Tua Oraanga

Akameitakiia ma Tetai Utuutu Anga Takake

AKAKITEIA E CAROL ALLEN

Ko au ua, iaku e mou piri ra i taku puka ou manea. Kua akamata au i te mataku, e kua tae mai te roimata i runga i toku paparinga. I te mea e, e tamaine iti ua au e itu mataiti tei ngaro i roto i tetai oire tuke, tei koropiniia e te au tangata e tauatini ua atu!

I OU ake nei, vaitata e 60 mataiti i topa ki muri, kua tupu viviki mai te au manako o te reira kite anga ei tamariki, tei akakeuia e tetai atoro anga ma taku tane, ko Paul, i te Ngai Apiipii Anga Punanga Tiaki manea i Patterson, New York. Koi pati uaia maira aia kia aere atu ki reira no te pupu rua o te apii anga na te au akaaere tutaka o te Au Kite o Iehova.

Ia maua e akara aere ra i te ngai tiaki anga itiia e te ra, kua kite atu au i tetai tuatua akaari maatamaata “AU URUOAANGA.” I rotopu tikai te vaira tetai tutu taito kare e kara o te au tamariki e tarevareva rekareka ra i ta ratou au kopi o taku puka mei te tamariki anga! Kua tatau viviki atu au i te tuatua ma te tutu: “1941​—I St. Louis, Missouri, i te akamata anga te tuanga popongi, kua akaputuputuia mai e 15,000 tamariki​—rotopu i te 5 e te 18 mataiti​—ki te ngai maata i mua tikai i te paata. . . . Kua akakite te Taeake ko Rutherford i te tuku anga i te puka ou Children.”

Kua orongaia ki te au tamariki taki tai tana uaorai kopi. I reira kua oki atu te tamariki ki te ngai te noo ra to ratou nga metua​—kare ra au. Kua ngaro au! Kua mou mai tetai tangata arataki oaoa iaku e kua tuku mai iaku ki runga i te pia oronga tauturu teitei e kua akakite mai kiaku kia akara aere me kua kite au i tetai tangata. Ma te taitaia kua akara aere au i roto i te urupu e aere maira ki raro. Ma te poitirere, kua kite atu au i tetai tangata taku i matau! “E Angakara Bob! E Angakara Bob!” Kua kiteaia au! Kua amo atu a Bob Rainer iaku ki te ngai te tiaki maira toku nga metua taitaia.

Au Tupu Anga Mua tei Akatanotano i Toku Oraanga

Te akara anga i te reira akaari anga kua akatupu i te au manako​—te au tupu anga tei akatanotano i toku oraanga e tei taki atu ia maua ki te ngai manea i Patterson. Kua manako au i te au tupu anga tei tupu e tere atu i te anere mataiti i topa, te au mea taku i rongo ana mei toku nga metua ruau e toku nga metua.

Ia Titema 1894 kua atoro atu tetai orometua tamou o te Aronga Apiipii Pipiria, tei kiteaia te Au Kite o Iehova i te reira taime, i toku papa ruau i te tua o toku papa, ko Clayton J. Woodworth, i tona kainga i Scranton, Pennsylvania, U.S.A. Kua ou ua a Clayton i te akaipoipo anga. Kua tata aia i tetai reta ki te peretiteni o te Taiate Punanga Tiaki Pipiria e te Pepa, kia Charles Taze Russell, e kua neneiia i roto i te Tiunu 15, 1895, Watchtower. Kua akamarama aia:

“E nga tane e te vaine ou maua tei riro ana ei au mema o te akonoanga Porotetani no tetai ngauru mataiti; inara i teianei, te irinaki nei maua, te akaatea mai nei mei roto i te poiri ki roto i te marama o tetai ra ou te tupu maira no te au tamariki akatapuia o Tei Teitei Rava. . . . Kua roa i mua ake maua i te aravei anga tetai e tetai kua riro ei anoano anga no maua kia tavini maua i te Atu, na roto i te tupu ua anga te rave anga i tona anoano, ei nga mitinari i te ngai ke.”

