mówiła: „Nakryciami zasłałam swe łoże, wielobarwnymi rzeczami, lnem egipskim. Łóżko swoje skropiłam mirrą, aloesem i cynamonem” (Prz 7:16, 17). W perskim pałacu stały „łoża ze złota i srebra”, a w domach odstępczych Izraelitów — jak opisał prorok — ‛okazałe łoża, damasceńskie sofy’ i „łoża z kości słoniowej” (Est 1:6; Am 3:12; 6:4).

Właściciele dużych domów mieli w nich oddzielne sypialnie, tzw. wewnętrzne komnaty (Wj 8:3; 2Kl 6:12; 11:2). Podczas gorącego lata często sypiano na dachu, gdzie było chłodniej.

Niektóre biblijne wzmianki o łożach mają znaczenie przenośne. Do ludzi leżących na łożu przyrównano np. umarłych (Hi 17:13; Eze 32:25). Lojalni słudzy Jehowy „radośnie wołają na swych łożach”, natomiast ludzie krnąbrni, leżąc na posłaniu, wyją i knują to, co złe (Ps 149:5; Oz 7:14; Mi 2:1). Ruben zbezcześcił łoże swego ojca, Jakuba, gdyż pod wpływem „nierozważnego nieokiełznania” współżył z jego nałożnicą (Rdz 35:22; 49:4). Chrześcijanom w żaden sposób nie wolno skalać „łoża małżeńskiego”, czyli świętej instytucji małżeństwa (Heb 13:4).

Człowiek strzelający z łuku. Dysponując łukiem i strzałami, ludzie po potopie mogli zabijać zwierzęta (na pokarm, okrycie lub budowę schronienia), które były zbyt szybkie bądź zbyt niebezpieczne, by upolować je w inny sposób. Gdy do władzy doszedł Nimrod, zapewne zmusił łuczników do służby dla niego.

W XX w. p.n.e. pierworodny syn Abrahama, Ismael, „został łucznikiem”, żeby przeżyć na pustkowiu (Rdz 21:20). Również Ezaw, wnuk Abrahama, umiejętnie posługiwał się łukiem (Rdz 27:3). Starożytne zabytki ukazują, że od najdawniejszych czasów łucznicy byli główną siłą zaczepną wojska egipskiego; łuczników przedstawiano także na rzeźbach babilońskich. Za czasów Jozuego (Joz 24:12), Dawida (1Kn 12:1, 2) i później łucznicy stanowili istotną część armii izraelskiej (2Kn 14:8; 26:14). Łucznicy filistyńscy, syryjscy i egipscy postrzelili królów: Saula, Achaba oraz Jozjasza (1Sm 31:1-3; 1Kl 22:34, 35; 2Kn 35:20, 23).

Na płaskorzeźbach z Niniwy widać asyryjskich łuczników na rydwanach, którzy trzymają dwa łuki: długi i krótki. Wypuszczając z łuku strzałę, mieli już w ręku następne, co zwiększało szybkość strzelania. Wydaje się, że podczas ataku Asyryjczycy najpierw zasypywali przeciwników gradem strzał, a potem, w trakcie pościgu, używali miecza i włóczni.

Za najlepszych łuczników na świecie uchodzili Persowie. Płaskorzeźby z Persepolis i Suzy ukazują żołnierzy medyjskich i perskich z łukami i kołczanami. Perskich chłopców zaczynano uczyć strzelania z łuku oraz jazdy konnej, gdy mieli 5 lat, a szkolenie to trwało do 20 roku życia; jeźdźcy potrafili celnie strzelać nawet do tyłu. Dzięki dużej swobodzie ruchów i łatwości przemieszczania łucznicy perscy mogli w czasie walki wręcz zasypać wrogów deszczem strzał.

W imperiach greckim i rzymskim nie przypisywano łukom i strzałom tak wielkiego znaczenia jak wśród narodów Wschodu, chociaż w niektórych zwycięstwach łucznicy odegrali istotną rolę. Być może wynikało to z mniej skutecznej metody posługiwania się łukiem; napinając go, Grecy przyciągali cięciwę do torsu, natomiast Egipcjanie i Persowie — do policzka lub oka. Wydaje się, że łucznikami byli najemni Kreteńczycy i Azjaci, podczas gdy sami Grecy i Rzymianie posługiwali się głównie mieczem i włócznią (zob. BROŃ, ZBROJA).

Znaczenie przenośne. Jakub powiedział o swym synu Józefie, mając zapewne na myśli niesprawiedliwe traktowanie go przez braci: „Łucznicy [dosł. „właściciele strzał”] go nękają i strzelają doń” (Rdz 49:23). Hiob odnosił wrażenie, że Bóg jest wrogo do niego nastawiony, i dlatego oznajmił: „Otaczają mnie jego łucznicy” (Hi 16:13). Hebrajskie słowo raw, przetłumaczone tu na ‛łucznik’, pochodzi od czasownika rawáw, który znaczy „strzelać” (Rdz 49:23). Wyraz raw występuje również w Przysłów 26:10, gdzie czytamy: „Kto najmuje głupiego albo kto najmuje przechodniów, jest jak łucznik, który wszystko przeszywa”. Przysłowie to ukazuje, ile szkód może wyniknąć, gdy osoba na odpowiedzialnym stanowisku zatrudnia kogoś, kto nie ma kwalifikacji do wykonania danej pracy.

Zobacz PRACZ.

Zobacz BROŃ, ZBROJA.

