma documentonan pa pidi pa haña dispensacion. Pero “tin hopi indicacion cu mayoria brazilero lo preferá di keda intacto despues di fayecé,” segun The Miami Herald. “Den e último seis lunanan, tres di cada cuater hende cu a saca nan rijbewijs, a nenga di bira donante di órgano.” Di con? Algun hende tin miedu cu dokternan lo por haña nan presioná pa declará pashentnan ‘hersendood’ djis pa nan por usa nan órganonan.
Un Mal Aña pa Pronosticadónan di Futuro
Segun Nassauische Neue Presse di Frankfurt, pronosticadónan di futuro na Alemania tabata prácticamente “ciegu” na 1997. Ni un dje mas of ménos 70 prediccionnan analisá dor dje Asociacion pa Investigacion Científico di Ciencianan Paranormal (GWUP), a sali. E sucesonan berdaderamente sorprendente di 1997 a keda scondí p’e clarividentenan. Por ehempel, ni un síkico a predicí e morto repentino di Princesa Diana. Hopi pronosticadó di futuro a bira asina cauteloso cu nan ta purba predicí solamente con tendencianan lo desaroyá, manera problemanan económico i político. Edgar Wunder di GWUP ta bisa cu esaki ta “cosnan cu cualkier lesadó di korant mes por a cai ariba.”
Sexo di Alto Riesgo
Entre 1994 i 1996, investigadónan na Rhode Island Hospital i Boston City Hospital, Merca, a puntra 203 pashent infectá cu HIV tocante nan actividad sexual. Kico e encuesta a mustra? The New York Times ta informá: “Cuater di cada dies hende infectá cu H.I.V. a keda sin informá nan partner sexual di nan malesa, i casi dos-tercer parti di nan tin biaha a keda sin usa condon.” Segun e investigadónan, ta masha comun pa hende keda sin bisa cu nan tin HIV. “Esaki no ta un problema di ignorancia,” segun Dr. Michael Stein di Brown University Medical School, na Providence, Rhode Island. “Hende sa cu nan ta carga e rísico di transmití H.I.V. [Nan] no ta ignorante dje cosnan aki. Esaki ta un asuntu di responsabilidad personal.”
Obesidad i Malesa di Curason
“E estrategia mas eficas pa prevení MAC [malesa di arteria coronario] den adulto lo por ta di prevení obesidad den mucha,” segun The Journal of the American Medical Association. Pa algun tempu caba, trahadónan den salubridad tabata sa cu obesidad den infancia ta subi e rísico di preshon haltu, diabétis, hiperlipemia (un exceso di vet den sanger), malesa di arteria coronario i otro malesanan crónico. Pero apesar di sugerencianan di dokternan pa baha man na vet i haci ehercicio regularmente, parce cu un tercer parti di tur norteamericano tin sobrepeso of obesidad. “Ta cuantu datos mas nos tin mester promé cu nos tuma accion como comunidad pa prevení obesidad dor di siña nos muchanan come mihó i haci ehercicio?” Linda Van Horn di Northwestern University Medical School, Chicago, ta puntra. “E posibel beneficionan ta incalculabel. Si nos no haci nada, e consecuencianan cardiovascular ta predicibel, lo manca hende i lo ta caru pa trata.” Sin embargo, e resultadonan di un estudio mas recien cu a sali den The New England Journal of Medicine ta bisa cu obesidad no ta forma un menasa dje grandi ei pa salú. E estudio a saca na cla cu obesidad “ta aumentá e chens cu un hende ta muri prematuramente, pero no asina tantu manera hopi experto médico a sospechá,” segun The New York Times.
Selvanan cu Ta Disparciendo
Segun e Fondo Mundial pa Naturalesa (WWF), casi dos tercer parti dje selvanan cu tabata cubri e tera promé cu civilisacion humano a cuminsá basha nan abou, a disparcé awor. Apesar dje esfuersonan grandi pa alertá hende dje problema, destruccion di selva a aumentá asina tantu den e década aki cu pronto vários pais lo por keda sin ningun selva natural. E habrimentu di mondi pa haña palu i tereno pa cultivá, ta caba cu especienan di mata i animal. Ademas, e kimamentu di palu ta manda kooldioxide den e atmósfera di tera, cu lo hiba, manera hopi hende ta teme, na e aumento di temperatura dje planeta. WWF ta urgi pa protehá por lo ménos 10 porciento di tur tipo di selva rond mundu pa aña 2000, segun Guardian, korant di Londen.
