‘Nooanga ma te Manako i te Ra o Iehova i te Vaitata Anga Mai’
AKAKITEIA E LYLE REUSCH
MEI taku i maara i mua ana, kua akanoo takapiniia to matou oraanga ngutuare tangata i te irinaki pakari o te ao ou tuatua tika. Ka tatau toku mama e te papa kia matou tamariki mei te Puka Tapu no runga i ‘te au rangi ou e te enua ou’ e no runga i ‘te puakatoro e te daba te kaikai kapiti ra, te liona e kai ra i te ngangaere mei te puakatoro rai, e tetai tamaiti meangiti e arataki ra ia ratou.’ Kua akariro tikai raua i te reira e mei te mea tika tikai, kua tamanako au iaku e ko te reira tamaiti meangiti.—2 Petero 3:11-13; Isaia 11:6-9.
I te au mataiti o te 1890 kua apii toku papa ruau, ko August Reusch, i te au tuatua mou ua nei o te Puka Tapu na roto i te tata pepa anga kia Charles T. Russell. Kua tutu maata aere aia i reira e takapini i tona kainga i te Ngai tua Tokerau Opunga Ra o Kanata, i teianei ko Yorkton, Saskatchewan. Ma te taokioki ua, kua ako aia i tana tamariki tamaroa: “Te au tamaroa, e matakite i te 1914!” Te akapapu anga e te vaitata maira te ra o Iehova kua akakeu te reira i toku papa kia rauka te tu ngakoikoi i te tuatau o tona oraanga, e kua riro te reira tu ei oraanga noku.
E akaraanga meitaki tikai a Mama raua ko Papa no te tu aroa taeake. E rave putuputuia ana te pupu apii Puka Tapu o te Saskatoon, Saskatchewan, Ekaretia o te au Tangata Apiipii Puka Tapu i to matou kainga. Te au orometua tutaka (tei kapikiia ko te pirikirimi) e noo putuputu ua ana i to matou kainga. Kua puapingaia au e toku tungane, ko Verne, e toku tuaine, ko Vera i te pae vaerua. E vai ua ana rai tetai tu kite i te tika tikai o te tuatua o te Patireia e tetai anoano ngakoikoi no te akakite i te reira ki tetai atu pae. (Mataio 24:14) Kare rava au i kite ana e i te au mataiti ka aereia mai ka akapou au i te tuanga maata o toku oraanga te rave tamouanga i te angaanga a te au pirikirimi na te tavinianga ei akaaere tutaka no te au Kite o Iehova.
I te 1927, kua neke a Papa e te ngutuare tangata ki Berkeley, California. I reira, i te tuatau taitaia i te pae o te moni i te 1933, kua karatuatiia atu au mei te apii teitei. Kua tamanako maua ko toku tungane ko Verne, e kua manuia no tei rauka mai tetai ngai angaanga i ko i te vakatori Ford Motor Company i Richmond, California. Inara, i tetai ra i roto i te tuatau tupu anga rakau o te 1935, kua akaataia au: ‘Me ka angaanga maata au, e ngari ake au i te angaanga maata kia pauna te taime.’ I te reira ra kua tuku au i toku pepa akaoti anga, e i tera mai ra kua tata atu i tetai pepa patianga no te tavini i te Betela, te opati maata o te au Kite o Iehova i teianei ao, i Brooklyn, New York. I muri ake i te taeanga ki te uruoaanga oraora i Washington, D.C., ia Tiunu 1935, kua arikiia au ki te angaanga Betela.
Tavini Anga i Betela
Kua tuku te manitia o te vakatori ko Nathan Knorr iaku kia angaanga ki roto i te ngai tiaki i te au are mamaata. Ko au te katoa anga o te aronga angaanga. Ei tamaiti e 20 mataiti, kua manako puapinga tikai au iaku. Ka rauka iaku i te aaere ua atu i tetai ngai o te vakatori, e kare rava tetai e ui mai e eaa taku e rave ra. Kua ariki te taeake a Knorr i te tu taku e rave ra i te angaanga, inara kua kite aia i tetai manamanata i toku tu. Kua rave ua rai aia i te angaanga ki runga iaku kia rauka iaku i te akatupu i etai tu akaaka.
