Tuatua Maira te Au Mea i Angaia “Kare Ua Atura o Ratou Kotoe Anga”
“Te au mea oki nona tei kore e tau kia akara ra, tei kitea puia nei ïa, i te au mea katoa i angaia nei, mei te maani anga mai i teianei ao; koia oki, tona ra mana mutu kore anga, e te Atua anga; kare ua atura o ratou kotoe anga.”—ROMA 1:20.
1, 2. (a) Eaa te akaapa anga kino ta Iobu i tuatua kia Iehova? (e) Eaa te taui anga manako ta Iobu i rave i muri maira?
KO IOBU, tetai tangata o te tuatau taito ra e tiratiratu motu kore tona ki te Atua ra kia Iehova, kua tukua aia e Satani ki roto i tetai timata anga kino roa. Kua akariro te Tiaporo kia kore atu ta Iobu au apinga ravarai, e kua tamate atu i tana au tamaroa e tana au tamaine, e kua akatupu i tetai maki rikarika kiaia. Kua manako a Iobu e na Iehova i apai mai te reira au tumatetenga ki runga iaia, e kua akaapa pakari atura ia Iehova e: “E mea meitaki ainei ia koe kia akateiaa ua mai, . . . i ui ei koe i toku nei kino, e i kimi ei koe i taku nei ara? Kua kite rai koe e kare au i te tangata kino?”—Iobu 1:12-19; 2:5-8; 10:3, 6, 7.
2 I tetai tuatau i muri ake i teia, kua akaari mai te au tuatua a Iobu ki te Atua i tetai tukeanga takiri ra: “Kua tuatua au i tei kore i kitea e au ra; e au mea taka ke rava iaku nei, kare i kitea e au. I kite akenei au ia koe i te kite taringa nei; i teianei ra, te akara nei taku mata ia koe; E teianei te akaviivii nei au iaku uaorai, e te tataraara nei au i raro i te one-pueu e te reu.” (Iobu 42:3, 5, 6) Eaa tei tupu ei akataui anga i to Iobu ra tu manako?
3. Eaa te manako ou ta Iobu i rauka no te au mea i angaia ra?
3 I tetai tuatau i mua akera, kua aravei atura Iehova ia Iobu na roto i te puaioio ra. (Iobu 38:1) Kua rave aia i te au uianga kia Iobu ra. ‘Iea koe iaku i akatumu i te enua nei? Naai i topiri i te moana i te au pa e kua akakotinga i te ngai e tau kia tae mai tona ngaru ra? Ka rauka ainei ia koe te akono kia tuku mai te au tumurangi i te ua kia topa mai ki te enua nei? Ka rauka ainei ia koe i te akatupu i te matie? Ka rauka ainei ia koe i te akaruru mai i te au pupu etu e ka taki atu ia ratou i to ratou au aerenga?’ I roto katoa i nga pene 38 ki te 41 o te puka a Iobu, kua ui maira Iehova kia Iobu i te au uianga e manganui no runga i Tana au mea i anga maira. Kua akono aia kia kite a Iobu i te va maata i rotopu i te Atua e te tangata nei, ma te opara anga pakari kia tamanako a Iobu i te pakari e te mana te akaataia maira e te au mea angaia e te Atua, te au apinga e mamao ke atura i to Iobu ra mana kia rave e kia kite oki. Kua va ua ra a Iobu i te mana maata e te pakari kitea koreia o te Atua mana katoatoa ra tei akakiteia maira na roto i Tana au mea i anga maira, e kua mii aia i te manako anga e kua tarevake maata tana i te taumaro anga ia Iehova ra. E no reira kua tuatua aia: “I kite akenei au ia koe i te kite taringa nei; i teianei ra, te akara nei taku mata ia koe.”—Iobu 42:5.
4. Eaa te au mea tau kia kite tatou mei ta Iehova ra au mea i anga, e eaa te turanga ma te aronga tei kore e kite i te reira ra?