Lekarz i wierny towarzysz apostoła Pawła, pisarz jednej z Ewangelii oraz Dziejów Apostolskich. Jego pisma świadczą o tym, że odebrał staranne wykształcenie. A posługiwanie się terminami medycznymi wskazuje, iż rzeczywiście był lekarzem (Łk 4:38; Dz 28:8).

Łukasz nie zalicza siebie do naocznych świadków wydarzeń z życia Chrystusa, które opisał w swej Ewangelii (Łk 1:2). Najwidoczniej więc został jego uczniem jakiś czas po Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e.

W Dziejach Apostolskich Łukasz wspomina o sobie pośrednio, używając pierwszej osoby liczby mnogiej (Dz 16:10-17; 20:5 do 21:18; 27:1 do 28:16). Był z Pawłem w Troadzie podczas jego drugiej podróży misjonarskiej i potem towarzyszył mu do Filippi, gdzie najprawdopodobniej się zatrzymał aż do powrotu apostoła w trakcie jego trzeciej podróży. Następnie udał się wraz z nim do Judei (Dz 21:7, 8, 15) i przypuszczalnie w Cezarei (gdzie Paweł został na dwa lata uwięziony) napisał swoją Ewangelię (ok. 56-58). Towarzyszył też apostołowi w drodze na proces w Rzymie (Dz 27:1; 28:16). Chyba właśnie w tym mieście zakończył ok. r. 61 spisywanie Dziejów Apostolskich, ponieważ zrelacjonował w nich wydarzenia od r. 33 do okresu dwuletniego uwięzienia Pawła w Rzymie, lecz nie podał, jak zakończyło się jego odwołanie do Cezara.

Kiedy Paweł pisał z Rzymu do chrześcijan w Kolosach (ok. 60—61), przesłał im pozdrowienia także od Łukasza, którego nazwał „umiłowanym lekarzem” (Kol 4:14). Również pisząc stamtąd do Filemona (ok. 60—61), dołączył pozdrowienia od Łukasza jako jednego ze swych współpracowników (Flm 24). Łukasz pozostał u boku Pawła, gdyż ten na krótko przed swą męczeńską śmiercią napisał: „Tylko Łukasz jest ze mną” (2Tm 4:11).

Niektórzy utrzymują, jakoby Łukasz był pochodzenia pogańskiego — opierają się przy tym głównie na fragmencie z Kolosan 4:11, 14. Argumentują, że skoro Paweł wspomniał najpierw o „obrzezanych” (Kol 4:11), a dopiero później o Łukaszu (Kol 4:14), to nie należał on do tamtej grupy, a więc nie był Żydem. Nie jest to jednak przekonujące rozumowanie. Jak powiedziano w Rzymian 3:1, 2, Bóg powierzył swe „święte oświadczenia” Żydom. A jednym z mężczyzn, którym je powierzono, był właśnie Łukasz.

Nie ma też biblijnych podstaw do utożsamiania Łukasza z Lucjuszem wspomnianym w Dziejach 13:1 ani z wymienionym w Rzymian 16:21 wśród „krewnych” Pawła.

Sprawozdanie koncentrujące się na przebiegu ziemskiej służby Jezusa. Miało na celu przedstawić wydarzenia dokładnie i w logicznym porządku oraz potwierdzić wiarygodność informacji, które przekazano ustnie Teofilowi (Łk 1:3, 4). Umieszczenie tej Ewangelii w kanonie biblijnym wskazuje, że miała ona także przynieść pożytek wielu innym osobom, zarówno Żydom, jak i nie-Żydom. Ogólnie rzecz biorąc, wydarzenia zrelacjonowano chronologicznie, choć niekiedy zastosowano porządek tematyczny.

Kto i kiedy spisał. Chociaż pisarz nie został wymieniony z imienia, to powszechnie przyjmuje się, że był nim lekarz Łukasz (Kol 4:14). Najstarszym dokumentem potwierdzającym ten fakt jest kanon Muratoriego z II w. n.e. (ok. 170 r.), gdzie relację tę przypisano właśnie Łukaszowi. Na dowód, że sporządził ją wykształcony lekarz, można również przytoczyć pewne jej cechy charakterystyczne. Użyto w niej słownictwa bogatszego niż w trzech pozostałych Ewangeliach razem wziętych, a opisy chorób, które uleczył Jezus, są niekiedy dokładniejsze niż w tamtych relacjach (por. Łk 4:38 z Mt 8:14; Mk 1:30 oraz Łk 5:12 z Mt 8:2; Mk 1:40).

Wszystko przemawia za tym, że Łukasz ukończył swą Ewangelię przed Dziejami Apostolskimi (Dz 1:1, 2). Ponieważ pod koniec trzeciej podróży misjonarskiej Pawła udał się z nim do Jerozolimy (Dz 21:15-17), miał wyśmienitą okazję dogłębnie zbadać wszystkie sprawy związane z Jezusem Chrystusem właśnie tam, gdzie Syn Boży działał. Kiedy Paweł został aresztowany w Jerozolimie, a następnie przebywał w więzieniu w Cezarei, Łukasz niewątpliwie miał wiele sposobności do porozmawiania z naocznymi świadkami i do przejrzenia spisanych dokumentów. Dlatego rozsądny wydaje się wniosek, że Ewangelia ta powstała w Cezarei w czasie trwającego jakieś dwa lata uwięzienia Pawła (ok. 56-58 n.e.) (Dz 21:30-33; 23:26-35; 24:27).

Informacje niezawarte w innych relacjach. Podobnie jak trzy pozostałe Ewangelie również sprawozdanie Łukasza dostarcza mnóstwa