I muri mai, i te 1903, kua akarongo mataora ua toku nga metua ruau i te tua o toku mama, ko Sebastian raua ko Catherine Kresge, i te tuatua Pipiria tei akakiteia e nga komono e rua o te Taiate Punanga Tiaki ki te pama maatamaata ta raua e noo ra, i te au Maunga Pocono manea o Pennsylvania. Te noo katoa ra ta raua nga tamaine, ko Cora raua ko Mary, ma ta raua nga tane, ko Washington raua ko Edmund Howell i reira. Kua noo te nga tangata komono o te Taiate Punanga Tiaki, ko Carl Hammerle raua ko Ray Ratcliffe, ma ratou no tetai epetoma katoa, te apiianga ia ratou i te au mea e manganui. Kua akarongo te katoatoa o teia au mema pamiri e ono, kua apii, e kare i roaia ana kua riro mai ei Aronga Apiipii Pipiria maroiroi.

I roto rai i taua mataiti ra, i te 1903, kua tu a Cora raua ko Washington Howell i tetai tamaine tei tapaia e ko Catherine. Akapeea aia i te akaipoipo anga i toku papa ko Clayton J. Woodworth, Jr., e tua umereia e te puapinga i toku manako. Te akaari maira i te kite inangaro e te manako anga metua o toku papa ruau ko Clayton J. Woodworth, Sr.

Rauka Mai i Toku Papa te Tauturu Inangaroanga

Kua anauia toku papa, ko Clayton meangiti, i Scranton i te 1906, i roto ua i te 80 kiro mita mei te pama a te Howell. I taua au mataiti mua, kua akamata a Papa Ruau Woodworth i te matau meitaki i te pamiri maatamaata Howell, te rekareka anga i to ratou tu akono aroa matauia. E tauturu maata tikai tana i te putuputuanga o te Aronga Apiipii Pipiria i taua ngai ra. I taua taime ra, kua kapikiia atu a Papa Ruau kia akono i te akaipoipo o nga tamaroa e toru a te Howell, e te manako anga i tana uaorai tamaiti, kua taki atu aia iaia ki teia au akaipoipo anga taki tai tei raveia.

Kare a Papa i taua taime ra i rave maroiroi ana i te angaanga orometua a te Aronga Apiipii Pipiria. E tika, kua akaoro aia ia Papa Ruau no te rave i tana angaanga tauturu orometua, inara noatu ta Papa Ruau akamaroiroi anga, kare a Papa i rave maroiroi ana i te reira. I taua taime ra, kua mono atu te inangaro akatangi imene o toku papa i tetai atu apinga ke, e te tere ra aia ki mua no te akono i tetai angaanga meitaki.

Kua riro katoa a Catherine, te tamaine a Cora raua ko Washington Howell, ei vaine akatangi imene meitaki rava, te akatangianga e te apiianga i te piani. Inara mei tetai angaanga meitaki e tapapa maira iaia, kua tuku ke aia i te reira e kua akamata i te kapiti atu ki roto i te angaanga orometua tamou. Kua manako a Papa Ruau e ka riro aia ei tokorua meitaki no tana tamaiti​—mei toku manako! Kua papetitoia a Papa, e kua akaipoipo aia ia Mama e ono marama i muri mai, i roto ia Tiunu 1931.

E ngakau parau ua ana a Papa Ruau i te kite karape o tana tamaiti no te akatangi imene. Kua mataora tikai aia i te pati angaia a Papa kia tereni i te katoa tikai o te pupu akatangi o te uruoaanga maata no te 1946 uruoaanga pa enua i Cleveland, Ohio. I tera mai mataiti, kua akono a Papa i te pupu akatangi i tetai o te au uruoaanga o te Au Kite o Iehova.

To Papa Ruau Akava Angaia e te Oraanga Tapekaia

I te ngai papuriki o Patterson, kua kite atu maua ko Paul i tetai akaari anga ma te tutu kiteaia i te kapi ka aru mai. Kua kite viviki au i te tutu, mei te mea e kua tuku mai a Papa Ruau i tetai kopi naku e 50 mataiti i topa. Koia te rua e tu ra i te tua katau.

