Un Defensa Nobo den e Lucha Contra
Tuberculosis
TUBERCULOSIS (TB) ta e malesa contagioso asesino mas bieu di humanidad, i ainda e ta un menasa pa salú asina serio, cu e Organisacion Mundial di Salú (OMS) ta compar’é cu un bom di tempu. Un informe di OMS riba TB ta spierta: “Nos tempu ta cabando.” Si hende no logra desactivá e bom aki, un dia lo e por hañ’é confrontá cu un malesa cu ta resistente na remedi i cu ta “plama den aire, pero tog ta prácticamente mes incurabel cu AIDS.” OMS ta urgi cu awor ta tempu pa reconocé cu TB lo por ta devastador. “Tur hende, for di New York te na China, cu ta hala rosea . . . , mester ta preocupá tocante e rísico aki.”
Un exageracion? No. Djis imaginá con alerto mundu lo ta si un malesa a menasá di plama for di control i eliminá henter e poblacion di, ban bisa, Cánada den dies aña! Aunke esaki ta zona manera cos di fantasia, e menasa ta real. Rond mundu, TB ta mata mas hende cu AIDS, malaria i malesanan tropical huntu: 8.000 hende tur dia. Actualmente tin un 20 miyon hende ta sufri di TB activo, i un 30 miyon lo por muri di dje den e próximo dies añanan. Esei ta mas tantu cu e poblacion di Cánada.—Mira e cuadro “E Gara di TB Riba Mundu,” na página 22.
Awor e Bon Noticia
Pero awe tin speransa. Despues di dies aña ta haci test, investigadónan a haña un estrategia cu lo por cambia e asesino TB, hacié un criminal bou di control. Dr. Hiroshi Nakajima, ex-director general di OMS, a yama e estrategia nobo aki, “un dje adelantonan den salubridad público mas importante dje década aki.” I dr. Arata Kochi, director dje Programa Mundial di OMS Riba TB, ta bisa cu e estrategia ta ofrecé e promé oportunidad cu hende hamas tabatin pa “cuminsá stop e epidemia di TB.” Kico ta e causa di tur e excitacion aki? Un método yamá DOTS.
E palabra DOTS ta consistí dje promé letternan na ingles di directly observed treatment, short-course (tratamentu directamente observá i di corto duracion). E ta un sistema di cuido médico cu por cura mayoria pashent di TB den seis pa ocho luna sin cu nan tin cu pasa un solo dia den hospital. DOTS ta dependé di cincu elemento pa e ta exitoso. Si falta cualkier un dje elementonan, segun OMS, e abilidad pa cura víctimanan di TB ta “slip bai for di nos man.” Cua ta e elementonan aki?
● 1. Directamente: E caso mas peligroso di TB ta esun cu no ta conocí. P’esei OMS ta enfatisá pa, promé cu tur cos, trahadónan den salubridad dirigí nan esfuersonan pa identificá e hendenan den nan comunidad cu ta sufri di TB contagioso.
● 2. Observá: E di dos elemento di DOTS ta pone e responsabilidad pa logra curacion riba e sistema di cuido médico, no riba e pashent. Trahadónan den salubridad of boluntarionan entrená, manera doño di tienda, maestro of ex-pashent di TB, ta observá e pashent bebe cada dósis dje remedinan contra TB. “Observadónan di pashent” ta crucial pa e éxito, pasobra un dje motibunan principal pakico TB ta sigui persistí awe ta cu pashentnan ta stop di bebe nan remedi muchu lihé. (Mira e cuadro “Di Con E Ta Aumentá—Atrobe?” na página 22.) Despues di a bebe e remedinan pa djis algun siman, nan ta cuminsá sinti nan mihó i ta stop di bebe nan píldoranan. Pero mester bebe e remedinan pa seis te ocho luna pa eliminá tur bacil di TB for di bo curpa.
● 3. Tratamentu: Durante e seis pa ocho lunanan ei, trahadónan di salubridad ta controlá e resultadonan dje tratamentu, i ta registrá e progreso dje pashentnan. Asina nan ta haci sigur cu pashentnan ta completamente curá i no por pega otro hende.
● 4. Corto Duracion: E di cuater elemento dje estrategia di DOTS ta kimoterapia di corto duracion, cu ta e combinacion i cantidad exacto di remedinan contra TB cu mester tuma pa e largura di tempu prescribí. E combinacion di remedinan aki ta dal e bacilnan di TB un golpi potente pa mata nan.a Semper mester tin suficiente dje remedinan na stock pa asina no interumpí e tratamentu nunca.
● 5. !: OMS ta pone e di cincu elemento dje estrategia di DOTS den forma di un signo di sclamacion na fin di DOTS! E ta representá fondo i bon maneho. OMS ta urgi entidadnan di cuido médico pa laga gobiernu i organisacionnan no-gubernamental cera un compromiso pa duna fondo financiero i pa haci tratamentu di TB parti dje cuido médico existente dje pais.