Inara, i etai taime, i mua ake ka kite ei au e te tauta tikai ra te Taeake a Knorr i te tauturu iaku. No reira kua akakite au kia akakore mai aia i toku tu e kua akakite atu e ka tauta tikai au kia meitaki atu taku rave anga. Ko te reira te akamataanga o tetai pirianga maana e te roa ki te Taeake ko Knorr, tei riro mai e ko te toru peretiteni o te Totaiete Punanga Tiaki Anga ia Tianuare 1942.
I te pae i te raveanga i te angaanga tiaki apinga, kua apii au i te angaanga i te maata anga o te au matini i roto i te ngai paina puka me kore te tauturu atu i te reira. Kare i roa ana kua rave au i te angaanga opati, te tataanga e te tukuanga i te au ota angaanga na roto i te vakatori. Kua riro te tuatau tupu anga rakau e te maana o te 1943 ei tuatau angaanga tikai e te rekareka. Tei roto teianei ao i te Tamaki Anga Rua o Teianei ao, e kua akakoromaki te au Kite o Iehova i te au tamanamanata anga, te au tapeka anga, e te au tamanu anga are auri i te au akautunga tika kore ravarai. I te 1940 kua arai te Akavaanga Teitei i Unaite Teite e ka anoanoia te au tamariki apii kia tarutu i te reva. Na teia i akamata i te ngaru o te ta ua ie 44 o te 48 tuanga enua i te reira taime. Kua tiriaia te tamariki a te au Kite ki vao i te au apii, kua tapekaia te au metua, e kua tuaru te au pupu tangata kino i te au kite ki vao i te taoni. Kua puipuiia te au tangata tataki tai, tetai pae kua paraiia ki te ta e kua tapiripiriia ki te uru manu.
I te au Kite o Iehova e oki ra i te ta atu i roto i te au akava anga, kua aere mai te au voriumu o te au pepa ota tataia tei itiuia mai e te akavaanga, te papaanga orongaia mai e te roia i mua ake ka taumaro ei i te tukuanga ki roto i te akavaaanga, e te au papaanga tei orongaia mai e te aronga angaanga i te pae o te ture no te Totaiete tei aere mai ki runga i toku kaingakai kia neneiia. E manganui to matou ora e tere atu i angaanga kia itaeia te akaoti anga. Te tupuanga o te au akaotianga o te Akavaanga Teitei ia Me e Tiunu o te 1943—e 12 i roto i te 13 au tupuanga tei manakoia no te akatika i te au Kite o Iehova—kua riro ia ei tuanga o te au papaanga mataiti o te tuatua enua i te pae o te ture. Kua rekareka au no tei riro mai e ko au tetai tei kite e akapeea a Iehova i te akatuera anga i te mataara no te paruruanga e te akatumu anga i te tuatua meitaki i tau ki te ture.—Philipi 1:7.
Te Apii Orometua Teokaratiki
I etai au mataara kua puapinga kore tikai matou i te reira au ra no te akaoti i te angaanga meitaki tei akakiteia ia Mataio 24:14, (NW) koia tikai ko, ‘te tutu aere i te tuatua meitaki o te patireia ki te au enua ravarai i reira e tae mai ei te openga.’ Ko te Taeake a Knorr, ei peretiteni o te Totaiete, kua kite aia i te anoano no tetai porokarama apiianga. Kua rauka iaku e tetai pae au mema tane o te ngutuare Betela, i tetai pati anga no te tomo ki roto i te “Apii Maata no te Angaanga Orometua Teokaratiki.” I te openga kua tupu atu teia ki roto i te Apii Orometua Teokaratiki, tei tupu ana i roto i te au putuputuanga o te au Kite o Iehova mei te 1943 mai.
