Nga Tangata Tu Akaaka Tei Uri i te Pipiria

I TE 1835, ko Henry Nott, ko tetai tangata Papaa patu piriki, e John Davies, ko tetai tangata Wales tei apii ra i te okooko i te kai, kua tae atu ki te openga o tetai angaanga maata rava atu. I muri ake i te angaanga anga e tere atu i te 30 mataiti, kua oti akera ia raua tetai urianga no te katoa anga o te Pipiria i roto i te reo Tahiti. Eaa te akaaoanga ta teia nga tangata e rua no tetai tu akaaka ra i aro atu, e eaa ra te au tupu anga no ta raua angaanga aroa?

“Te Akaaraanga Maata”

I roto i te tuanga rua o te 18 anere mataiti, ko te au mema o tetai akonoanga Porotetani tei kapikiia ko te Akaaraanga Maata, me kare te Akaaraanga ua, te tutu aere ra i roto i te ngai atea o te oire e i te pae i tetai au maina e te au vakatori i Peritane. To ratou akakoroanga kia itaeia te au tangata o te pupu angaanga. Kua akamaroiroi mataora te aronga tutu o te Akaaraanga i te tuaanga i te Pipiria.

Kua akakeuia e teia akapupu anga, ko tetai tangata Papetito ko William Carey te ingoa, kua tauturu i te akamata anga o te London Missionary Society (LMS), tei akatumuia i te 1795. Kua tereni te LMS i te au tangata tei inangaro maira kia kite i te au reo enua e kia tavini ei au mitinari i roto i te ngai o Patipika Tonga. Te akakoroanga o teia au mitinari nei kia tutu aere i te Evangeria i roto i te reo o te au tangata i taua ngai ra.

Te airani o Tahiti, i kitea uaia akenei, kua riro mai ko te koro mitinari mua na te LMS. No te au mema o te Akaaraanga, ko teia au airani e ‘au ngai marama anga kore’ no te apiianga peikani, e au koro kua papa no te mou.

Te Au Tangata no te Tu Akaaka Kua Tu Mai ki te Atianga

Kia akaputu mai i te mou, kua aere atu tetai au mitinari kare i akapapa meitakiia e tei iki vivikiia e 30 ki runga ia Duff, e pai na te LMS i oko mai. Kua akapapa mai tetai ripoti “e a orometua akatainuia [kare ra i tereni meitakiia], e ono kamuta, e rua tangata maani tamaka, e rua tangata patu piriki, e rua nga tangata weaver, e rua tangata tui kakau, e tai tiaki toa, e tai tangata maani nooanga e te apinga no te oroenua, e tai tavini, e tai tangata tanutanu, e tai taote, e tai tangata tupaki auri, e tai tangata maani e te akaou i te tapu, e tai tangata okooko vavai, e tai vaine maani pare, e tai tangata okooko kakau, e tai tangata maani kaparata, e rima nga tokorua, e e toru tamariki.”

Te au apinga anake ua a teia aronga mitinari i runga ia ratou kia matau atu i te kite i te au tuatua mua o te au reo Pipiria ko te tikitinari reo Ereni ki te reo Papaa e tetai Pipiria ma tetai tikitinari Epera. I te tuatau e itu marama i te moana, kua tamou ngakau te au mitinari i etai au tuatua o te reo Tahiti tei akapapaia e te aronga i atoro ana i mua atu, te aronga i meameaau ana i runga i te pai o te Bounty. I te openga ra, kua tae atu te Duff ki Tahiti, e ia Mati 7, 1797, kua eke mai te au mitinari. Inara, e tai mataiti i muri mai kua maromaroa te maata anga e kua oki atu. E itu ua rai au mitinari tei toe mai.

O taua aronga e tokoitu ra, ko Henry Nott, te tangata patu piriki o mua ana, e e 23 ua rai ona mataiti. I te akara anga i nga reta mua tana i tata, e apii anga tumu ua tana. Noatu rai, mei te akamata anga kua akapapu mai aia iaia uaorai ei tangata kite i te apiianga i te reo Tahiti. Kua akatakaia mai aia e ei tangata meitaki, kare e rapurapu ana e te rekaia ra.