4 E manganui te au anere mataiti i muri iora kua akapapu katoa maira tetai tangata tata Puka Tapu tei akauruia ra e ka kitea to Iehova au tu na roto i tana au mea i anga maira. Kua tata mai te apotetoro ko Paulo ia Roma 1:19, 20: “Ko te au mea ravarai o te Atua e kitea ra, te vai ua nei ïa ia ratou; kua akakite oki te Atua kia ratou. Te au mea oki nona tei kore e tau kia akara ra, tei kitea puia nei ïa, i te au mea katoa i angaia nei, mei te maani anga mai i teianei ao; koia oki tona mana mutu kore anga, e te Atua anga; kare ua atura o ratou kotoe anga.”
5. (a) Eaa te mea anoanoia e te tangata i tona anauia mai anga, e akapeea te akaki tau kore anga a tetai papaki i te reira? (e) Eaa ta Paulo i akakite atu ki te au Ereni i Atene ra?
5 Kua angaia mai te tangata ma te anoano i anauia maira aia kia akamori i tetai mana teitei. Kua taiku maira te Taote ko C. G. Jung, i roto i tana puka The Undiscovered Self, i teia anoano e “ko tetai mana akakeu anga i te tu manako tei tau ra ki te tangata, e te rauka ra te aru atu i tana au akakitekite anga i roto i te tuatua enua katoa o te tangata nei.” Kua tuatua katoa maira te apotetoro ko Paulo i te anoano o te tangata kia akamori mei tona anau angaia mai, na te reira i akataka i te tumu i maani ei te au Ereni i Atene ra i te au tiki e te au atarau no te au atua e manganui, te mea kitea e te mea kitea koreia ra. Kua akataka katoa maira Paulo i te Atua mou kia ratou e kua akakite atura e ka tau ratou kia akamerengo i teia anoano i akatuangaia maira kia tika na te kimianga ia Iehova koia te Atua mou ra, “peneiake ko te aa atu ratou iaia, e kitea atu, kare ra aia i atea ke atu ia tatou katoa nei.” (Angaanga 17:22-30) Ko to tatou vaitata ua anga ki tana au mea i anga maira, mei te reira katoa to tatou vaitata anga ki te kiteanga i tona au tu meitaki e tona au tu aroa ra.
Te Aerenga Umere Roa o te Vai Ra
6. Eaa to Iehova ra au tu ta tatou e kite nei i te aerenga o te vai ra?
6 Eaa te au tu o Iehova ta tatou e kite nei, ei akatauanga, te rauka anga i te au tumurangi vanavana ra i te mou te au tane vai ra? Kua kite tatou i tona aroa e te pakari, no te mea na te reira tana oronga mai anga i te ua ei akameitakianga i te enua. Kua rave aia i te reira na te akapapa anga meitaki i te ravenga no te aerenga o te vai, tei taikuia ia Koheleta 1:7: “Te tae nei te au kauvai katoa nei ki roto i te tai; kare ra te tai e maringi ke ua atu; te ngai no reira mai te au kauvai ra, te oki akaou nei ratou ki taua ngai ra.” Te taka meitaki ra ta te puka a Iobu o te Puka Tapu, akakite anga i akapeea te tupu anga te reira.
7. Akapeea te vai e tae ei mei te moana ki te au tumurangi ra, e akapeea e raukai i te au tumurangi vanavana ra te mou e au tane ua atu o te vai ra?
7 Me tae atu te au kauvai katoa ki roto i te tai ra, kare ratou e vai atu ki reira. Na Iehova “i apai i te au topata vai ki runga mei te tai atura e kua akariro i te kou tana i maani ra, ei ua ia.” No te mea tei roto te vai i te tu kou ra e i muri akera kua riro ei kou meitaki tikai, “te tautau meitaki maira te au tumurangi i runga roa, e umere roa tana angaanga akaoti anga karape ra.” (Iobu 36:27; 37:16; The New English Bible) Ka panu aere ra te au tumurangi i roto i te reva me te vaira ei kou: “Kua tamou aia i te vai i roto i tona tumurangi ra—kare te kou e motu ke i raro ake i to ratou teiaa.” Te tuatua ra i roto i tetai atu urianga: “Kua tuku aia i te au vai kia akaputuia ki roto i te au tumurangi patapatatue ra, e kare te au tumurangi e ngaa i raro ake i to ratou teiaa ra.”—Iobu 26:8, The Jerusalem Bible; NE.