I te tuatau i tupu kino ei te inangaro i te enua te koropini ra i te Tamaki I o te Ao, ko teia Aronga Apiipii Pipiria e varu​—kapiti mai ia Joseph F. Rutherford (e noo ra i rotopu), te peretiteni o te Taiate Punanga Tiaki​—kua tapeka tarevakeia e kua mouria ma te kore e tukunaia. Te au akaapa anga ia ratou kua akanooia ki runga i te au tuatua i roto i te voriumu itu o te Studies in the Scriptures, te ingoa The Finished Mystery. Kua manakoia e te akamaroiroi kore ra te reira manako i te kapiti anga ki roto i te Tamaki I o te Ao o Marike.

No tetai tuatau e manganui, kua tata a Charles Taze Russell i te au voriumu mua e ono o te Studies in the Scriptures, inara kua mate aia i mua ake ka tata ei aia i te itu. No reira kua orongaia tana au tataanga kia Papa Ruau e tetai Tangata Apiipii Pipiria, e kua akaoti raua i te voriumu itu. Kua tukunaia teia i te 1917, i mua ake ka ope ei te tamaki. I te akavaanga, kua utungaia a Papa Ruau e pera te maata anga o tetai atu e a utunga taki tai no etai 20 mataiti.

Te akamarama ra te tuatua i raro ake i te tutu i te ngai papuriki o Patterson e: “E iva marama i muri ake i te akautunga angaia a Rutherford e tona au oa​—ma te tamaki e ngaro atura​—ia Mati 21, 1919, kua ota te pati anga akavaanga kia tukunaia te aronga paruruia e varu, ia Mati 26, kua tukunaia ratou i Brooklyn kia tutakiia ra e $10,000 taki tai. Ia Me 5, 1920, kua akakoreia te akaapa anga mei ia J.F. Rutherford e tetai atu.”

I muri ake i te utunga angaia, inara i mua ake ka tukunaia ei ki te are auri maata i Atlanta, Georgia, kua akapou te varu i to ratou nga mea ra mua i roto i te are auri o Raymond Street i Brooklyn, New York. Mei reira mai kua tata a Papa Ruau i tetai tuatua akataka anga no te tukuna angaia ki roto i tetai pia auri e 1.8 e 2.4 mita “i rotopu tikai i te marikonga kore e te viivii.” Kua akakite mai aia: “E putunga nuti pepa taau, me ka manako reka kore no runga i te reira, ka kite mai koe kare e roaia e ko teia au pepa e te pua e tetai aenga kakau, te vaira toou tuatau no te tama anga e te akangateitei uaorai.”

Inara, kua tuatua kanga ua a Papa Ruau, te taiku anga i te are auri e ko te “Hôtel de Raymondie,” te akakite anga, “ka akaruke au i teia ngai te ra e pou ei taku tutaki anga.” Kua akataka katoa aia i tona ngai aaere anga. Okotai taime i te tapu anga aia no te peru i tona rouru, kua keia tetai tangata keia i tona uati aao i roto i te pereue, inara mei tana i tata, “Kua matara te vivi e kua rauka iaku te mou i te reira.” I toku atoro anga i te Betela i Brooklyn i te 1958, kua kapiki mai a Grant Suiter, te tekeretere tiaki moni o te Taiate Punanga Tiaki, iaku ki roto i te opati e kua oronga mai i te uati kiaku. Te akaperepere nei rai au i te reira.

Te Tupu Anga ki Runga ia Papa

I te tukuna angaia a Papa Ruau ki roto i te are auri kare i tika ana i te 1918, e 12 ua o toku papa mataiti. Kua topiri a Mama Ruau i to ratou kainga e kua apai atu iaia ma ia e kia noo ki ko i tona mama e tona ai teina. To Mama Ruau ingoa mua ko Arthur, e kua ngakau parau te pamiri i te tuatua e ko tetai o to ratou kopu tangata, ko Chester Alan Arthur, te peretiteni 21 o Marike.