Kua aravei matou ki roto i te pia uipaanga o te ngutuare Betela i te aiai Monite, ia Peperuare 16, 1942, e kua oronga te Taeake a Knorr i te ako anga mua. Tana tumu tuatua ko te “Au Rima Tataanga o te Puka Tapu.” Ko te taeake ko T. J. Sullivan te akaaere o te apii e kua oronga mai i te ako no te tauturu ia matou kia meitaki mai. Kare i roa ana kua orongaia mai kiaku te tuku anga angaanga ei akaaere apii o te Betela, tei manako au e e akameitaki anga maata. Inara kua riro akaou ia ei tuatau no te ako anga.
Kare au i akaari i te akangateitei anga tau no te akoanga i tetai taeake pakarikari ake, no reira kua tuatua tika ua mai te Taeake a Knorr kiaku: “Kare tetai ua atu tangata e ariki ana ia koe te taangaanga anga i toou mana akaaere na roto i tetai tu tau kore.” Te akamarama meitaki anga aia i te reira e kua muramura tikai toku nga taringa. Kua maru mai to te Taeake Knorr nga mata paraoni. Na roto i tetai reo takinga meitaki, kua tatau aia ia Salamo 141:5: “E tuku i te tuatua tika ra kia papaki mai iaku; ka riro ia ei takinga meitaki: e tuku iaia kia ako mai iaku; ka riro ia ei inu meitaki rava, te ka kore rava e akangaa i toku upoko.” (King James Version) Kua taangaanga au i te reira irava e manganui ua atu te taime me riro mai ei apainga naku no te oronga i tetai akoanga akatikatika anga ki tetai pae.
I mua ua ake i te akamataanga o te Apii Orometua Teokaratiki, e meangiti ua matou tei rauka te tuatau no te tuatua ki te katoatoa. Te mate anga te Taeake a Rutherford, kua angaanga pakari te Taeake a Knorr no te akatupu i tona tu karape no te tuatua. Tei raro ua ake toku pia Betela i to tona ngai, e ka rongo ua rai au iaia e apiipii ra i tana oronga anga tuatua. E tatini ua atu taime, ka tatau maata aia i te tuatua ki te katoatoa “Te Au—Ka Aere ua Atu Ainei?” tana i oronga i mua ake i te uruoaanga i Cleveland i te 1942.
I Runga i te Mataara
I muri ake i toku tavini anga e 13 mataiti i Betela, kua tukuia au e te taeake ko Knorr kia angaanga ki runga i te koro ei akaaere tapere. Te tuatua poto anga mai kiaku no runga i taku tuku anga angaanga, kua tuatua mai aia: “Lyle, tei ia koe i teianei te tuatau no te kite tikai na mua e akapeea a Iehova te raverave anga ma tona iti tangata.” Te manako anga i teia e nga kiri i roto i te rima, kua akamata au i taku angaanga ei akaaere tutaka ia Me 15, 1948. I mua ake i te akamataanga i te angaanga tapere, kua tavini au ei akaaere kotinga no nga mea marama ua.
Te kamupani, me kore te putuputuanga, taku i tavini mua ko tetai i te ngai mamao i Waseca, Minnesota. Kua tata takere au kia Dick Cain, te tavini o te kamupani (tei kapikiia te akaaere no te akatere i te reira tuatau) kia aravei mai iaku i ko i te rerue. E painia takake aia, e no te tipu mai i te au moni ka pou ki raro, kua neke aia mei roto i tona pia tutaki, te ngai i noo ei aia i te tuatau anu, ki roto i tona ngai maana, ko te puakapa. Inara, a Minnesota i roto ia Me, kare i te tuatau maana tikai! I te reira po, te ruteteteteanga i roto i tona puakapa, kua manako au e me kua papa rai au no teia tu oraanga. Kua tuia au e te maki maremare kino tikai no tetai au epetoma, inara kua ora mai au.
