Un Buki cu Ta “Papia” Idiomanan Bibu
Si e idioma den cua un buki ta skirbí muri, prácticamente e buki tambe ta muri. Poco hende awe por lesa e idiomanan antiguo den cua Bijbel a ser skirbí. Tog e ta na bida. El a sobrebibí pa motibu cu el a “siña papia” e idiomanan bibu di humanidad. E traductornan cu a “siñ’é” papia otro idiomanan tin biaha a enfrentá obstáculonan cu a parce insuperabel.
TRADUCI Bijbel—cu su mas di 1.100 capítulo i 31.000 versículonan—ta un tarea grandísimo. Sin embargo, atrabes di siglonan, traductornan deboto a aceptá e desafio gustosamente. Hopi di nan tabata dispuesto pa pasa trabou i asta muri pa nan obra. E historia dje manera con Bijbel a yega di ser traducí na e idiomanan di humanidad ta un relato remarcabel di perseverancia i ingeniosidad. Considerá solamente un parti chikitu dje registro fasinante ei.
E Desafionan cu Traductornan A Enfrentá
Con bo ta traducí un buki na un idioma cu no tin letra skirbí? Hopi traductor di Bijbel a enfrentá exactamente e desafio ei. Por ehempel, Ulfilas, di siglo cuater E.C., a pon’é pa traducí Bijbel na loke e tempu ei tabata un idioma moderno, pero no-skirbí—gótico. Ulfilas a superá e problema dor di inventá e alfabet gótico di 27 símbolo, cua el a basa principalmente riba e alfabetnan griego i latin. Su traduccion di casi henter e Bijbel na gótico a ser completá promé cu 381 E.C.
Den siglo nuebe E.C., dos ruman homber di abla griego, Cirilio (yamá originalmente Constantino) i Metodio, ámbos erudito i lingwista sobresaliente, kier a traducí Bijbel pa e hendenan di abla eslavo. Pero esclavonio—e idioma cu a precedé e idiomanan eslavo djawendia—no tabatin letra skirbí. Di manera cu e dos rumannan a inventá un alfabet pa por producí un traduccion di Bijbel. Asina, Bijbel por a “papia” awor na hopi mas hende, esnan den e mundu eslavo.
Den siglo 16, William Tyndale a pon’é pa traducí Bijbel na ingles for dje idiomanan original, pero el a contra cu oposicion fuerte di parti di tantu Iglesia como Estado. Tyndale, cu a haña su educacion n’e Universidad di Oxford, kier a producí un traduccion cu asta “un mucha homber campesino cu ta manehá e ploeg” por a comprendé.1 Pero pa logra esaki, e mester a hui bai Alemania, caminda su “Testament Nobo” na ingles a ser imprimí na 1526. Ora a pasa copianan clandestinamente pa Inglatera, e autoridadnan a rabia asina tantu cu nan a cuminsá kima nan públicamente. Mas despues, Tyndale a ser traicioná. Djis promé cu nan a hork’é i kima su curpa, el a expresá na bos haltu e palabranan: “Señor, habri wowo dje Rey di Inglatera!”2
Traduccion di Bijbel a sigui; no por a stop e traductornan. Pa 1800, por lo ménos partinan di Bijbel a “siña papia” 68 idioma. Anto, cu e formacion di Sociedadnan Bíblico—en particular e Sociedad Bíblico Británico i Stranhero, fundá na 1804—pronto Bijbel a “siña” asta mas idioma nobo. Cientos di homber hóben tabata ofrecé nan mes boluntariamente pa bai paisnan stranhero como misionero, hopi di nan cu e propósito principal di traducí Bijbel.