I te 1801, kua ikiia a Nott kia apii atu i te reo Tahiti ki te iva mitinari tei tae ua ake nei. I roto ia ratou ko tetai tangata ko John Davies e 28 mataiti no Wales mai, tei riro mai ei tangata kite karape e e tangata angaanga pakari ma te tu maru e te tu maoraora. Kare i roa ana, kua iki teia nga tangata nei i te uri i te Pipiria ki roto i te reo Tahiti.

Tetai Angaanga Ngata

Inara, te uri anga ki roto i te reo Tahiti, kua riro mai ei angaanga ngata, no te mea kare te reo Tahiti i riro ake ei reo tei tataia. Kua apiipii nga mitinari i te reira na te akarongorongo anga. Kare a raua tikitinari e kare katoa e puka karama. Te au tangi anga akaaea o te reo kua tapupuia e te glottal stops, e to te reira au reta maro e manganui (e maata ua atu e rima i roto i te tuatua okotai), e to te reira au koniteniti tokoiti ua kua akataitaia i nga mitinari. “E manganui te au tuatua kare e apinga inara e au reta maro, e tangi anga tuke to tetai,” i tuatua aue ei raua. Kua aaki mai raua e kare e rauka ia raua i te “opu mai i te tangi anga o te au tuatua, ma taua tangi anga tikai te anoanoia ra.” Kua manako katoa raua e kua rongo ana raua i te au tangi anga kare i tupu ake!

Kia akakino atu i te au mea ra, mei tetai taime ki tetai taime, kua araiia etai au tuatua, me kare kua tureia, i roto i te reo Tahiti e no reira kia monoia atu. Kua akatupu te au tuatua aiteite i tetai tu ngata. No te tuatua “pure,” kua tere atu i te 70 te au tuatua i roto i te reo Tahiti. Te syntax i roto i te reo Tahiti, e tuke tikai mei to te reo Papaa, ko tetai ia akaaoanga. Noatu te au tu ngata, ma te marie kua akaputu nga mitinari i te au papa anga o te au tuatua te ka rauka ia Davies i te nenei e 50 mataiti i muri mai ei tikitinari ma te 10,000 tataanga.

Ko tetai akaaoanga tei kapitiia mai ko te tata anga i te reo Tahiti. Kua tauta nga mitinari i te rave i te reira na te taangaanga anga i te au reta tau tei akanooia i roto i te Papaa. Inara, te ara reta o te Ratini tei taangaangaia e te Papaa kare e tano ana ki te au tangi anga o te reo Tahiti. No reira, kua tupu te au uriurianga ope kore no runga i te au tangi anga e te tipera anga. E putuputu te taime kua koini nga mitinari i te au tipera ou, i te mea oki e ko raua nga tangata mua tikai i te Moana o Tonga i te tuku i te reo tuatua ki roto i tetai tu tataanga. Kare raua i manako ana e ka riro mai ta raua angaanga i muri mai ei akara anga no te au reo e manganui o te Patipika Tonga.

E Iti Ua te Au Apinga Inara e Maata te Ravenga Tau

E iti ua te au puka papa anga a te nga tangata uri tei rauka ia raua i te taangaanga. Kua akaue atu te LMS kia taangaanga raua i te Textus Receptus e te King James Version ei au tataanga tumu. Kua pati atu a Nott ki te LMS kia tuku mai i te au tikitinari i roto i te reo Epera e te Ereni e pera te Pipiria o nga reo ra. Kare i kiteaia e me kua rauka mai iaia taua au puka ra. No Davies ra, kua rauka mai iaia etai au puka apiipii no ko mai i tona au oa i Wales. Kua akaari mai te au rekoti e kua rauka iaia e tai tikitinari Ereni, e tai Pipiria Epera, e tai Koreromotu Ou i roto i te reo Ereni, e te Septuagint.

I taua taime rai, kare i ua mai ana te angaanga tutu anga a te nga mitinari. Noatu e kua noo te nga mitinari ki Tahiti i te 12 mataiti, kare ake rai e okotai tangata o reira i papetitoia. I te openga ra, no te putuputu i te au tamaki, pouroa te au mitinari kua oro atu ki Autireria inara kua iki a Nott i te noo mai. No tetai tuatau koia ua te mitinari i toe mai i te au Airani i te Tua Matangi o te pupu Airani Taiate, inara kua aru atu aia i te Ariki ko Pomare II i te oro anga atu te ariki ki te airani i te pae mai ki Moorea.