I te tuatau o te au mataiti i mua ana i toku atoroanga i te au putuputuanga tukeke e te au kotinga, kua noo au ki te au kainga o te au taeake, te nooanga ma toku kiri kakau. Kua kite au i te au tu o te ngai noo anga katoatoa, kapiti atu te moeanga ki runga i te taua o te ngai tunu anga kai, ki runga i te au topa o te pia maata, ki roto i te au atiki vera kare e matangi e aere ana ki roto. I tetai au taime kua noo au ki roto i te au kainga e e patoi ana tetai mema o te ngutuare tangata i ta tatou irinaki anga. I Wisconsin kua akara matariki ua mai tetai tane irinaki kore iaku i te epetoma katoa iaku e aere maira e te aere atu. I tona aere anga mai i tetai po e kua kona, kua rongo au iaia i te tamataku anga no te “pupui ia mea,” kua taopenga au e ko te taime te reira no te akaruke. Inara e meangiti ua te au kiteanga tau kore kare e akaaiteia, ka riro ua ia kia kapitiia mai ei akareka i taku tuku anga angaanga. Kua riro ia ei apinga kia kataia a muri ake.
Kua Kiteaia e au Tetai Tokorua
Kua maara meitaki iaku. I tetai akaputuputuanga kotinga i Tiffin, Ohio, kua aravei au i tetai vaine mapu manea, ma te nga mata paraoni, ko Leona Ehrman, no Fort Wayne, Indiana mai. Kua utuutuia mai rai aia ki roto i te akarongo Kerititiano e kua riro mai ei painia akono meitaki no tetai mataiti roa. Kare te tutaka putuputu e tau no te tuatau akameamea, inara kua tata pepa ua rai maua. I reira i te 1952, kua pati au, “Ka anoano Ainei Koe?” e kua tuatua aia, “Ae, ka Anoano au!” kua pera atura maua. Kua akaipoipo atura maua. E maata te taime e uiia mai ana kia maua e eaa maua ka kore ei e akaangaroi ma tetai kainga e te ngutuare tangata, inara ka tuatua maua e ngutuare tangata rai to maua—ko te au tungane, te au tuaine, te au metua tane, e te au metua vaine i roto i etai 44 tuanga enua te ngai ta maua e tavini ra.—Mareko 10:29, 30.
Kua ui etai pae, ‘Kare ainei koe e roiroi ana e ka manako no te akamutu?’ Ae, e tere atu i te okotai taime. Inara i rotopu ia maua, me topa tetai ki raro, ka mou mai tetai. I tetai taime kua tata au ki toku tungane ia Verne, te patianga kiaia e me ka rauka rai iaku i te angaanga kiaia i roto i tana pitiniti penianga. Kua pau mai aia e e akamanako ua ana rai aia i teia no te mea e piri vaitata tikai maua i to maua maataanga mai. Inara, kua ako mai aia iaku kia akarakara meitaki i taku tuku anga. E oti kua maara iaku te au tuatua taokioki uaia a te Taeake ko Knorr ki te au mema o te ngutuare Betela: “Kare e anoano maataia te tauta anga no te akamutu; ka anoanoia ra te tu raumaiti e te manako akaaka no te noo ki taau tuku anga angaanga.” Kua riro rai te reira ei ako anga meitaki.
Kare e rauka i tetai ua atu akaaere tutaka akaipoipo i te noo roa ki roto i tana tuku anga angaanga ma te kore e vaine ei akono ma te akaaka e te turu tikai, mei ia Leona rai tei riro mai kiaku. Tona tu maana, tu aroa e te tu rekareka putuputu i roto i te putuputuanga kua inangaroia aia e te tauatini ua atu. Kare rava au e roi ana i te akakite kiaia e mei teaa te maata i toku inangaro iaia. Ko te reira, kua papu iaku, e tauturu teia iaia kia noo katoa ki tana angaanga.
Akakite ma te Akameitakianga a Iehova
Te angaanga tikai a te akaaere tapere tei runga te reira i te akaputuputuanga kotinga, te ngai e tavini ei aia i te au epetoma ravarai ei tiamana, ei vaa tuatua ki te katoatoa, e ei akaaere apii. Te kiteaia ra te akameitakianga a Iehova i runga i teia akanoo anga mei te tika e i te au anere ua atu au akaputuputuanga kotinga taku i akaaere, kare okotai ia ratou i kore i raveia. E tika, kua tamanamanataia mai etai pae, inara kare okotai i tapuia.
