E Destruccion di Selvanan di Yobida
HOPI tempu pasá tabatin un zona hanchu, color esmeralda, ta pasa rond di nos planeta. E tabata consistí di tur clase di palu, i riunan hanchu tabata dorna su superficie.
Manera un inmenso broeikas natural, e tabata un region di bunitesa i diversidad. Mitar dje especienan di animal, para i insecto di mundu tabata biba ei. Pero aunke e tabata e region di mas ricu na variedad riba tera, e tabata frágil tambe, mas frágil cu hende a kere.
E selva di yobida tropical, manera nos ta yam’é awor, a parce inmenso i casi indestructibel. Pero no tabata asina. Promé, e selva di yobida a cuminsá disparcé for dje islanan caribense. Ya for di 1671 caba, dies aña promé cu e para dodo a bai den extincion, plantacionnan di caña a tuma lugá dje selva na Barbádos.a Otro islanan den e region a pasa dor di un experencia similar. Esei tabata djis un muestra di un tendencia mundial cu a acelerá den siglo 20.
Awe selvanan di yobida tropical ta cubri solamente 5 porciento dje superficie di tera, compará cu 12 porciento un siglo pasá. I tur aña hende ta kap of kima un área di selva mas grandi cu e tamaño di Inglatera, of 130.000 kilometer cuadrá. E velocidad spantoso aki di destruccion ta menasá di condená e selva di yobida, huntu cu su habitantenan, n’e mésun destino cu e dodo. “No por bisa sigur na ki aña precis e selva lo disparcé, pero si cosnan no cambia, e selva lo disparcé sí,” Philip Fearnside, un investigadó di selva di yobida na Brazil, ta spierta. Na october di aña pasá Diana Jean Schemo a informá: “E datonan dje último simannan ta indicá cu e kimamentu di selva cu ta tumando lugá na Brazil e aña aki ta mas grandi cu loke a sosodé na Indonesia, caminda stadnan grandi a keda tapá bou di capanan diki di huma cu a plama bai na otro paisnan. . . . Datonan ricibí di satélite ta indicá cu e kimamentu di palu den e region di Amazona a subi cu 28 porciento den e último aña. Cifranan di 1994 di destruccion di selva, esnan mas recien disponibel, ta mustra un aumento di 34 porciento desde 1991.”
“Palunan cu Ta Crece den un Desierto”
Pakico e selvanan di yobida, cu un siglo pasá tabata prácticamente intacto, ta ser destruí asina lihé? E selvanan den clima templá, cu ta cubri 20 porciento dje superficie di tera, no a mengua mashá den e último 50 añanan. Kico ta haci e selvanan di yobida asina vulnerabel? E contesta ta sinta den nan naturalesa único.
Den su buki Tropical Rainforest (Selva di Yobida Tropical), Arnold Newman ta bisa cu e descripcion dje selva di yobida como “palunan cu ta crece den un desierto” ta apropiado. E ta splica cu den algun parti dje region di Amazona i na Borneo, “tin selvanan grandi cu, di un manera sorprendente, ta existí asta riba casi puru santu blancu.” Aunke mayoria selva di yobida no ta crece riba santu, casi tur ta situá riba masha tiki tera cu tin masha poco gordura. Aunke e superficie di suela dje selvanan den clima templá por tin un profundidad di 2 meter, den un selva di yobida casi nunca e ta pasa 5 centimeter. Con por ta cu e vegetacion mas abundante riba tera ta bona riba suela cu asina tiki gordura?
Científiconan a descubrí e contesta riba e misterio aki den añanan ’60 i ’70. Nan a haña cu literalmente e selva mes ta alimentá su mes. Mayoria dje substancianan nutritivo cu e matanan tin mester ta ser suministrá dor di e taki i blachinan putrí cu ta cubri e suela dje selva. Eseinan, gracias na e calor i humedad continuo, ta ser descomponé rápidamente dor di comehein, beskein i otro organismonan. Nada ta bai perdí; tur cos ta ser reciclá. E parti mas ariba dje selva ta soda i evaporá. Dje manera aki e selva di yobida ta asta reciclá te cu 75 porciento dje awaceru cu e ta ricibí. Mas despues e nubianan formá dor dje proceso aki ta muha e selva di nobo.
Sin embargo, e sistema maraviyoso aki tin un punto vulnerabel: si dañ’é di mas, e no por drecha su mes. Si bo kap un área chikitu di selva di yobida, lo e drecha su mes den algun aña. Pero si bo rosa un área grandi, a lo mehor lo e no recuperá nunca mas. Yobida fuerte ta laba substancianan nutritivo bai cuné, i e solo cayente ta hasa e capa fini dje superficie te cu ta yerba grof so por crece.
Cunucu, Palu i Hamburger
Pa paisnan den desaroyo, cu scarcedad di tereno pa agricultura, nan partinan inmenso di selva bírgen a parce cla i bon pa explotacion. Un solucion “fácil” tabata di animá cunukeronan pober sin tereno, pa rosa porcionnan di selva, marca nan cu staca i reclamá nan como nan propiedad—algu parecido na loke e imigrantenan europeo a haci ora nan a establecé nan mes na West di Merca. Sin embargo, e resultadonan tabata traumático tantu pa e selva como pa e cunukeronan.