Papiando di fondo, e método di DOTS ta atractivo pa esnan cu ta hiba maneho i cu mester dicidí riba financiamentu. Banco Mundial a bisa cu DOTS ta “un dje intervencionnan mas rendabel disponibel den bringa . . . malesa.” E gastu total pa usa e estrategia den paisnan pober, segun un cálculo di OMS, ta rond di 100 dollar pa pashent. “Masha poco biaha esaki ta yega na mas cu 10 cen (di dollar mericano) pa cabes den paisnan den desaroyo. Asta esnan den e condicionnan económico di mas pió por aford esaki.” Pero maske cu e gastunan ta abou, tog e beneficionan ta abundante.
Con Eficas E Ta?
Na mart 1997, representantenan di OMS a anunciá cu e uso limitá dje estrategia di DOTS a “pone cu e epidemia mundial di TB a baha pa promé biaha den décadanan.” “Caminda nan ta usa DOTS, e índice di curacion ta casi dos bes mas haltu.” Proyectonan piloto cu DOTS efectuá den áreanan caminda tin hopi caso di TB, ya caba ta mustra cu e estrategia ta funcioná. Considerá algun éxito cu OMS a mencioná.
Na India “a pone DOTS na vigor den partinan cu mas di 12 miyon habitante cu a sirbi como área di demostracion. . . . Actualmente 4 di cada 5 pashent di tuberculósis ta cura.” Den un programa piloto enbolbiendo un miyon hende na Bangladesh, “87 porciento [dje pashentnan di TB] a cura.” Na un isla di Indonesia, un proyecto di DOTS “ta curando 9 di cada 10 pashent cu por pega otro hende.” Na China, proyectonan piloto tabata “un éxito rotundo,” cu un índice di curacion di 94 porciento. Den un stad na Sur Africa, “mas cu 80 porciento [dje pashentnan di TB] ta cura cu e tratamentu.” Recientemente, a implementá DOTS na New York City tambe, cu resultadonan impresionante.
Segun dr. Kochi, e resultadonan di testnan den veld den decenas di pais, ta mustra cu e estrategia “por ser usá na tur parti i por producí índicenan di curacion di 85 porciento i mas.”
E Estrategia No Ta Expandé Lihé —Pero Tin Progreso
Siendo cu DOTS ta un tratamentu cu por prácticamente caba cu un di e malesanan contagioso mas mortífero di humanidad fácilmente i pa poco placa, lo bo a verwagt cu lo el a expandé lihé. “Pero,” segun un funcionario di OMS, “sorprendentemente poco pais ta implementá e estrategia rendabel i comprobá dor di OMS pa controlá TB.” Sí, na cuminsamentu di 1996, ta 34 pais so a implementá e estrategia na nivel nacional.
Tog tin progreso. Promé cu 1993, ora OMS a declará un emergencia mundial di TB, ta solamente 1 di cada 50 pashent di TB a ricibí DOTS. Awe e promedio ta 1 di cada 10 pashent. Segun informe, na 1998 un 96 pais tabata usa e estrategia di DOTS. Si mas pais implementá DOTS, e cantidad anual di casonan di TB ‘lo baha te na mitar den un década so.’ Segun dr. Kochi: “Nos tin un pakete di cuido médico comprobá cu ta usa so nan mester us’é mas extensamente.”
Ya cu hende tin e conocimentu i e manera pa bringa TB exitosamente, e único cos cu falta ta e ‘hendenan cu ta haci sigur cu e remedinan aki ta ser usá na tur parti di mundu.’ Nada straño cu den un publicacion dirigí na dokter i otro trahadónan den salubridad rond mundu, OMS ta puntra: “Kico nos ta warda?”
[Nota]
a E remedinan ta, entre otro, isoniazid, rifampin, pyrazinamide, streptomicin i ethambutol.
[Komentario na página 21]
Cada seconde, un hende na mundu ta contagiá cu tuberculósis
[Komentario na página 21]
‘Remedinancu ta salba bida ta pará den reki, miéntras cu miyones di hende ta muri.’—Dr. Arata Kochi
[Komentario na página 23]
“E estrategia di DOTS ta e adelanto den salubridad público mas importante dje década aki.”—Comunicado di prensa di OMS
[Kuadro na página 22]
Di Con E Ta Aumentá—ATROBE?
Nan a descubrí e cura pa tuberculósis (TB) mas cu cuater década pasá. Desde e tempu ei, mas cu 120 miyon hende a muri di TB, i casi 3 miyon hende lo muri e aña aki. Di con asina tantu hende ta muri ainda di TB siendo cu tin un cura p’e? E tres motibunan principal ta: negligencia, HIV/AIDS i TB resistente na vários remedi.
Negligencia. E bista di mundu ta fihá riba malesanan contagioso manera AIDS i Ebola. Pero na 1995, pa cada hende cu a muri di Ebola, 12.000 a muri di TB. De echo, TB ta asina comun den paisnan den desaroyo, cu hende einan a cuminsá mir’é como un parti di bida. Entretantu, den e paisnan mas próspero, nan a laga TB plama, miéntras cu tin remedinan eficas pará por nada den reki. E negligencia mundial aki a resultá di ta un eror fatal. Miéntras cu mundu su preocupacion cu TB tabata mengua, e bacilnan di TB tabata birando mas fuerte. Awe nan ta atacá mas hende den mas pais cu nunca promé den historia humano.