8. Na teea au rave anga e akatauri mai i “te au ariki vai i te rangi ra” e te akaoti anga i te aerenga o te vai ra?
8 “Naai e raukai te akatauri mai i te reira—au ariki vai i te rangi ra” ei akariro i te ua kia topa mai ki te enua nei? (Iobu 38:37) Ko Tei rave “akaoti anga karape ra” oki i tuku ki reira na mua, ko tei “akariro i te kou tana i maani ra ei ua ia.” E eaa te anoanoia ra ei akariro i te kou ei topata ua? Te vaira etai apinga meangiti, roa mei te pueu rai me kare te miti rai—e au tauatini ki te au anere ua atu tauatini i o ratou ra i te reva e okotai ua ini i te kupiti—ei tumu akamata anga no te au topata meangiti ua i te kapiti atu takapini i te reira. Kua manakoia e e okotai mirioni o te reira au topata meangiti no te tumurangi maira e ki ei te topata ua matauia nei. Kia oti anake teia tupu anga katoa e raukai i te au tumurangi i te akatopa mai i to ratou vai ki te enua nei kia akaki i te au kauvai te ka akaoki atu i te au vai ki te tai ra. E na reira te akaoti anga o te aerenga o te vai iaia uaorai. Kua tupu ua ainei teia katoa ma te kore e arataki anga? ‘Kare e kotoe anga’ e tikai!
Tetai Tumu no to Solomona Pakari
9. Eaa ta Solomona mea umere i kite no tetai tu ro ra?
9 I te ao taito ra, kare e aiteia atu to Solomona ra pakari. Ko te maataanga o taua pakari ra no runga i ta Iehova apinga i anga maira: “Kua tuatua oki [a Solomona] i te rakau, mei te arezi i runga ia Lebanona, e tae ua atu ki te isopa e tupu i runga i te patu ra: e kua tuatua oki aia i te au puaka, e te au manu, e te au mea totoro aere ua ra, e te ika.” (1 Ariki 4:33) Ko teia Ariki nei rai ko Solomona tei tata ra: “Ka aere ana ka akara i te ro, e tenana tangata moe ua; ka akamaara i tana ravenga, kia pakari koe: Kare oki ona arataki, kare e tutara, kare e akamatutu; Te roi ra i tana kai i te tuatau tikai ra, e kia mou ra e akaputuputu ei aia i tana kai.”—Maseli 6:6-8.
10. Akapeea te akatika anga i ta Solomona akatutu anga no te mou a te ro ra?
10 Naai i apii i te au ro kia akaputu i te kai i te tuatau akau ei kai na ratou i te tuatau paroro ra? No etai anere mataiti kua ekokoia te tika o ta Solomona ra tataanga no teia au ro tei mou ra i te ua e tei akaputu ra i te reira no te tuatau paroro. Kare e tangata i kite i tetai akapapu anga i to ratou vai anga mai. Inara i te 1871, kua kitenaia mai, e tetai tangata Peritane akono i te au manu e te ngangaere ra, ta ratou ngai vairanga kai i raro i te enua, e kua akakiteia mai te tika o ta te Puka Tapu tataanga no ratou ra. Inara i akapeea i raukai te kite i te au ro ra e i te tuatau akau te aere maira te tuatau anu i te paroro e te pakari oki kia kite e eaa ta ratou ka rave no te reira? Na te Puka Tapu uaorai i akataka mai e e manganui ta Iehova ra au mea i anga e kua tukuia ki roto ia ratou ra te pakari kia orai ratou. Ko te au ro rave ra i te angaanga no te mou ko ratou tei rauka ra teia akameitakianga mei ko mai i Tei Anga ra ia ratou. Te tuatua a Maseli 30:24 no te reira e: “Te maata nei ra to ratou pakari.” E tau kore tikai kia tuatua e i tupu ua mai te reira tu pakari; ko te kore e kite i Tei Anga pakari mai i te reira ra kare ua atura e kotoe anga.
11. (a) Eaa ra te tumu rakau tekuoia tuputupua ra i riro ei ei mea umere roa? (e) Eaa te mea umere roa i te taui anga mua o te photosynthesis ra?