E selva di yobida berde por duna e impresion cu tur cos por crece einan. Pero una bes a basha e palunan abou, e ilusion di fertilidad abundante pronto ta disparcé. Victoria, un señora africano cu ta cultivá un tereno chikitu for dje selva cu su famia a caba di reclamá como di nan, ta splica kico ta e problema.
“Mi suegro a caba di kap i kima e palunan dje pida aki dje selva pa mi por planta pinda, casabe i algun bacoba. E aña aki lo mi mester haña un bon cosecha, pero aki dos of tres aña, e tera lo ta agotá, i nos lo tin cu rosa un otro pida mas. Esaki ta trabou pisá, pero e ta e único manera pa nos sobrebibí.”
Tin por lo ménos 200 miyon cunukero manera Victoria i su famia cu ta kap i kima palunan den selva! I nan ta responsabel pa 60 porciento dje destruccion anual di selvanan di yobida. Aunke e cultivadónan ambulante aki lo a preferá un forma mas fácil pa cultivá, nan no tin opcion. Confrontá cu e lucha diario pa sobrebibí, nan ta haña cu conserbacion dje selva di yobida ta un luho cu nan no por permití nan mes.
Mayoria cunukero ta rosa e selva pa planta, pero otronan ta hacié pa laga nan bestianan come yerba. Den e selvanan di yobida di Centro i Sur América tin un motibu importante mas p’e destruccion di selva, i esei ta crio di baca. Generalmente e carni dje bacanan aki ta terminá na Norteamérica, caminda cadenanan di restaurant cu ta bende fast food tin un demanda grandi pa carni barata pa traha hamburger.
Sin embargo, e rancheronan ta haña nan cu e mésun problema cu e cunukeronan chikitu. E yerba cu ta spruit meimei dje shinishi dje selva di yobida, apénas por duna cuminda na e bacanan pa mas cu cincu aña. Kisas combertí e selva di yobida den hamburger ta generá ganashi pa algun hende, pero di tur e maneranan di producí cuminda cu hende a yega di inventá, mester clasificá esaki sigur-sigur como esun cu ta encerá mas malgastamentu.b
Un otro menasa grandi pa e selvanan di yobida ta bini di kapmentu di palu pa uso comercial. No cu esaki necesariamente ta destruí e selva di yobida. Algun compania ta kap un par di especie producí specialmente pa comercio di tal manera cu e selva ta recuperá un djis. Pero, dje 45.000 kilometer cuadrá di selva cu companianan di palu ta explotá anualmente, dos tercer parti di dje ta ser rosá asina tantu, cu solamente 1 di cada 5 palu di selva ta keda intacto.
“Mi ta hororisá ora mi mira hende caba cu un selva maraviyoso dor di kap palu sin control,” e botánico Manuel Fidalgo ta suspirá. “Aunke ta cierto cu otro mata i palu por crece den e área cu a rosa, e vegetacion nobo ta un selva secundario, unu cu ta hopi mas pober na cantidad di especie. Lo tuma siglonan of asta milenionan promé cu e selva anterior por recuperá.”
E companianan di palu ta acelerá e destruccion dje selva den otro maneranan tambe. Esnan cu ta cria baca i e cunukeronan ambulante ta invadí e selva principalmente via e camindanan cu e kapdónan a traha. Tin biaha e resto di palu cu e kapdónan ta laga atras ta alimentá candelanan di selva, loke ta destruí asta mas selva cu e kapdónan a habri. Na Borneo, un solo candela asina a caba cu un miyon hectar di selva na 1983.
Kico Ta Ser Hací pa Protehá e Selva?
En bista dje menasanan aki, hende ta haciendo algun esfuerso pa conserbá e selvanan cu ta keda. Pero e tarea ta gigantesco. Parkenan nacional por protehá pidanan chikitu di selva di yobida. Asina mes hende ta sigui yag, kap palu i forma cunucu dor di kap i kima e selva denter dje límitenan di hopi parke. Paisnan den desaroyo no tin hopi placa pa gasta na administracion di parke.
Gobiernunan cu ta sufri di un scarcedad di cen, ta ser inducí fácilmente dor di companianan internacional pa bende derecho pa kap palu, loke den algun caso ta un dje poco recursonan nacional disponibel pa paga debenan externo. I e miyones di cunukeronan ambulante no tin ningun caminda di bai cu no ta mas i mas profundo den e selva di yobida.
Den un mundu plagá cu asina tantu problema, ta dje importante ei pa conserbá e selvanan di yobida? Kico nos ta perde si nan disparcé?
[Notanan]
a E dodo tabata un para grandi i pisá, cu no tabata bula. El a bai den extincion na 1681.
b Debí na hopi protesta, algun cadena di restaurant cu ta bende fast food a stop di importá carni barata di paisnan tropical.