Inara, i to Nott neke atu anga kare te angaanga urianga i akamutu ana, e i muri ake i te akapou anga a Davies e rua mataiti i Autireria, kua piri akaou mai aia kia Nott. I taua taime rai, kua rave a Nott i tetai apii o te reo Ereni e te Epera e kua kite meitaki aia i taua nga reo. Tei tupu mai, kua akamata aia i te uri i etai au tuanga o te au Tuatua Tapu Epera ki roto i te reo Tahiti. Kua iki aia i te au irava Pipiria te vai ua ra te au papa anga te ka rauka i te au tangata enua ra i te ariki mai.

I te angaanga piri vaitata anga ma Davies, kua akamata i reira a Nott i te uri i te Evangeria a Luka, tei oti i roto ia Tepetema 1814. Kua uri aia i tetai taiku anga te tangi meitaki ra i roto i te reo Tahiti, na Davies e akatano i te uri anga ki runga i te au tataanga mua. I te 1817, kua pati atu te Ariki ko Pomare II e nana uaorai e nenei i te kapi mua o te Evangeria a Luka. Kua rave aia i te reira ki runga i tetai matini nenei meangiti ua na te rima e angaanga ana tei apainaia mai ki Moorea e te au mitinari. Te tua no runga i te urianga i roto i te reo Tahiti no te Pipiria kare e akaotiia ma te kore e taikuia te ingoa o tetai tangata Tahiti tiratiratu ko Tuahine, tei noo mai ma te au mitinari i te au mataiti e te tauturu anga ia ratou kia opu mai i te au tumu tau no te reo.

Kua Oti te Urianga

I te 1819, i muri ake i te angaanga pakari anga e ono mataiti ra, kua oti te urianga o te Au Evangeria, Angaanga a te Au Apotetoro, e te puka a Salamo. Na tetai matini nenei, tei apainaia mai e te au mitinari ou tei tae mai, i rave i te nenei anga e te tuaanga i teia au puka Pipiria.

Kua aru mai tetai tuatau no te angaanga pakari i te urianga, te akatanotanoanga, e te akara akaou anga. I muri ake i te noo anga i Tahiti e 28 mataiti, kua rokoia a Nott i te maki i te 1825, e kua akatika te LMS kia oki atu aia ki Engarani. Ma te mataora, kua vaitata te urianga o te Au Tuatua Tapu Ereni i te oti. Kua rave ua atu aia i te uri i te toenga o te Pipiria i tona aere atu anga ki Engarani e tona noo anga i reira. Kua oki atu a Nott ki Tahiti i te 1827. E varu mataiti i muri mai, i roto ia Titema 1835, kua tuku aia i tana peni tata ki raro. I muri ake e tere atu i te 30 mataiti te angaanga pakari anga, kua uriia te katoa anga o te Pipiria.

I te 1836, kua oki akaou atu a Nott ki Engarani kia rauka te katoa anga o te Pipiria i roto i te reo Tahiti i te neneiia i London. I roto ia Tiunu 8, 1838, kua oronga atu a Nott tei rekareka ra ki te Ariki Vaine ko Victoria i te puka nenei muaia o te Pipiria i roto i te reo Tahiti. Kia marama uaia, e atianga manako ngakau oonu teia no te tangata patu piriki o mua ana te aere atu i te 40 mataiti i mua atu ana na runga i te Duff e tei taru atu iaia uaorai ki roto i te peu Tahiti kia oti teia angaanga maata, e te roa.

E rua marama i muri mai, kua oki atu a Nott ki Patipika Tonga ma te 27 pia te vaira e 3,000 au kopi no te katoa anga o te Pipiria i roto i te reo Tahiti. I muri ake i te tapae anga ki Sydney, kua maki akaouia aia, inara kare aia i inangaro kia takake mai mei te au pia okomaata ra. I te meitaki mai anga i muri mai, kua tae atu aia ki Tahiti i te 1840, te ngai te inangaro maira te tangata i tana kako, i te kimi anga kia rauka mai te au kopi o te Pipiria Tahiti. Kua mate a Nott i Tahiti ia Me 1844 i te mataiti 70.

