Spesol World Bilong Insect
FROM MAN WEA RAET FOR WEKAP! LONG SPAIN
WASWE, iu tingim insect olsem problem nomoa? Bae iu laekem world for free from olketa? Waswe, evritaem iu garem chance iu spreim, hitim, or purubut antap long olketa? Bifor iu kamap enemy long evri insect iu lukim, hao sapos iu lane moa abaotem living bilong olketa? From namba bilong olketa hem 200,000,000 for evri man, iumi sure olketa kanduit finis!
Wei for luk lelebet long samfala nomoa long olketa nambawan living samting hia bae mekem iu respectim olketa.
Savve Tumas for Flae, Savve Tumas for Lukluk
Staka insect savve tumas for flae. Tingim samfala example. Olketa moskito savve flae apsaed daon. Samfala savve flae long rain bat no tuwet—yes, olketa savve hao for mistim rain! Samfala wasp and bee flae fast tumas olsem 72 kilometer insaed wan hour. Monarch butterfly bilong North America flae 3,010 kilometer for go long difren ples. Hover fly savve muvim wing bilong hem wan thousand taem insaed wan second—wea moa fast winim hummingbird. Olketa dragonfly savve reverse bak taem olketa flae, wanfala samting wea mekem interest—and klos study—kamap for olketa wea duim research.
Sapos enitaem iu trae killim fly, bae iu savve hao olketa insect hia garem gud eye tumas, wea join witim wei for muv kwiktaem, wea ten taem moa fast winim iumi. Hem interesting hao eye bilong fly garem planti part, staka thousand lens wea garem six saed, wea evri wan waka seleva. So, luk olsem fly savve lukluk long staka ples long wantaem.
Samfala insect savve lukim ultraviolet laet, wea man no savve lukim. From diswan, wanfala butterfly wea luk white and boring long iumi hem no luk boring long wanfala man butterfly. Taem iumi lukim witim ultraviolet laet, girl butterfly garem naesfala pattern wea fit for kasholem interest bilong man butterfly.
Eye bilong staka insect hem waka olsem compass. Olsem example, olketa bee and wasp savve lukim wankaen laet wea mekem olketa fit for savve wea nao position bilong sun—nomata sapos olketa cloud haedem. From diswan nao olketa insect hia savve go farawe from nest bilong olketa and still faendem wei for go bak hom.
Love Stap Long Air
For olketa insect, saond and smel nao olketa iusim for faendem partner—wea no smol samting sapos iu laef for tu-thri week nomoa and chance for faendem partner hem barava smol.
Olketa girl emperor moth faendem partner long wei for givimaot strongfala smel wea man wan savve smelem and followim nomata klosap 11 kilometer awe. Olketa antenna long hed bilong hem savve smelem barava smol part bilong disfala smel.
Olketa cricket, grasshopper, and cicada laekem olketa narawan for herem olketa. Nomata iumi man savve herem cicada wea frenim narawan, taem hem iusim full body bilong hem for mek noise. Bigfala grup long olketa cicada wea frenfren savve mekem noise wea laod winim wanfala drill! Bat long wei wea difren, samfala girl wan no mekem eni saond.
Wekap and Kamap Hot
For olketa man wea stap long cold ples, wei for keepim body hot hem important. Diswan hem semsem for olketa insect wea garem cold blood wea wekap evri morning witim body wea klosap ice. Sun nao helpem olketa, and olketa barava mekius long datwan.
Olketa fly and beetle go long olketa flaoa or leaf wea feisim sun early long morning. Samfala beetle go evritaem long olketa Australian wata lily wea olsem stove, wea hotem olketa flaoa bilong hem go kasem 20 degree Celsius moa hot winim temperature bilong ples. Long narasaed, body bilong butterfly fit for hotem hemseleva. Taem olketa need for hotem body, olketa openem wing bilong olketa go long sun for tekem hot from hem.
Olketa Insect Savve Duim Staka Samting!
Long world bilong insect, klosap evri kaen insect garem difren waka, samfala tumas nao. Olsem example, samfala moth laef from wei for sakem aot salt and wata from eye bilong buffalo. Olketa nara insect, wea body bilong olketa garem medicine for stopem body kamap ice, stap hae long cold maunten and for full laef kaikaim nara insect wea dae from cold.
Olsem wise King Solomon talem planti thousand year bifor, ants hem barava waka hard. Solomon hem raet: “Go long olketa ants, iu lesy wan; lukim olketa wei bilong hem and kamap wise. Nomata hem no garem komanda, bigman or ruler, hem hipimap kaikai bilong hem long taem bilong hot season; hem hipimap kaikai bilong hem long taem bilong harvest.” (Proverbs 6:6-8) Wei wea hem no garem ruler hem barava spesol bikos samfala grup garem winim 20 million ants! Nomata olsem, disfala insect “taon” waka long perfect wei, wea evri ants duim waka bilong hem mekem evriwan kasem kaikai, protection, and ples for stap.
