Au Pokaikai Tuatua i te Tai Mate—E Kiteanga Puapingaia Tikai
VAITATA rai i te 24 kiro mita i te tua tonga itinga ra o Ierusalema, i Wadi En-Nar, e ngai tanea, te oro ra tetai ara vai maro ki raro i te tua itinga ra o te Tai Mate. Te toro ra tetai au maunga tariva tei mutuia i muri ake i te ngai tika o te pae tai. I runga i teia ngai tika, i te au ra vera e te akaaiteanga ki te au po anu o te tuatau pururu anga rau rakau, te akono ra te Taʼamireh Petouini i ta ratou anana mamoe e te puakanio.
I te mataiti 1947, iaia e akono ra i te au anana, kua pei tetai mapu Petouini i tetai toka ki roto i tetai va meangiti ua i roto i mua i te ngai ngaangaa o te maunga tariva. Kua poitirere aia i te maniania tei akatupuia, te akaraanga e ko te ngaangaa anga o tetai tia karaea. Kua oro aia ma te mataku, inara e rua ra i muri mai kua oki mai aia e kua piki no etai 100 mita no te tomo na roto i tetai va maatamaata ake e te teitei. I tona nga mata e akamatau ra i te poiri, kua kite aia e tai ngauru au tia teitei te rainaanga ra i te au paruru o te ana, e e maata te au apinga potera atiati i rotopu i te au toka tei topatopa mai no te tateita i te taua.
Te maata anga o te au tia kare e apinga i roto, inara e okotai e toru pokaikai tuatua i roto, e rua kua tapokiia ki te kakau. Kua akaoki aia i te au tata anga taito ki te puakapa o te Petouini e kua akaruke ia ratou ki reira e tai marama, te akatautauanga i roto i tetai kete i runga i te poupou o te puakapa. I te openga, kua apai etai au Petouini i te au pokaikai tuatua ki Betelehema no te akara e mei teaa te maata te ka rauka. Kua tuaruia etai au Petouini ma te akono kore mei tetai o te ngai akamori anga, te akakiteia anga e kare e puapinga o te au pokaikai tuatua. Kua tuatua tetai tangata raverave e kare o te au tata anga taito e puapingaʼi i te pae o te koanga apinga taito, e kua tamanako aia e kua keiaia mai te reira mei tetai sunago o te ngati Iuda. Mei teaa tikai tona tarevake! I muri mai, na tetai tangata Turia maani tamaka te angaanga ra ei tangata okooko, kua akatumuia to ratou puapinga tikai. Kare i roa ana, kua kimikimiia tetai atu au tataanga taito.
Na etai o teia au tataanga taito i akatuera mai i tetai akara anga oonu ou ki katoa ki roto i te angaanga a te au pupu akonoanga ngati Iuda i te tuatau o te Mesia. Inara ko te tataanga taito o te Puka Tapu no te totou a Isaia tei akamareka i teianei ao. No teaa ra?
Te Tutaki Maata
Te pokaikai tuatua a Isaia tei kitea ouia i te akamata anga vaitata rai i te 7.5 mita i te roroa. E 17 au aenga tei maani meitakiia mei tetai pakiri animara, mei tetai aenga pepa rai. Kua atuia ie 54 au korumu e 30 au raina i te mea okotai, kua rura makoia. I runga i teia au raina kua tuku te tangata tata karape i te au reta o te papaanga tuatua, tei tataia i roto i te au parakarapa.—Akara i te tutu.
Kare te au pokaikai tuatua i pokaiia ana takapini i tetai au rakau, e e tou maata to rotopu i te ngai i mou ei te maata anga o te au rima i teia no te tatauanga. Kua aao meitakiia te reira ma te au ripea anga karape e te au akamatutu anga tei kitea. Tona akonoia anga ma te memeitaki no tei tapiri meitakiia ki roto i tetai tia. Mei teaa i reira tona puapinga ki te tangata apiipii Puka Tapu e te tapiri atu ki te reira, kia tatou katoatoa?
Teia tataanga taito a te peroveta ko Isaia e tai tauatini mataiti te taito i tetai ua atu kopi e vai nei, inara kare tona au tuatua i roto i tuke maata tikai. Kua tuatua te Tangata Kite ko Millar Burrows, te etita o te papaanga tuatua tei tataia i te 1950: “Te papaanga tuatua o Isaia i roto i teia tataanga taito, ma te au aiteanga puapinga e te tukeke o te au aerenga reta e te aerenga tuatua e te au tatauanga tuke e manganui e mamaata mai me kore e meangiti mai te inangaro e te puapinga, e ko te reira tikai te maata anga tei orongaia i muri mai i roto i te MT [Tia Matoreti Epera].”a Pera katoa tetai mea puapinga ko tona taangaanga mako anga i te Tetarakaramatona, יהדה, to te Atua ingoa tapu, i roto i te reo Epera.
Tetai Atu au Tataanga Puapinga e te Taito
Te kitea katoaia ra te ingoa tapu i roto i tetai akaou atu tata anga taito no roto mai rai i teia ana, tei kiteaia i teianei e ko te Ana 1. I roto i tetai tuatua anga no te puka o Habakuka, kua kitea mai te Tetarakaramatona e a taime i roto i te au reta taito Epera, ko tetai aerenga taito teia tei tuke ki te au reta Epera koea tei matau maataia.—E akara i te tuatua i raro ake o Habakuka 1:9, Reference Bible.
Kua rauka katoa mai mei te ana te au tuanga o tetai akaou pokaikai tuatua a Isaia, pera katoa te au potopotonga kiri o te puka Puka Tapu o Daniela. Te akono ra okotai o teia i te taui anga mei te Epera ki te Arama ia Daniela 2:4, mei tei kitea i roto i te au tata anga taito e tauatini mataiti i muri mai.
Te au tuanga mearikiriki o te au pokaikai tuatua tei akono meitakiia te akaariariia nei te reira i Ierusalema, i roto i te ngai apinga taito ko te Ngai Tapu o te Puka. Tei raro teia ngai apinga taito i te enua, me atoro koe i te reira, ka tamanako i reira koe e te tomo atura ki roto i tetai ana. Te tuanga ngai o runga i te ngai apinga taito mei te akara anga rai o te tapoki o te tia karaea te ngai i kiteaʼi te Pokaikai Tuatua i te Tai Mate a Isaia. Tera ra, ka kite ua koe i tetai akara anga o te tataanga taito a Isaia. Te vai ua ra te tataanga mua tikai e te puapinga ki roto i te ngai vairanga apinga i te pae ua mai.
[Au Tataanga Rikiriki i Raro]
a Kua tataia etai o tona au tatauanga puapinga ki roto i te New World Translation of the Holy Scriptures—With References ia Isaia 11:1; 12:2; 14:4; 15:2; 18:2; 30:19; 37:20, 28; 40:6; 48:19; 51:19; 56:5; 60:21. Ka kiteaia te pokaikai tuatua i roto i te tuatua i raro ake e ko te 1QIs/a.
[Au Akameitakianga no te Tutu i te kapi 10]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
Orongaia mai e The British Museum
[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 11]
Israel Antiquities Authority; The Shrine of the Book, Israel Museum; D. Samuel and Jeanne H. Gottesman Center for Biblical Manuscripts