Con Avion A Bini Na Existencia?
CON diseñadónan a logra por fin pa traha mashinnan mas pisá cu aire cu por bula? Nan a dirigí nan atencion bek na e berdadero expertonan di vuelo: paranan. Na 1889 un ingeniero aleman, Otto Lilienthal, inspirá pa e hábitonan di vuelo di ooievaar, a publicá e buki “Vuelo di Para Como Base di Aviacion.” Dos aña despues el a traha su promé avion simpel sin motor. Na 1896, despues di a haci rond di 2.000 vuelo, Lilienthal a haña un accidente fatal ora e tabata practicá cu un monoplano. Octave Chanute, un ingeniero mericano di famia frances, a sigui elaborá riba e diseño di Lilienthal i a desaroyá un avion sin motor cu hala dòbel cu atrobe tabata un gran adelanto den e diseño di mashinnan bulador cu ta mas pisá cu aire.
E ora ei nos ta haña e rumannan Wright. Orville i Wilbur Wright, propietarionan di un tienda di baiskel, a sigui traha riba e logronan di Lilienthal i Chanute i a cuminsá cu nan promé experimentonan di vuelo na 1900. E rumannan Wright a traha poco-poco i metódicamente den e siguiente tres añanan, i nan a experimentá cu vários vuelo na Kitty Hawk, North Carolina. Nan a desaroyá diseñonan nobo cu yudansa di tunelnan di bientu; nan mes a traha e promé di un caha di guma. Pa nan promé vuelo cu avion cu motor, nan a traha nan mes motor di cuater cilinder i 12 horsepower i a pon’é riba e hala inferior dje avion nobo. E motor a move dos propeller di palu, un na cada banda dje timon patras dje avion.
Dia 14 di december 1903, e invento nobo dje rumannan Wright a lanta pa promé biaha for di su pista di palu i a keda den haltu pa tres seconde i mei! Tres dia despues e rumannan a bolbe bula e mashin. Cu tempu el a keda casi henter un minuut den laira i a bula un distancia di 260 meter. E avion tabata un éxito.a
Tabata un sorpresa cu e resto di mundu no a presta atencion na e logro aki. Ora por fin The New York Times a duna un relato tocante e rumannan Wright na januari 1906, el a bisa cu nan a desaroyá nan “mashin bulador” den total secrecia i cu na 1903 e rumannan a logra solamente “un poco éxito den bula den laira.” En realidad, e mésun anochi dje vuelo histórico, Orville a manda su tata un telegram i a inst’é pa informá prensa. Sin embargo, na Merca ta tres korant so a molestiá publicá e relato e tempu ei.
No Tin Futuro Comercial pa Mashin Bulador?
Na cuminsamentu, mundu en general a mira aviacion cu un wowo dudoso. Asta Chanute, un dje pioneronan notabel den aviacion, a predicí na 1910: “Na opinion di expertonan competente, no ta bale la pena verwagt cu den futuro lo bai usa e mashin bulador comercialmente. Tin, i semper lo tin, un límite na su capacidad di peso, loke lo stroba nos di us’é pa pasahero of carga.”
No obstante, den e añanan despues dje promé vuelonan dje rumannan Wright, tecnologia di aviacion a avansá lihé. Den cincu aña e rumannan a traha un avion cu por carga dos hende i cu por a alcansá un velocidad di 71 kilometer pa ora i bai te na un haltura di 43 meter. Na 1911 a haci e promé vuelo transcontinental over di Merca; e biahe for di New York te na California a tuma rond di 49 dia! Durante Guera Mundial I, a aumentá e velocidad di avion for di 100 kilometer pa ora, te na mas cu 230 kilometer pa ora. No a tarda hopi cu nan a alcansá halturanan record di 9.000 meter.
Den añanan ’20, recordnan den aviacion a sigui haci noticia. Dos oficial militar mericano a haci e promé vuelo non stop crusando Merca na 1923, biahando di costa pa costa den ménos cu 27 ora. Cuater aña despues Charles A. Lindbergh a bira famoso di anochi pa mainta dor di bula nonstop for di New York pa Paris den 33 ora i 20 minuut.
Miéntras tantu, aerolineanan comercial nobato a cuminsá atraé cliente. Pa fin di 1939, biahamentu cu avion a yega n’e punto cu aerolineanan mericano tabata transportá casi tres miyon pasahero tur aña. E avion standard di fin di añanan ’30, e DC-3, tabata carga 21 pasahero so na un velocidad di 270 kilometer pa ora; pero despues di Guera Mundial II, avionnan comercial a bira hopi mas grandi i mas poderoso, i a logra alcansá velocidadnan di mas cu 480 kilometer pa ora. Na 1952 e inglesnan a introducí servicio di turbojet comercial. I jumbo jet, manera e Boeing 747 cu capacidad pa 400 hende, a haci nan debut na 1970.
Un otro invento a bini na 1976 ora un tim di ingeniero británico i frances a introducí e Concorde, un jet cu hala triangular, capas pa carga 100 pasahero na un velocidad dos bes mas rápido cu zonido, esta, mas cu 2.300 kilometer pa ora. Pero gastunan haltísimo di operacion a limitá e uso di avionnan supersónico comercial na un escala chikitu.