Traduciendo na e Idiomanan di Africa
Na 1800, tabatin solamente rond di un dozijn di idioma skirbí na Africa. Cientos di otro idioma papiá tabatin cu warda te ora un hende a inventá un sistema di skirbi. Misioneronan a bini i a siña e idiomanan, sin yudansa di buki di instruccion ni diccionario. Caba nan a traha duru pa desaroyá un forma di skirbi, i despues di esei nan a siña e pueblo con pa lesa e letra. Nan a haci esaki pa un dia e pueblo por a lesa Bijbel den nan mas lenga.3
Un dje misioneronan aki tabata un escoses yamá Robert Moffat. Na 1821, n’e edad di 25 aña, Moffat a ser mandá como misionero pa e hendenan di abla tsuana parti sur di Africa. Pa siña nan idioma no-skirbí, el a mescla cu e pueblo, i tin biaha tabata biaha bai den interior dje pais pa biba meimei di nan. “E hendenan tabata cariñoso,” el a skirbi despues, “i mi erornan den e idioma a causa hopi harimentu. Nunca, ni un solo biaha, ningun hende tabata corigí un palabra of frase, sino te ora el a imitá mi moda di papia asina bon, cu el a causa gran hilaridad na otronan.”4 Moffat a perseverá i cu tempu a dominá e idioma, desaroyando un forma di skirbié.
Na 1829, despues di a traha meimei dje pueblo tsuana pa ocho aña, Moffat a terminá e traduccion dje Evangelio di Lucas. Pa por imprimié, el a biaha casi 1.000 kilometer den garoshi di bue p’e costa i despues a biaha cu barcu bai Kaapstad. Einan e gobernadó a dun’é permiso pa usa un imprenta di gobiernu, pero Moffat mes mester a compon’é i imprimié, i finalmente a publicá e Evangelio na 1830. Pa promé biaha e pueblo tsuana por a lesa un parti di Bijbel den nan mes idioma. Na 1857, Moffat a completá un traduccion di henter e Bijbel na tsuana.
Mas despues, Moffat a describí e reaccion dje hendenan tsuana ora e Evangelio di Lucas a bira disponibel pa nan pa promé bes. El a comentá: “Mi tabata sa di individuonan cu a biaha cientos di kilometer pa obtené ehemplarnan di San Lucas. . . . Mi a mira nan ricibí partinan di San Lucas, anto yora cu nan i tene nan na nan pechu, i yora lágrimanan di gratitud, te cu mi a bisa mas cu un di nan, ‘Boso ta bai daña boso bukinan cu boso lágrimanan.’”5
Asina traductornan deboto manera Moffat a duna hopi africano—di cua algun na principio no a mira e necesidad pa un idioma skirbí—e promé oportunidad pa comunicá por escrito. Sin embargo, e traductornan, tabata di opinion cu nan tabata dunando e pueblo di Africa un regalo muchu mas balioso—Bijbel den nan mes lenga. Awe Bijbel, completo of en parti, ta “papia” den mas cu 600 idioma africano.
Traduciendo na e Idiomanan di Asia
Miéntras cu traductornan na Africa a lucha pa desaroyá formanan di skirbi pa idiomanan papiá, n’e otro banda di mundu, otro traductornan a enfrentá un obstáculo masha distinto—traducí na idiomanan cu ya caba tabatin letra complicá. Esei tabata e desafio cu esnan cu a traducí Bijbel n’e idiomanan di Asia a enfrentá.