11 Ko tetai tangata i te tumu o tetai rakau tekuoia maatamaata, no te umere i te maata tikai o te reira, e mea tau rai e kua manako ngakau aia e mei tetai ro meangiti rai aia i te pae. E mea mataku tikai te maata o taua rakau ra: e 90 mita te teitei, e 11 mita te atea na rotopu, e 0.6 mita te petetue tona pakiri, kua totoa atu tona au aka e 1.2 ki te 1.6 eketea. Inara, e maata roa atu te umere o te rave anga kemikara e te maroiroi tei kapitiia ki roto i tona tupu anga. Te rave atura tona rau i te vai no tona aka, te kapono rua okitene no te reva mai, te maroiroi mei te ra mai ei akatupu i te au tuka e te tukuanga i te okitene—e rave anga i tei karangaia ra e photosynthesis te kapiti ra ia i etai 70 au tupuanga taui anga kemikara, kare e kite puia ana te katoa ra. E mea umere ra, tei runga te tupuanga mua ra i te marama mei ko mai i te ra e kia tika rava tona kara, kia tika oki te mamao; me kare ra, kare e rauka i te au tuanga matie te tauru ki roto kia akamata atu i te akatupu anga photosynthesis ra.
12. (a) Eaa te mea meitaki maata o ta te pu rakau tekuoia ra raveanga i te vai ra? (e) Eaa ra te naitorotene i anoanoiaʼi no te tupuanga ngangaere, e akapeea te akaoti anga i tona ra aerenga?
12 E mea umere katoa oki te tika e te rauka ra i taua pu rakau ra i te uti i te tuanga vai mei te aka atu ki te take o teia apinga maatamaata nei e 90 mita. E maata ua atu te vai te utiia ra ki runga i to tei anoanoia ra no te photosynthesis. Ko te tuanga i tere atura kua tukuia atu ki roto i te reva na roto i tona au rau ra. Ka riro na te reira vai e taanu mai i te rakau ra, te aite maira kia tatou nei te akaanuia mai anga e te pata anga te ou. Ei akatupu i te porotini no te tupu anga, ka anoanoia te naitorotene kia kapitiia atu ki te au tuka ra, me kare carbohydrates. Kare e rauka i te au rau i te akapou i te naitorotene kati tei raveia atura no te reva, inara ka rauka i te au apinga o te one i te akariro i te naitorotene i roto i te one ra kia tauiia ei nitrate e ei nitrite te ka kairo uaia ki roto i te vai, e ka aere atu i reira mei te au aka e tae roa ki te au rau ra. Me mate te au ngangaere e te au manu tei akapou ra i teia naitorotene i roto i ta ratou porotini ra e ka pe atu ei, kua tukuia mai te naitorotene ki vao, ei akaoti anga i te aerenga o te naitorotene ra. I roto i teia tupu anga katoa nei e mea umere roa te au tu tuke i o mai ana, kare i tau ei angaanga tupu ua mai te rave anga ma te kore e akapapaanga e te arataki anga oki.
Kare e Korero me Kare Au Tuatua me Kare Reo, te Tuatua Ra Ratou!
13. Eaa ta te au rangi ki te etu ra i akakite kia Davida, e eaa ta ratou e tuatua tamou maira kia tatou nei?
13 Mei teaa ra te akaataanga umere roa i Tei Anga ra te akakiteia maira e tetai po maata ra te etu i te rangi tei akaki ra i te aronga akara atu i te manako tapu! Ia Salamo 8:3, 4, kua taiku maira Davida i te tu umere tana i manako ana: “Kia akara au i to au rangi i te angaanga a to maikao-rima na; te marama e te au etu taau i anga ra; Eaa te tangata nei, i manako mai ei koe iaia? e ta te tangata nei tamaiti, i akono mai ei koe iaia?” Ki te aronga e mata to ratou no te akara, e taringa no te akarongo, e te ngakau no te manako, te tuatua maira teia au rangi ki ra i te etu, mei ta ratou i rave ra kia Davida: “Te tuatua nei te au rangi i te kakā o te Atua.”—Salamo 19:1-4.