I muri ake i te tukuna angaia tetai utunga roa kia Papa Ruau Woodworth no te au kino tei tamanakoia e kua raveia i te patoi anga ia Marike, kua manako te Arthurs e kua taakama aia i to ratou ingoa pamiri. E tuatau mamae ngakau ia no toku papa. Penei no te reira tumu kua emiemi aia i te kapiti atu ki roto i te angaanga orometua papuriki.

I te tukuna angaia a Papa Ruau mei te are auri, kua neke atu aia i tona pamiri ki roto i tetai are maatamaata i runga ia Quincy Street i Scranton. Ei tama, kua matau oki au i te reira​—ta Mama Ruau mereki manea​—ma te meitaki. Kua tapa matou i te reira e ko tana au mereki tapu no te mea kare tetai i akatikaia i te orei i te reira mari ra ko Mama Ruau. I muri ake i te matenga a Mama Ruau i te 1943, e putuputu te taime kua taangaanga a Mama i taua au mereki manea.

Maroiroi i Roto i te Angaanga Patireia

I tetai ra i te ngai o Patterson, kua kite atu au i tetai tutu o te Taeake ko Rutherford e tuatua ra i te uruoaanga 1919 i Cedar Point, Ohio. I reira kua raurau aia i te katoatoa kia rave maroiroi i te akakite anga i te Patireia o te Atua e kia taangaanga i te makatini ou tei tukunaia i taua uruoaanga, The Golden Age. Kua ikiia a Papa Ruau e ko te etita o te reira, e kua tuku mai aia i tetai au atikara no te reira e tae ua atu ki te 1940, kare i roa i mua ake i tona matenga. I te 1937 kua tauiia te ingoa o te makatini e ko te Consolation e i te 1946 ko te Awake!

Kua rave a Papa Ruau i tana tataanga i te kainga i Scranton e i te opati maata o te Taiate Punanga Tiaki e 240 kiro mita te mamao i Brooklyn, te akapouanga e rua epetoma i te tuatau i nga ngai taki tai. Kua akakite mai a Papa e te maara ra iaia te taipu a Papa Ruau e angaanga ra i te ora rima i te popongi. Inara, kua manako pakari katoa a Papa Ruau i te apainga kia kapiti atu ki roto i te angaanga tutuanga i te ngai tangata. Te tika, kua maani aia i tetai pereue e au pute maatamaata to roto ei mou i te puka Pipiria. Te vaira rai to toku aniti ko Naomi Howell e 94 mataiti. Kua maani katoa aia i tetai pute puka na te au vaine.

Tetai taime, aru mai i tetai uriuri anga Pipiria oraora, kua tuatua atu te patana angaanga o Papa Ruau: “E C. J., kua rave koe i te tarevake okotai.”

“Eaa oki te tarevake?” kua ui atu a Papa Ruau. Kua aa aia i tona pereue. Kare e apinga i roto i nga pute e rua.

“Kua ngaropoina ia koe te oronga kiaia i tetai kopenga no The Golden Age.” Kua kata tikai raua no te mea kua ngaropoina i te etita i te oronga i tana makatini.

Au Manako no te Tupu Anga Mai

Te maara ra iaku te noo anga ki runga i to Papa Ruau turi ei tama, toku rima meangiti i roto i tona iaia e akakite maira kiaku i te “Tua Mangamanga Rima.” Te akamataanga mai mei ia “Tommy Thumb” e te neke anga kia “Peter Pointer,” kua akakite mai aia i tetai apinga takake no runga i te mangamanga rima tataki tai. I reira kua kapipiti aia i nga mangamanga rima e kua akakite mai i tetai akakoroanga: “Ma te kapiti ka angaanga meitaki ratou, te tauturu anga tetai i te katoatoa.”

