Observando e Mundu
“Holocausto Silencioso”
Desde e punto di bista di Oxfam (Oxford Committee for Famine Relief), un organisacion principal di obra caritativo, sufrimentu di hende pober di mundu ta suficientemente severo pa yam’é un “holocausto silencioso,” segun e corant británico Guardian Weekly. Den un informe principiando un campaña di cincu aña pa yuda hende pober di mundu, Oxfam a descubrí cu un kinta parti dje poblacion di mundu ta biba den e 50 nacionnan di mas pober. E paisnan ei mes a mira nan parti di ganashi di mundu cai te na solamente 2 porciento. E abismo separando hende ricu for di hende pober den e paisnan ta aumentando tambe. Por ehempel, México a sufri di un crísis financiero severo i di pobresa na tur parti, pero a la bes a mira e aumento mas rápido den e cantidad di biyonario. Segun un portabos di Oxfam: “Tin un sintimentu di cu lider di mundu i NU . . . a perde nan caminda. Nos tin mester di un vision nobo p’e aña 2000 padilanti.”
Mas Perhudicial cu Cigaria
Esaki ta e conclusion di un comité di parlamento na India tocante bidi, yamá tambe cigaria di hende pober. Nan ta calculá cu mas cu cuater miyon homber, muher, i mucha ta producí mas cu 300 miyon bidi pa dia, lorando polvo di tabaco den foyo di tendu [un mata] i marando e rol chikitu cu hilu. Segun e corant The Times of India, un informe recien ta mustra cu bidi tin dos i mei mas potencial cu cigaria pa causa cancer, i por causa silicósis i tuberculósis, i ta contené 47 porciento di breu i 3,7 porciento di nicotina compará cu cigaria normal di India cu tin 36 porciento di breu i 1,9 porciento di nicotina. No ta humador so cu ta den peliger. E miyones di hende cu ta prepará e bidi generalmente ta traha hopi ora den condicionnan no-higiénico, respirando polvo di tabaco den chosanan poco ventilá. Specialmente muchanan cu ta traha ta sufri.
Efecto Riba Mama cu Sa Lesa i Skirbi
Pa masha tempu expertonan di salubridad público a kere cu yunan den paisnan den desaroyo tin un mihó oportunidad di sobrebibí si nan mama sa lesa i skirbi—pero nan nunca por a establecé lesamentu riba su mes como un factor decisivo. Segun e revista New Scientist, un encuesta hací na Nicaragua “ta e promé pa demostrá cu educacion di hende muher tin un efecto directo riba e salú di nan yunan.” E encuesta a examiná muhernan analfabeta cu como adulto a participá den e programa grandi nicaragwense di educacion entre 1979 i 1985. Cerca di 1980, e porciento di morto di yunan di mamanan analfabeta tabata 110 morto pa mil yu bibu. Na 1985, e porciento di morto di yu di mama cu a siña lesa den e programa a baha te na 84 pa mil. Tambe, nan yu tabata mihó nutrí. Ainda expertonan ta insigur di pakico e yunan di mamanan cu sa lesa tin mihó salú i ta biba mas largu.
Confiansa Kibrá
E pueblo chikitu di Chesterfield Inlet cant’i Bahia Hudson den Teritorio di Nortwest di Cánada a haña shok di acusacion di abusu di mucha di scol na tur parti. Segun e revista Maclean’s, un reciente informe independiente cu e gobiernu a publicá a descubrí incidentenan di abusu sexual i físico di mucha nativo inuito durante 17 aña entre 1950 i 1970 den e scol Sir Joseph Federal Day School i un residencia bisiña bou di direccion dje Iglesia Católico. Polis a completá un investigacion di 21 luna di 236 acusacion di abusu i a dicidí di no hiba casonan dilanti raad pasobra den algun caso e verjaringswet a terminá; den otro casonan pasobra e acusadonan tabata bieu of asta morto; den otro casonan pasobra algun ex-alumno no por a identificá e abusadornan positivamente. Segun Maclean’s: “Aunke pasamentu di tempu a haci mas difícil pa castigá e abusadornan, e no a eliminá e dolor dje víctimanan.”