HIV/AIDS. TB ta cana samsam cu HIV i AIDS. Ora hende contagiá cu HIV (cu ta baha nan inmunidad), e chens pa nan haña TB ta 30 bes mas haltu. Nada straño cu e epidemia mundial actual di HIV a causa un aumento den e cantidad di pashentnan di TB tambe! Segun cálculo, 266.000 hende cu tabata HIV-positivo a muri na 1997 di TB. Peter Piot, director dje Programa Conhunto di Nacionnan Uní Riba HIV/AIDS ta bisa: “Esakinan ta e homber i muhernan cu no a beneficiá dje remedinan barata contra TB cu nan tabatin mester pa cura nan tuberculósis.”
TB Resistente na Vários Remedi. “Supermicrobionan” cu ta inmuno na e arsenal di antibiótica cu hende a traha, ta cos cu hende lo a considerá ciencia ficcion, pero den caso di TB, dia pa dia e ta birando un realidad. Mas cu 50 miyon hende lo por ta contagiá caba cu TB resistente na vários remedi. Pashentnan cu stop di tuma nan remedi despues di algun siman debí cu nan ta sinti nan mihó, of pasobra e remedinan a caba of pasobra e malesa ta stroba nan bida social, no ta mata tur e bacilnan di TB den nan curpa. Por ehempel, den un pais asiático, 2 di cada 3 pashent di TB ta stop cu su tratamentu muchu trempan. Ora nan bira malu atrobe, e malesa lo por ta mas difícil pa trata dor cu e bacterianan cu a sobrebibí ta bringa bek i ta vence e remedinan disponibel contra TB. Como resultado, e pashentnan ta haña nan cu un tipo di TB cu ta incurabel, tantu pa nan como pa esun cu nan pegu’é cuné. I una bes e bacteria resistente na remedi aki plama, nos ta enfrentá e pregunta spantoso: Hende lo por par’é?
[Kuadro na página 22]
E Gara di TB Riba Mundu
Tur aña e epidemia di tuberculósis (TB) ta bira mas grandi, mas caru i mas mortífero. Informenan cu e Organisacion Mundial di Salú ta compilá, ta sigui e paso dje asesino silencioso aki. Ata aki algun ehempel: “Pakistan ta perdiendo e guera contra tuberculósis.” “Tuberculósis a bolbe na Tailandia cu forsa retroactivo.” “Awe, tuberculósis ta entre e causanan principal di malesa i morto na Brazil.” “Tuberculósis a mantené un gara hopi fuerte riba e pueblo di México.” Na Rusia “e incidencia di TB ta aumentá rápidamente.” Na Etiopia “tuberculósis ta plama lihé den henter e pais.” “Sur Africa ta un dje paisnan caminda tin mas caso registrá di TB na mundu.”
Aunke 95 porciento di pashent di TB ta biba den e paisnan mas pober na mundu, TB ta hañando un gara mas i mas fuerte den paisnan próspero tambe. Na cuminsamentu di añanan ’90, Merca a mira un aumento drástico den casonan registrá di TB. E periodista mericano Valery Gartseff ta remarcá cu TB “a bolbe un biaha mas pa plaga mericanonan.” Dr. Jaap Broekmans, director dje Asociacion Real Hulandes di TB, tambe a bisa recientemente cu e epidemia di TB a “cuminsá bira pió den Oost Europa i den partinan di West Europa.” No ta un sorpresa anto cu e revista Science di 22 di augustus 1997 ta bisa cu “tuberculósis ta sigui ta un dje menasanan principal pa salú.”
[Kuadro na página 24]
Nan Ta Descubrí e ‘Mapa’ di TB
Recientemente, investigadónan a logra documentá henter e ‘mapa’ genético dje bacteria di tuberculósis (TB). E hazaña aki ta marca “un fase nobo den e lucha contra un dje asesinonan mas eficas di humanidad,” segun dr. Douglas Young, dje Universidad Imperial di Medicina na Londen. E Organisacion Mundial di Salú ta informá cu e descubrimentu aki “por resultá di ta baliosísimo pa futuro investigacion riba remedi i vacuna contra TB.”—The TB Treatment Observer, 15 di september 1998.
[Plachinan na página 23]
E remedinan combiná aki por mata e bacilnan di TB
[Credit Lines]
Potret suminsitrá dor di OMS, Ginebra
Potret: WHO/Thierry Falise
[Plachinan na página 24]
Ta costa 100 dollar so pa cura un pashent
[Credit Lines]
Potret: WHO/Thierry Falise
Potret suministrá pa OMS, Ginebra
[Plachi Rekonosementu na página 21]
Potret: WHO/Thierry Falise
Potret suministrá pa OMS, Ginebra
Potret: WHO⁄Thierry Falise