I muri ake i to raua akaipoipo anga, kua neke atu toku nga metua ki Cleveland, Ohio, e kua riro mai ei nga taeake vaitata kia Ed raua ko Mary Hooper. I riro ana to raua nga pamiri ei Aronga Apiipii Pipiria mei mua mai. E nga oa piri vaitata tikai toku nga metua kia Angakara Ed raua ko Aniti Mary taku i tapa ia raua. Kua ngere te Hoopers i ta raua tama, e pepe tamaine, no reira i te aere mai anga au i te 1934, kua riro mai au ei “tamaine” takake na raua. Tei utuutuia mai na roto i tetai turanga puapinga i te pae vaerua, kua akatapu au iaku ki te Atua e kua papetitoia i mua ake i toku varu mataiti.

Kua riro te tatauanga i te Pipiria ei tuanga mua i roto i toku au mataiti mua. Te akataka anga o te oraanga i roto i te ao ou o te Atua ia Isaia 11:​6-9 kua riro e ko tetai irava reka roa naku. Taku tauta anga kia tatau katoa i te Pipiria kua tupu i te 1944, i muri ake i te rauka anga mai taku uaorai kopi o te American Standard Version, tei tukunaia e uri anga takake i te uruoaanga i Buffalo, New York. Mei teaa atura toku rekareka anga no te tatau i teia urianga i roto i teia kua akaokiia te ingoa o te Atua, ko Iehova, ki tona ngai tau vaitata rai ki te 7,000 taime i roto i te “Koreromotu Taito”!

E au tuatau mataora tikai te openga epetoma. Kua apai atu toku nga metua e te Hoopers iaku kia akakite aere i te au ngai i uta. Kua akaputu matou i ta matou kai e kua kaikai i te pae vai. I reira kua aere atu matou ki te pama a tetai tangata no tetai ako anga i te Pipiria no te reira kua pati matou i te au tangata i te pae mai kia aere mai. E ngoie tikai te oraanga. Kua kitea e matou te mataora ei pamiri. Kua riro mai etai o teia au oa pamiri ei au akaaere tutaka, kapiti mai ia Ed Hooper, Bob Rainer, e tana nga tamaroa e rua. Te rave nei rai a Richard Rainer i tana angaanga, kapiti mai i tana vaine, ko Linda.

Kua riro tikai te au tuatau maana ei tuatau mataora tikai. Kua noo au ki runga i te pama a te Howell ma toku nga katini. I te 1949 kua akaipoipo toku katini ko Grace ia Malcolm Allen. Kare au i manako ana i te au mataiti i muri mai e ka akaipoipo atu au i tona teina. Kua riro toku katini ko Marion ei mitinari i Uruguay. Kua akaipoipo aia ia Howard Hilborn i te 1966. Kua tavini teia nga katini ma ta raua nga tane i te opati maata i Brooklyn no tetai au mataiti.

Papa Ruau e Toku Karatuati Anga

I toku tuatau i te apii teitei, e tata ua mai ana a Papa Ruau. Kua kapiti mai i roto i tana au reta e manganui te au tutu pamiri taito ma te au tataanga i muri i te reira, te akakite mai anga i te tuatua enua o te pamiri. Na roto i te reira i raukai iaku taku kopi o tona tutu e tetai atu tei tukunaia kare i tika ki roto i te are auri.

I te tae anga ki te 1951, kua tuia to Papa Ruau karaponga e te cancer. Tei iaia rai tona tu kangakanga, inara kia tataia tana au tuatua ki runga i te papa tata tana e apai aere ua ana. Ka karatuati toku pupu apii teitei, ia Tianuare 1952. I te akamata anga o Titema, kua mere atu au kia Papa Ruau i tetai kopi o taku tuatua akamaara anga. Kua akatanotano aia i te reira i te kapi openga kua tata aia i nga tuatua tei puta toku ngakau: “Mareka a Papa Ruau.” Kua akaoti aia i tona tavini anga i te enua i te 81 mataiti, ia Titema 18, 1951.a Te akaperepere nei rai au i taua kopi maratea o taku tuatua akamaara anga ma taua nga tuatua e rua i te kapi openga.

