Gene, DNA i Abo
TUMA un poco tempu i wak bo mes bon den spiel. Nota e color di bo wowo, e textura di bo cabei, bo color di cútis i bo forma di curpa. Pensa riba bo talentonan. Di con bo aparencia ta asina? Di con bo tin cierto característica i talentonan? Awe e misterio ta ser clarificá mediante un comprendimentu di genética (e estudio riba rasgonan heredá) i e influencia di ambiente.
Kisas bo ta keha bisa: ‘Genética? Ai no, esei sí ta zona demasiado científico i muchu difícil!’ Pero bo a yega di bisa un hende cu e tin e wowo berde di su tata i e cabei corá i e purunchinan di su mama? Awel, ya bo sa un echo básico caba di genética: rasgonan físico ta pasa di mayor pa yu. Ademas, e echo ei por ta e promé stap clave pa bo comprendé con hende a yega na existencia: dor di evolucion of creacion. Pa cuminsá, laga nos wak con cada un di nos ta carga rasgonan heredá di hopi generacionnan pasá.
Bo curpa ta consistí di unidadnan bibu masha chikitu, yamá cel. Segun un cálculo, bo tin un 100 biyon cel. Den cada un, den su núcleo, tin miles di gene. Nan ta unidadnan individual cu ta carga elementonan hereditario cu ta controlá e cel i p’esei ta determiná algun di su característicanan. Por tin hopi gene cu ta determiná bo tipo di sanger, otronan e textura di bo cabei, color di wowo, etcétera. Pues, cada cel ta carga un mapa of buki di código miniatura consistiendo di gene, cu ta contené tur e instruccionnan necesario pa traha, drecha i dirigí bo curpa. (Mira diagram na página 5.) Acaso tur esaki a sosodé pa casualidad?
Con A Aclará e Misterio
Den siglo 4 P.E.C., Aristóteles a bini cu e teoria di cu bo ta heredá rasgonan di bo mayornan via sanger; i generalmente esei ta loke hende a aceptá pa mas cu mil aña. E tempu ei esaki a influenciá e manera di pensa asina tantu cu, na papiamento, hende sa bisa: ‘Nan ta di mi sanger,’ ora di referí na famianan djacerca.
Den siglo 17 nan a descubrí cel di webu di hende muher i cel di sperma di homber, pero ainda nan no tabata comprendé kico precis tabata nan funcion. Algun a kere cu den e webu of e sperma tin criaturanan masha chikitu completamente formá. Pero pa siglo 18, investigadónan a descubrí cu un webu ta combiná cu un sperma pa forma un embrio. Tog nan no tabatin un splicacion pa herencia ainda.
Ta te na 1866 numa, un frèr di Austria yamá Gregor Mendel, a publicá e promé teoria corecto riba herencia. For di su experimentonan cu pitipuá, Mendel a descubrí loke el a yama “elementonan hereditario individual” scondí den celnan sexual, i el a afirmá cu ta esakinan tabata pasa rasgonan over. Awor nos ta yama e “elementonan hereditario individual” aki gene.
Rond di aña 1910, nan a haña gene riba structuranan di cel yamá cromosom. Cromosom ta consistí principalmente di proteina i DNA (ácido desoxiribonucleico). Como cu científiconan tabata sa caba cu proteina ta hunga un papel importante den otro funcion di cel, nan a asumí pa hopi aña cu e proteinanan di cromosom ta carga informacion genético. Anto na 1944, investigadónan a presentá e promé prueba cu gene ta consistí di DNA, i no di proteina.
Na 1953, ora James Watson i Francis Crick a descubrí e structura kímico di DNA—un molekuul cu forma di cabuya trocí—hende a yega hopi leu den aclará e misterio di bida.