Pronóstico di Scarcedad di Cuminda Mundialmente
Un estudio conducí dor dje Universidad Johns Hopkins, Merca, a mustra cu “si e crecementu dje poblacion no baha i e produccion di alimento no aumentá drásticamente, lo no tin suficiente cuminda na aña 2025 pa e cantidad calculá di 8 mil miyon boca hambrá dje poblacion mundial,” segun un boletin di Associated Press. E investigadónan ta pronosticá cu “si e tasa di fertilidad no baha te na mas of ménos dos yu pa hende muher,” produccion di alimento lo tin cu bira dòbel pa aña 2025 pa por percurá “acceso na suficiente cuminda saludabel i nutritivo” pa hende keda salú. Ademas tin e problema di scarcedad di awa, contaminacion di tera i e pérdida constante di gordura di tera pa motibu di erosion i cambio di clima. Asta awe tin rond di 18 miyon hende cu ta muri di hamber tur aña, maske ta producí suficiente cuminda pa mantené e casi 6 mil miyon hende cu ta bibando riba tera.
Caiman di Orinoco Ta Disparciendo
E revista Estampas di Caracas ta informá cu e caimannan dje Riu Orinoco na Venezuela ta den peliger. Desde 1930 hende a yag riba e criaturanan aki pa nan cueru. N’e tempu ei “tabatin mas tantu caiman cu tabatin hende na Venezuela,” e revista ta bisa. Pero entre 1931 i 1934, a exportá casi 1,5 miyon kilo di cueru di caiman, loke ta representá por lo ménos 4,5 miyon caiman. Pa aña 1950, “despues di a yag riba nan pa añanan sin stop,” e poblacion di caiman a baha asina tantu cu 30.000 kilo “so” por a ser exportá. Awe a resta ménos cu 3.000 caiman di Orinoco, i expertonan ta bisa cu nan, huntu cu 312 otro especie di animal na Venezuela, ta ser menasá cu extincion dor di hende.
Poder Asombroso di Strea
Recientemente e Telescop Hubble Space a duna nos un imágen cu ta percurá mas evidencia cu tin un strea poco comun den nos galaxia cu yama “un variable luminoso blou.” Segun astrónomonan, e strea briyante i e nébula rond di dje tin e forma di un scopet, i p’esei nan a yam’é Pistola. Segun cálculo, e Pistola ta por lo ménos 60 bes mas masivo cu nos Solo i casi 10 miyon bes mas poderoso. Kisas e ta “e strea cu mas energia dje shelunan,” segun e revista Science News. Pero dor cu tin stof cu ta stroba e bista, por mira e strea solamente cu detectornan infrarood. Esei ta splica pakico e Pistola, cu ta situá 25.000 aña di lus for di Tera, no a ser descubrí sino te cu na comienso di añanan ’90. A detectá solamente seis otro strea dje tipo aki den nos galaxia.
Core Auto i Yama Telefon—Un Combinacion Peligroso
Shofernan di auto cu ta papia na telefon miéntras nan ta tras di stuur lo por cometé erornan serio sin sa mes. Esaki tabata e conclusion di un test cu a haci na fabor dje Club General di Auto na Alemania. Nan a pidi shofernan pa haci un test di corementu tres biaha. E promé biaha, nan no a usa telefon. E di dos biaha nan a usa un sistema di telefon móbil cu no mester tene den man. I pa e di tres biaha, mester a usa un telefon di tene den man. Con a bai cu e shofernan aki? Como averahe, shofernan cu no a usa telefon a haci 0,5 eror den cogementu di brek i keda na nan banda. Esnan cu a usa e telefon cu no mester tene den man a haci 5,9 eror i shofernan cu a usa e telefon di tene den man a haci 14,6 fout. P’esei Süddeutsche Zeitung ta informá cu e studio a yega n’e conclusion cu uso di telefon di tene den man den corementu di auto “ta presentá un rísico grandi di siguridad.”