Na cuminsamentu di siglo 19, William Carey i Joshua Marshman a bai India i a dominá hopi di su idiomanan skirbí. Cu yudansa di William Ward, un imprimidó, nan a producí traduccionnan di por lo ménos partinan di Bijbel den casi 40 idioma.6 Relacioná cu William Carey, autor J. Herbert Kane ta splica: “El a inventá [p’e idioma bengali] un bunita estilo informal cu a cana liber, i cu a reemplasá e forma clásico bieu, haciendo e asina mas comprendibel i atractivo pa lectornan moderno.”7
Adoniram Judson, cu a nace i a lanta na Merca, a biaha bai Birmania, anto na 1817 a cuminsá traducí Bijbel na birmanes. Describiendo e dificultad pa dominá un idioma oriental te n’e grado necesario pa traducí Bijbel, el a skirbi: ‘Ora nos ta siña un idioma cu hende cu ta biba n’e otro banda di tera ta papia, kende nan patronchi di pensa ta distinto for di esun di nos, i kende nan expresionnan lingwístico ta totalmente straño pa nos, i ningun letter of palabra no tin nada parecido na cualkier idioma cu nos a yega di topa cuné; ora nos no tin diccionario ni intérprete i mester comprendé algu dje idioma promé cu nos por haña e yudansa di un maestro nativo—esei ta nificá traha duru!’8
Den e caso di Judson, esei a nificá 18 aña di trabou cuidadoso. E parti final dje Bijbel na birmanes a ser imprimí na 1835. Sin embargo, su estadia na Birmania a caus’é hopi sufrimentu. Miéntras e tabata trahando riba e traduccion, el a ser acusá di spionahe i pa esei a pasa casi dos aña den un prizon pestá cu sangura. No hopi tempu despues cu el a sali liber, su casá i yu muher chikitu a muri di keintura.
Ora Robert Morrison di 25 aña a yega China na 1807, el a emprendé e tarea extremadamente difícil di traducí Bijbel na chines, un dje idiomanan skirbí mas complicá. E tabatin solamente un conocimentu limitá di chines, cua el a cuminsá studia djis dos aña promé. Tambe Morrison tabatin cu lucha cu ley chines, cu a trata na mantené China den isolacion. Tabata prohibí, bou dje menasa di castigu di morto, pa e pueblo chines siña stranheronan e idioma. Pa un stranhero traducí Bijbel na chines tabata un delitu pa cua tabatin e pena capital.
Sin hala atras, pero cu cuidou, Morrison a sigui studia e idioma, siñando e rápidamente. Dentro di dos aña el a obtené un trabou como traductor pa e Compania di Oost India. Den dia, e tabata traha pa e compania, pero den secreto i bou di menasa constante di ser descubrí, e tabata traha riba e traduccion di Bijbel. Na 1814, shete aña despues di a yega China, e tabatin e Scritura Griego Cristian cla pa imprimí.9 Cincu aña despues, cu yudansa di William Milne, el a completá e Scritura Hebreo.
Esei tabata un logro enorme—awor Bijbel por a “papia” e idioma cu mas tantu hende na mundu ta papia. Danki na traductornan capas, traduccionnan na otro idiomanan asiático a sigui. Awe, partinan di Bijbel ta obtenibel den mas cu 500 idioma di Asia.
Di con hombernan manera Tyndale, Moffat, Judson i Morrison a traha duru pa añanan—algun asta riscando nan bida—pa traducí un buki pa hende cu nan no a conocé i, den algun caso, pa hende cu no tabatin un idioma skirbí? Siguramente no pa haña gloria of ganashi financiero. Nan tabata convencí cu Bijbel ta e Palabra di Dios i cu e mester “papia” na hende—tur hende—den nan mes idioma.
Sea cu bo ta kere cu Bijbel ta e Palabra di Dios of no, kisas lo bo ta di acuerdo cu e clase di spiritu di sacrificio propio cu e traductornan deboto ei a desplegá ta masha scars den e mundu djawe. Un buki cu ta inspirá un inegoismo asina no ta digno di ser investigá?
[Tabèl na página 12]
(Pa teksto den su formato kompletu, wak publikashon)
E cantidad di idioma den cua partinan di Bijbel a ser imprimí desde 1800
68 107 171 269 367 522 729 971 1.199 1.762 2.123
1800 1900 1995
[Plachi na página 10]
Tyndale traduciendo Bijbel
[Plachi na página 11]
Robert Moffat
[Plachi na página 12]
Adoniram Judson
[Plachi na página 13]
Robert Morrison