E Ta Determiná con Mundu Ta Cana
Asta si bo no a yega di bula nunca cu avion, probablemente bo bida a ser influenciá dor dje avancenan tecnológico rápido aki. Tin servicionan di carga aéreo pa tur parti di mundu. Hopi bes e cuminda cu nos ta come, e paña cu nos ta bisti i e mashinnan cu nos ta usa na trabou of na cas, a bin cu avion for di paisnan na otro banda di laman of for di otro banda di un continente. Carta i pakete ta bula di un pais pa otro cu post aéreo. Negoshinan ta dependé masha hopi di servicionan di kurir cu avion pa haci nan transaccionnan diario. Avion tin influencia riba tur e mercancia i servicionan disponibel i e prijs cu nos ta paga pa nan.
Tambe aviacion a haci un impacto grandi riba bida social. Sin duda, mundu a bira chikitu debí na aviacion. Den algun ora, bo por ta na casi tur parti di mundu, esta si bo por paga p’e. Tempu ta bula, i hende tambe.
E Prijs di Progreso
Pero progreso asina ta costa algu. Segun cu tráfico aéreo ta sigui aumentá, algun hende tin miedu cu bulamentu ta bira cada bes mas peligroso. Tur aña avionnan, sea privá of comercial, cu ta cai, ta exigí hopi bida. E revista Fortune ta bisa: “Pa nan por mantené nan prijsnan competitivo, hopi aerolinea ta pasa por haltu dje medidanan extra di siguridad cu normalmente nan lo a cumpli cuné si nan a cobra nan clientenan e gastunan extra.” E Administracion di Aviacion Federal, cu tin e tarea di soru pa siguridad den laira na Merca, ta “den necesidad di fondo i personal, i e ta masha mal manehá,” e revista a informá.
Ademas, un cantidad aumentante di hende cu ta boga pa protehá medio ambiente, ta preocupá cu e aumento den polucion di aire i molester di bochincha como resultado di tráfico aéreo mas pisá. Segun e revista Aviation Week & Space Technology, “un dje asuntunan cu ta trece mas division den aviacion di pasahero” ta esun cu tin di haber cu e problema di bochincha.
E problemanan aki ta bira pió dor cu avionnan ta birando bieu. Na 1990, a haña cu 1 di cada 4 avion na Merca ta mas cu 20 aña bieu, anto un tercer di nan a ser usá hopi mas di loke e fabricante a fiha originalmente como nan “límite pa uso di un bida útil.”
Pues, awor ingenieronan aeronáutico ta enfrentá problemanan hopi grandi. Nan tin cu desaroyá maneranan mas sigur i mas barata pa carga mas pasahero, maske gastunan ta escalá i problemanan cu medio ambiente ta aumentá.
Ya caba a presentá algun solucion pa baha gastu. Jim Erickson a skirbi den Asiaweek cu e tim Aerospatiale franco-británico i Aeroespacio Británico ta planea pa bin cu un avion cu por carga te cu 300 pasahero na un velocidad dos biaha mas rápido cu zonido. Gastu i consumo di combustibel pa pasahero lo ta mas abou. I debí na e tráfico demasiado pegá na hopi aeropuerto, algun visionario industrial a proponé pa bin cu un generacion nobo di helicopternan gigante, cada un cu capacidad pa hiba 100 pasahero. Segun nan, un dia e helicopternan aki, lo por tuma gran parti dje tráfico aéreo di corto distancia over for dje avionnan convencional di awor.
Di berdad helicopternan inmenso i avionnan supersónico lo satisfacé e necesidadnan urgente dje aerolineanan den e siguiente añanan? Nos lo mester warda pa wak, miéntras cu hende ta sigui busca manera pa ‘habri shelu’ cu nan avionnan.
[Notas]
a Algun hende ta afirmá cu na 1901, Gustave Whitehead (Weisskopf), un imigrante aleman bibá na Connecticut, Merca, tambe a bula un avion cu el a inventá. Pero no tin ningun potret pa comprobá esaki.
[Plachi na página 6]
Otto Lilienthal, rond di 1891
[Rekonosementu]
Library of Congress/Corbis
[Plachinan na página 6, 7]
Charles A. Lindbergh aterisando na Londen despues di su vuelo transatlántico pa Paris, na 1927
[Rekonosementu]
Corbis-Bettmann
[Plachi na página 7]
Sopwith Camel, na 1917
[Rekonosementu]
Museum of Flight/Corbis
[Plachi na página 7]
DC-3, na 1935
[Rekonosementu]
Potret cortesia di Boeing Aircraft Company
[Plachi na página 7]
Sikorsky S-43, un boto cu por bula, na 1937
[Plachi na página 8]
Helicopter di rescate di Guarda Costa
[Plachi na página 8]
E Pitts acrobático, réplica Samson
[Plachi na página 8, 9]
Concorde a cuminsá su vuelonan programá na 1976
[Plachi na página 8, 9]
E Airbus A300
[Plachi na página 9]
Ora e bolbe bek, e nave espacial ta bira un avion di alta velocidad
[Plachi na página 9]
“Rutan VariEze,” 1978