I Wooster, i Ohio, i te tuatau tupu anga rakau o te 1950, iaku e kapiki ra no te imene akamutuanga o te tuanga no te po Maanakai, kua taokotai mai tetai pupu e tere atu i te tauatini aronga patoi ki vao i te are teata te ngai e raveia ra te akaputuputuanga. Kua apai mai teia au pupu i te au pia ua moa pe no te pepei ki runga ia matou ia matou e akaruke ra. No reira kua akarakara matou i te turanga, e kua rave ua atu i te porokarama ma te au imene, te au kiteanga, e te au tuatua Puka Tapu manako uaia. Kua noo marie ua te 800 au Kite ma te akakoromaki.
I te ora 2:00 i te popongi, e anu toketoke tikai te reva. Mei te mea ra te akateateamamao ra no te aere mai ki vao, kua apai mai te aronga akonokono i te au kiri vai tamate ai e kua akamata i te tama i te au ua moa tei topa ki runga i te porotito aaere anga. Kua taokotai akaou mai te pupu, te akarukeanga i te ngai maana o te ngai tiaki anga paati i te pae mai. Inara kua riro te raveanga a te aronga akonokono ei akatapae anga, e kua tuku atura matou i te katoatoa ma te rangi marie na muri i te ngai aere anga ki vao. Kua tae meitaki atu te katoatoa ki vao ki to ratou au motoka. Kua tupu te tamanamanata anga a te au pupu tangata i te au akaputuputuanga i Ohio, i Canton, i Defiance, e Chillicothe. Inara kua ngarongaro aere te au pupu ta ua, i te akamata anga te au tuku anga a te Akavaanga Teitei i Unaite Teite no te akatika kia matou i tei tupu ki runga i te aronga aati i te ture.
I te au tuatau i aereia mai kua tupu tetai taui anga tei anoanoia no te au manamanata i te pae kopapa. No reira i te au mataiti o te 1970, kua tuku meitaki te Totaiete iaku kia tavini ei akaaere kotinga i tetai ngai i te tua tonga o California te ngai e vaitata ra te au putuputuanga e te vaira te au apinga akono i te pae o te oraanga kopapa. Koi kapitiia mai ei te au angaanga a te akaaere tapere e maata mai te tutaka aere, te akono e te akaaere i te au kotinga e manganui, te au angaanga a te akaaere kotinga ko te akanooanga i te au akaputuputuanga kotinga, te tukuanga e te akapapaanga i te au tuanga o te porokarama. Tei kapiti atu, kua anoanoia kia akanooia e te angaangaia te au Apii Tavini Anga Painia. No reira te angaanga a te au akaaere tutaka, te tapere me kore te kotinga, e oraanga tamou teia ma te tutaki tikai.
Te Tiaki Nei Rai i te Ra o Iehova
Mei taku maaraara anga i mua ana kua tere atu i te 70 mataiti i topa akenei, kua manako ua ana rai au i te tu ngakoikoi. Kua manako ua ana rai au ia Aramakito, i tera mai ra. (Apokalupo 16:14, 16) Mei toku papa rai, e tona papa i mua ake iaia, kua noo ana au i te oraanga mei ta te apotetoro i raurau, “te akamanako tamouanga i te taenga mai o te ra o Iehova.” Kua manako ua ana rai au i te ao ou tei taputouia mai ei mea ‘tika tikai kare ra i tupu ake.’—2 Petero 3:11, 12, NW; Ebera 11:1, NW.
Teia tapapa anga tei apiiia mai kiaku mei toku meangiti anga kare e roa ka kiteaia te reira. “Te puakatoro ua ra e te daba tinana ra, okotai rai ïa one-kai,” “e kai oki te liona i te ngangaere mei te puakatoro katoa ra,” e “na tetai tamaiti meangiti e arataki” ia ratou. (Isaia 11:6-9) Teia au taputou maana ki te ngakau kua akapapuia e te au tuatua a Iesu kia Ioane ia Apokalupo 21:5: “Kua tuatua maira tei noo ki runga i te terono ra, I na, te akariro nei au i te au mea ravarai ei mea ou. E kua tuatua maira aia kiaku, Ka tata ana: e tuatua mou oki teianei au tuatua e te pikikaa kore.”