Maet spesol example bilong insect haos hem maunten termite. Samfala long olketa stap 7.5 meter hae.a Olketa spesol building hia garem spesol air-condition and anda-graon garden tu. Diswan spesol taem iumi tingim olketa termite wea blind nao buildim olketa maeti hip graon!
Why Iumi Needim Insect
Olketa insect duim important samting long laef bilong iumi evri day. Tru nao, samting olsem 30 percent long evri kaikai iumi kaikaim hem depend long waka bilong bee for karem seed, wea staka long olketa hia olketa wild bee. Bat wei for karem seed hem wanfala nomoa long olketa gudfala waka bilong insect. Olketa insect keepim earth klin thru long gudfala wei wea hem mekius long rabis samting, taem olketa tanem plant and animal wea dae for kamap samting for iusim moa. From diswan, gudfala samting wea graon kasem mekem olketa plant for grow gud. “Sapos no eni insect stap,” entomologist Christopher O’Toole hem talem insaed buk bilong hem Alien Empire, “iumi bae fulap witim plant and animal wea dae finis.”
Iumi bae barava mistim olketa insect sapos olketa no duim waka bilong olketa. Tingim wanem happen long Australia, wea staka million buluka stap long hem. Olketa buluka savve siti evriwea. Hem no just luk rabis, bat tu hem provaedem ples for olketa bush fly stap long hem—wea savve spoelem olketa man and buluka. So olketa tekem go wankaen beetle from Europe and Africa wea savve kaikaim siti. Problem finis nao!
Fren or Enemy?
Hem tru, samfala insect spoelem garden and pasim sik. Bat 1 percent nomoa long evri insect bilong world pipol ting long olketa olsem problem, and staka long olketa hia kamap problem nomoa from wei wea man changem environment. Olsem example, malaria moskito no savve spoelem olketa man wea stap long bush area bilong olketa hot kantri. Bat, hem barava spoelem olketa taon wea stap raonem olketa bush area, wea fulap witim wata wea sidaon nating.
Planti taem, man savve kontrolem olketa insect wea mekem problem long natural wei, thru long wei for next taem plantim difren kaen vegetable or for tekem go samfala nara insect or animal wea kaikaim datfala insect wea givim trabol. Olketa hambol ladybug and lacewing savve kontrolem trabol wea olketa aphid savve kosim. And long Southeast Asia, olketa pablik-health wakman faendem hao tufala egg bilong dragonfly keepim wata container hem free from egg bilong moskito.
So, nomata witim nogud saed bilong olketa, olketa insect barava part bilong world wea iumi depend long hem. Olsem Christopher O’Toole talemaot, nomata olketa insect savve laef sapos iumi no stap, “iumi nao no savve laef sapos olketa no stap.”
[Footnote]
a For olketa man, samting wea semsem hem wanfala barava hae building wea naen kilometer hae.
[Box/Piksa long page 16, 17]
METAMORPHOSIS—Niufala Lukluk, Niu Kaen Living
Samfala insect barava changem lukluk bilong olketa thru long metamorphosis—wei wea “lukluk barava change.” Change wea kamap savve barava big. Olketa maggot change for kamap fly, caterpillar kamap butterfly, and egg long wata kamap dragonfly wea flae long air. Planti handred thousand insect kasem metamorphosis.
For kasem diskaen change—wea olsem wei for changem train for kamap aeroplane—bigfala change mas happen insaed body bilong insect. Olsem example, tingim wanfala butterfly. Taem caterpillar stap nating insaed skin bilong hem, big haf long body bilong hem bifor hem brekdaon and evri niu part bilong olketa body part—olsem olketa wing, eye, and antenna bilong hem—olketa grow.
Planti taem, disfala change hem join witim niu kaen living. Olsem example, taem hem egg yet, dragonfly savve kasem olketa smol fish or tadpole; bat taem hem kamap mature and flae olabaot, hem kaikaim insect nao. Diswan hem semsem olsem wanfala man wea iusim first 20 year bilong laef bilong hem for swimswim and then flae raon olsem bird go kasem taem hem dae.
Waswe, maet evolution nao planim olketa spesol change hia? Hao nao wanfala caterpillar savve born witim program insaed body wea sei for hem change go long butterfly? And tu, which wan nao kam firstaem—caterpillar or butterfly? Wanfala kanduit stap sapos narawan no stap, from butterfly nomoa wakem and leim egg.
Iumi sure, metamorphosis givim pruv wea man fit for bilivim hao wanfala Nambawan Man For Designim samting hem stap, wan wea Bible sei hem nao Creator bilong evri samting, Almighty God.—Psalm 104:24; Revelation 4:11.
[Olketa piksa]
Swallowtail wea just aot from pupa, hem openem wing bilong hem
[Olketa piksa long page 18]
Antap: Beetle wea kaikaim pollen
Antap long raet saed: Leaf beetle hotem body wea tuwet long dew
Far raet: Rhinoceros beetle
[Piksa long page 18]
Short-horn grasshopper bilong Africa
[Piksa long page 18]
Horsefly