Tetai Tupu Anga Maata Rava

Inara, kua ora ua atu te angaanga a Nott. E tupu anga maata rava ta tana urianga ki runga i te au reo Porinetia. Na te tukuanga i te reo Tahiti ki roto i te tu tataanga, kua akaora te au mitinari i taua reo. Kua akakite mai tetai tangata tata e: “Kua akatinamou a Nott i te tu karama o te reo Tahiti. E mea tau ua rai kia oki akaou atu ki te Pipiria kia apiiia atu i te reo Tahiti i roto i tona tu tikai.” Te au angaanga mako a teia nga tangata uri reo nei kua akaora mai i te au tauatini ua atu tuatua kia kore e ngaro ke atu. I tetai anere mataiti i muri mai, kua karanga tetai tangata tata e: “E apinga maata tikai te Pipiria Tahiti a Nott o te reo Tahiti​—kua akatika te katoatoa i te reira.”

Ko teia angaanga puapinga maata nei kare i puapinga anake ua ki te au tangata Tahiti mari ra kua akatumu katoaia ei tango no tetai atu au urianga i roto i te au reo i te Patipika Tonga. Ei akatauanga, kua taangaanga te aronga uri mei te Kuki Airani e Amoa i te reira ei akaraanga. “Kua aru tikai au ia Mr. Nott, te urianga taku i akara matatio meitaki ana,” i akakite mai ei tetai tangata uri. Kua ripotiia mai rai e ko tetai tangata uri ra ‘tei mua iaia te puka Epera o Salamo e te Papaa e te urianga Tahiti’ iaia e ‘uri ra i tetai o ta Davida au taramo i roto i te reo Amoa.’

I te aruanga i te au akatauanga o te au mema o te Akaaraanga i Engarani, kua akatupu mataora te au mitinari i Tahiti ra i te apii i te tata e te tatau. E tikai, e tere atu i te anere mataiti, ko te Pipiria anake ua te puka te vaira ki te tangata katoatoa o Tahiti. No reira kua riro mai te reira ei tuanga puapinga i roto i te peu Tahiti.

Te au taikuanga e maata ua atu o te ingoa tu-Atua i roto i te au Tuatua Tapu Epera e te Ereni te vaira e ko tetai au tu memeitaki roa atu o ta Nott Version. Tei tupu, i teia tuatau kua kitea meitakiia te ingoa o Iehova i Tahiti e i tona au airani. Kua mama mai te reira ki runga i etai au are pure Porotetani. Inara, e mea puapinga maata te ingoa o te Atua i teianei te piri atura ki te Au Kite o Iehova e ta ratou angaanga tutuanga maroiroi, i to ratou taangaanga maata anga i te Pipiria Tahiti tei uriia e Nott e tona aronga tauturu ra. E ko te au tautaanga maroiroi i raveia e taua aronga uri ra mei ia Henry Nott rai te akamaara maira kia tatou e mei teaa ra to tatou rekareka e kua rauka mai te Tuatua a te Atua ki te maata anga o te au tangata i teia tuatau.

[Au Tutu i te kapi 26]

Te au urianga mua o te Pipiria i roto i te reo Tahiti, i te 1815. Mama maira te ingoa o Iehova

Ko Henry Nott (1774-1844), te tangata mua tei uri i te Pipiria Tahiti

[Au Akameitakianga]

Tahitian Bible: Copyright the British Library (3070.a.32); Henry Nott and letter: Collection du Musée de Tahiti et de ses Îles, Punaauia, Tahiti; catechism: With permission of the London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Tutu i te kapi 28]

E rua reo te mea Tahiti e te apiianga Wales o 1801, te ngai i mama mai ei te ingoa o te Atua

[Akameitakianga]

With permission of the London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Tutu i te kapi 29]

Te are pure Porotetani ma te ingoa o Iehova i mua, te airani o Huahine, i Porinetia Varani

[Akameitakianga]

Avec la permission du Pasteur Teoroi Firipa