14. Eaa ra i puapinga maataʼi kia tatou te ririnui no tetai o te au etu ra?
14 Ko te maata atu to tatou kite i te au etu ra, ko te maata atu ia ta ratou tuatua mai kia tatou. Ia Isaia 40:26 te patiia maira tatou kia tamanako i to ratou ririnui maata ra: “Ka nānā na i to kotou mata ki runga, ka akara: naai te reira i anga? te arataki ra aia i taua au nuku ra ki vao ma te tatauia: kua tapa anakeia to ratou au ingoa e ia; no tona ra ririnui, e te mana maata, i kore ei tetai i ngaro.” Te ririnui o te gravity e te ririnui o tetai i o ratou ra, koia to tatou ra, te akamou ra i te enua ki tona ngai i tona aerenga, te akono ra kia tupu te ngangaere, te akono ra kia maanaana tatou nei e te akono ra kia ora te au mea i runga i te enua nei. Kua tuatua te apotetoro ko Paulo i raro ake i te akauru anga: “E tu ke oki to tetai etu i to tetai i te kakā.” (1 Korinetia 15:41) Te kite ra te taineti e au etu rengarenga etai mei to tatou ra nei, pera katoa e etu auika, e au tuputupua muramura, e au peneneke teatea, e au etu neutorono (neutron), e te au nova mamaata aruru ra te tuku maira i te ririnui maata kare e rauka kia akatakaia.
15. Eaa tei kiteia e te aronga e manganui mei te au mea i angaia ra e eaa ta ratou i tauta kia aru?
15 E manganui te aronga maani apinga tei kite na te au mea angaia maira e kua tauta i te aru i te au ravenga a te au mea ora. (Iobu 12:7-10) E tamanako ana i etai tu taka ke e tokoiti ua o te au mea i angaia maira. Te au manu o te moana ma te au karana (gland) ei takore atu i te miti o te vai tai ra; te ika e te au tuna te maani maira i te uira no ratou; te ika, te au toke, e te au manumanu te maani maira i te marama anu; te au mokirikiri e te au torovini te taangaanga ra i te tangitangi anga ei arataki; te rango patia te maani ra i te pepa; te au ro te maani ana ra; te au piva (beaver) te maani ra i te akapa i te vai; te au ovi tei roto ra ia ratou te apinga vaito; te au manumanu vai e apinga akaea to ratou e te au oʼe no te rukuanga; te au eke e poropera anga tieti (jet propulsion) to ratou; te au tukutuku raonui te maani ra e itu au tu pungaverevere e te au pa marei, au kupenga, e te taura marei e te anau pepe ra na ratou te rere aere ra mei te parunu rai, te rere ra e au tauatini ua atu au maire na te ngai teitei roa; te ika e te au crustacean te taangaanga ra i te au tangika akapanu mei te au pai ruku rai; te au manu, te manumanu, te onu o te tai, te ika, e te au ika akaea aʼo te akono ra i etai ravenga umere no te teretere anga—te au tu kite tei runga roa atura i te mana taineti no te akataka mai.
16. Eaa te au tuatua mou ta te Puka Tapu i tata e tauatini ua atu mataiti i mua ake i te kite angaia e te taineti ra?
16 Kua tataia i te Puka Tapu te au tuatua mou no te kite i te au mea e au tauatini ua atu mataiti i mua ake ka kite ei te taineti ia ratou. Kua akakite maira te Ture a Mose i te akamatakite anga (i te 16 anere mataiti M.T.N.) i te au manumanu maki e tauatini ua atu mataiti i mua ake ia Pasteur. (Levitiku, nga pene 13, 14) I te 15 anere mataiti M.T.N., kua akakite a Iobu: “E kua akauta [aia] i te enua ki runga i te kore.” (Iobu 26:7) Okotai tauatini i mua ake ia Karaiti, kua tata a Solomona no runga i te aerenga o te toto ra; kua anoanoia te taineti vairakau kia tiaki e tae roa mai ki te 15 anere mataiti e kite ei i te reira. (Koheleta 12:6) I mua ake i te reira, kua akakite maira a Salamo 139:16 i te akamata anga mai te papaanga toanga: “Kua kite oki to mata i toku tu, i toku vai oti kore anga ra; e kua tataia toku au melo katoa, i te au rā katoa i te rave angaia, e kare ua tetai i taua au mea ra i oti.” I te 7 anere mataiti M.T.N., i mua ake i te kite anga te aronga apii i te teretere anga te manu, kua tata a Ieremia mei tei papaia ia Ieremia 8:7: “Kua kite te katita o te reva nei i te tuatau no te teretere, kua kite te kukupa e te tuta, e te titi i te tuatau e oki mai ei.”—NE.