Bida di Famia Ta Decayendo
Con ta bai cu bida di famia awor? Segun e Departamento di Informacion Público di Nacionnan Uní, tatanan rond di mundu ta pasa un promedio di ménos cu un ora pa dia huntu cu nan yunan—na Hong Kong e promedio ta seis minuut so. Tin un aumento di mayornan soltero. Por ehempel, na Gran Bretania, mitar di tur nacementu na 1990 tabata di mama soltera. Violencia den famia tambe ta aumentá. Nan ta calculá cu dje muchanan cu ta biba na Merca i West Europa, 4 porciento ta experimentá violencia serio na cas tur aña. Hende di edad tambe tin problema. E informe di NU ta bisa: “Asta den loke ta ser yamá paisnan ‘desaroyá’ di Union Europeo (UE), un kinta parti dje poblacion di hende di edad ta biba den pobresa relativo, hopi bes isolá den ghetto sin mantenecion di miembro di famia i di pariente íntimo.”
E Peligernan di Casamentu pa Post
Huntu cu e aumento di libertad di biahamentu for di Oost Europa pa West Europa a yega un consecuencia desagradabel: casamentu pa post. Desde 1991 nan ta calculá cu 15.000 hende muher a bai di Oost Europa pa West Europa como bruid via post. Hopi hende muher ta biba den pobresa i ta soña di un bida mihó, di manera cu nan ta respondé na anuncio di agencia casamentero. Cu demasiado frecuencia, nan soño ta bira un nachtmerie ora un muher hañ’é su so den tera di estranheria i den poder di esposo brutal. Un bruid polaco tabata golpiá asina duru pa su esposo na Alemania cu el a hui den mondi i a sconde ei pa dos dia den friu. Como resultado di pia cu a vries di mas, el a perde su pia robes i su pal’i pia drechi. Segun e corant ingles Guardian Weekly: “Hopi dje agencianan casamentero ta haci negoshi di prostitucion tambe. Nan ta atraé hende muher di estranheria anto ta obligá nan di bira prostituta. Esnan cu ta resistí ta ser matá rutinariamente.”
Mareamentu
Bo sa marea riba laman, den auto of avion? Si ta asina, bo no ta so. Un total di 9 hende di cada 10 tambe ta marea na vários grado, segun International Herald Tribune. Cachó, i specialmente cachó chikitu, tambe sa marea. Asta piscá hibá den boto riba laman brutu por marea! Tin un remedi pa esei? Hopi hende ta usa medicina, locual bo por cumpra den casi tur botica. Lo siguiente ta otro sugerencianan cu por yuda: No lesa buki den vehículo coriendo. Sinta unda cu tin ménos movementu—por ehempel, sinta dilanti den auto, of cu hala bou di bo den avion. Enfocá riba obhetonan leu, tal como riba horizonte. Si bo no kier haci esei, cera bo wowo.
Contaminacion di Aire Empeorando na Francia
Apesar di esfuersonan combiná pa combatí contaminacion di aire, e ta empeorando i ta birando un peliger serio pa salú di miyones di hende cu ta biba den Paris i otro stadnan frances. Maske den pasado e culpa primario tabata riba industria pisá, awe auto ta responsabel pa 80 porciento dje contaminacion di aire den stad. E cantidad di auto na Francia a redoblá desde 1970, aumentando lihé for di 12 miyon te na 24 miyon, cu 3,2 miyon den e region di Paris so. E corant di Paris Le Monde ta bisa cu un encuesta recien di gobiernu a mustra cu pa cada aumento di concentracion di gas venenoso den e region di Paris, tabatin un aumento corespondiente den e cantidad di morto i hospitalisacion debí na problemanan respiratorio. Masha poco accion concreto a ser tumá te cu awor. Ta parce cu políticonan tin miedu cu cualkier medida suficientemente severo pa ser eficiente lo no agradá votadornan cu ta core auto.
Muchanan cu Problema di Papia
Investigadornan den e Clínica Universitario pa Trastornonan den Comunicacion na Mainz, Alemania, a descubrí cu un di cada cuater mucha cu no ta bai scol ainda tin problema di papia. E director dje clínica, profesor Manfred Heinemann a admití, “Mi no por a kere e cifranan.” Personal médico a investigá muchanan di tres i cuater aña di edad i a descubrí cu entre 18 i 34 porciento tabatin problema di papia. E cantidad corespondiente na 1982 tabata solamente cuater porciento. Pakico e aumento? Segun e corant aleman Der Steigerwald-Bote, “Famianan ta wak television muchu hopi i ta papia muchu poco.” Ta parce cu video, television, i weganan di computer ta tumando e lugá di mayornan den hopi famia. Investigadornan a ripará cu algun mucha cu casi no por a papia tog “a reaccioná mashá lihé” den wega di computer.