I muri ake i toku karatuati anga, kua rave atu au i te angaanga painia, i te tapa angaia te aronga tutu tamou i te angaanga tutuanga a te Au Kite o Iehova. I te 1958, kua aere atu au ki te uruoaanga maatamaata i New York City, te ngai i akaki ei te take e 253,922 tangata mei te 123 enua i te Yankee Stadium e te Polo Grounds. I reira i tetai ra kua aravei au i tetai tereketi no Aperika mai tei aao i tetai pine tapiri tei tatau “Woodworth Mills.” No etai 30 mataiti i mua atu, kua tapaia aia i muri ake ia Papa Ruau!

Mataora no Toku Utuutu Anga

I toku 14 mataiti, kua akamata toku mama i te painia akaou. Kua mate aia e 40 mataiti i muri mai, i te 1988 ei painia rai! Kua kapiti mai a Papa i roto i te angaanga painia i te taime i rauka iaia. Kua takake aia e iva marama i mua ake ia Mama. Te aronga ta matou i apii ra kua riro mai ei au taeake akaperepere. Kua aere atu etai o ta ratou au tamariki tamaroa i te tavini i te opati maata i Brooklyn, e tetai kua rave i te angaanga painia.

Kiaku kua riro te mataiti 1959 ei mataiti takake. Ko te reira te taime i akaaraveiia ei au kia Paul Allen. Kua ikiia aia ei akaaere tutaka i te 1946 i te karatuati anga mai aia mei te pupu itu o Gileada, e apii no te terenianga i te au mitinari o te Au Kite o Iehova. I te taime i aravei ei maua, kare maua i kite ana e ko ta Paul tuku anga angaanga ka aru mai tei Cleveland, Ohio, te ngai te painia ra au. Kua inangaro a Papa iaia, e Mama katoa. Kua akaipoipo maua ia Tiurai 1963 ki runga i te pama a te Howell, koropiniia e to maua pamiri e Ed Hooper e rave ra i te reira. E moemoea te reira tei tupu mai.

Kare a Paul i tu ana i te motoka. I te akaruke anga maua ia Cleveland no te tuku anga angaanga ka aru mai, pouroa ta maua apinga kua o ki roto i toku 1961 Volkswagen Bug. E putuputu te taime e aere mai ana te au taeake i te Monite, te ra i neke ei maua ki tetai putuputuanga, kia akara mai ia maua e akaputu ra. Mei te akaari anga circus kia kite atu i te au kiri kakau, te au pute, e te pia akapapaia, te taipu, e te vai atura, te ngaro anga ki roto i taua motoka meangiti ra.

Ma te kapipiti kua tere ana maua ko Paul no tetai kiro mita, te rekareka anga i te au tuatau mataora e te akakoromaki anga i te tuatau taitaia o teia oraanga nei​—te au mea pouroa tei raveia na roto i te maroiroi ta Iehova i oronga mai. Kua riro ana te au mataiti ei mea mataora tikai, tei ki i te inangaro ia Iehova, no tetai e tetai, e no te au taeake taito ra e tei ou. Te nga marama e rua ta maua i akapou i Patterson ia Paul e tereniia ra e tuatau maata i to maua oraanga. Te akara vaitata anga i te akaaerenga a Iehova i te enua nei te akapapu ra i te irinaki anga tei orongaia mai kiaku ei tuanga o taku utuutuanga pae vaerua akaperepereia: Teia tikai ta te Atua akaaerenga. Mei teaa te rekareka kia riro e ko tetai tuanga iti ua o te reira!

[Tataanga Rikiriki i Raro]

[Tutu i te kapi 25]

Ma Ed Hooper kare i roa i mua ake i te 1941 uruoaanga i St. Louis, te ngai i rauka mai ei iaku taku kopi o te puka “Children”

[Tutu i te kapi 26]

Papa Ruau i 1948

[Tutu i te kapi 26]

I te pama a te Howell te akaipoipo anga toku nga metua (i roto i te punupunu)

[Tutu i te kapi 27]

Te Aronga Apii Pipiria e varu tei tapeka tarevakeia i te 1918 (Papa Ruau e tu ra i te tua katau)

[Tutu i te kapi 29]

Kua o pouroa ta maua au apinga ki roto i to maua Volkswagen

[Tutu i te kapi 29]

Ma taku tane, ko Paul