“Tei Anga” ta te Aronga Irinaki i te Au Mea Tupu Ua e Iki Ra
17. (a) Eaa ta Roma 1:21-23 i tuatua no tetai papaki tei kore ra e akatika kia kite i tetai Tei Anga maira ma te kite i te au mea umere i angaia ra? (e) I tetai tu, eaa ta te aronga irinaki i te au mea tupu ua e iki ra ei “tei anga” mai ia ratou ra?
17 Ko tetai tuatua tapu te tuatua ra no tetai papaki kare ra e akatika kia irinaki e ko Tei Anga kite ra tetai nana i anga mai i te au mea umere ra: “Riro atura ta ratou eumiumianga ei mea puapinga kore, e to ratou ngakau manako kore, poiri atura ïa: I akatangata pakari oki ratou, e riro atura ei neneva; Ruri ke atura te meitaki o te Atua mate kore ra, ei mea angaia mei te tangata e mate ua nei te tu, e mei te manu, e mei te au mea vaevae a ra, e te au mea totoro aere nei.” “Ko [ratou] tei ruri ke i te tuatua-mou no te Atua ra ei pikikaa, e kua pure, e kua akamori i tei angaia, kare i Tei anga ra.” (Roma 1:21-23, 25) Mei te reira katoa oki te au taineti irinaki i te au mea tupu ua i ta ratou akakaka anga i tetai manako ua i te kakeanga mai te akapapa anga o te protozoa-toke-ika-rana-onu-mamera-“kuria-tangata” ko tei “anga” mai ia ia ratou. Inara, kua kite ratou, e kare tetai apinga mero tika tika ua nei e akamata i te tieni. Ko te mero kitea ua nei e tai pirioni atomu, ma etai tauatini ua atu au tauianga kemikara i te tupuanga i roto i te reira i taua taime rai.
18, 19. (a) Koai Tei tika kia akapaapaaia i te akamata mai anga i te ora? (e) Eaa te maata anga o ta Iehova ra au mea i anga ta tatou e akara nei?
18 Ko te Atua ko Iehova Tei Anga mai i te ora ra. (Salamo 36:9) Koia te Tumu Mua maata ra. Tona ingoa, ko Iehova, ko te aiteanga “Nana e akariro kia tupu.” E maata roa tana au mea i anga na tatou kia tatau. E tika e au mirioni ua atu i ta te tangata nei e matau ana. Te akakite maira Salamo 104:24, 25 i te reira: “Tumatatini taau ra angaanga, e Iehova e! e au ravenga pakari anake rai taau.” E taka meitaki ta Iobu 26:14 no teia: “I na, ko tetai pae teia o tona ra au aerenga. Ko te tuatua koumuumu ua nei tei rongoia nona! ko te mangungu ra o tona mana, koai ra te ka kite?” E tokoiti ua ta tatou au tapa e kite nei, te akarongo nei tatou i etai koumuumu tokoiti ua, mari ra ko te kite i te ki anga o tana mangungu maata kare rava ia e rauka ia tatou nei.
19 Inara, tei ia tatou tetai atu tumu meitaki no te kiteanga iaia kare na roto i tana au apinga i anga maira. Ko taua tumu meitaki atura ko tana Tuatua ia, koia te Puka Tapu ra. Ka ariu atu tatou ki taua tumu ra i teianei i roto i te atikara te ka aru mai i muri akenei.
Te Maara Ainei ia Koe?
◻ Eaa ta Iobu i kite i to Iehova ra tuatua anga kiaia mei roto mai i te puaioio ra?
◻ Eaa ra Paulo i tuatuaʼi e kare e kotoe anga na tetai papaki ra?
◻ Akapeea te rave anga i te aerenga o te vai ra?
◻ Eaa te au mea puapinga ta te marama no te ra e rave nei no tatou?
◻ Eaa te au tuatua mou no te pae i te taineti ta te Puka Tapu i akakite mai i mua ake i te kite angaia e te taineti ra te reira au mea?