E Tataanga Puka Tapu Epera Tau

I MUA ake i te kitea angaia mai te au Pokaikai Tuatua Tai Mate i te 1947, ko te au tataanga Puka Tapu Epera mua tei vaira​—i te pae i tetai au potopotonga meangiti—​no te openga o te 9 ki te 11 anere mataiti T.N. mai te reira. Ko te aite anga ainei e i mua ake i te 1947 kare te papaanga Epera o te Puka Tapu i papu? E eaa ra i meangiti ei te au tataanga Epera taito?

Te uriuri anga i te uianga openga na mua, i raro ake i te akatereanga ngati Iuda otototi, ko tetai ua atu tataanga Puka Tapu Epera tei tamanakoia e kua kinokino rava no te taangaanga anga kua rokaia te reira ki roto i tetai kenita, e pia vairanga i roto i te tunako. I muri ake, ka apainaia te au tataanga kinokino tei akaputuia ki vao e ka tanuia. Kua rave te au ngati Iuda i teia no te paruru i ta ratou au Tuatua Tapu mei te akakino angaia me kore te taangaangaia ma te tau kore. No teaa ra? No te mea tei roto i reira te Tetarakaramatona, te au reta Epera te komonoanga i te ingoa tapu o te Atua, tei tata ma te matauia i te reo Rarotonga e ko “Iehova.”

Te “Korona”

No te tuanga maata, kua akatotoa meitakiia te tataanga Epera taito mei te au tuatau mua ra. Ei akaraanga, kua vai tetai tataanga Epera puapinga, tei kapikiia ko te Keter, te “Korona,” tei roto i reira te au Tuatua Tapu Epera ravarai, me kore te “Koreromotu Taito.” Kua akonoia te reira i roto i te tunako taito rava atu o tetai ngai taito meangiti o te au ngati Iuda e noo ra i Aleppo, Suria, e taoni tei ki i te au Mutiremi. I mua atu ana, kua akarukeia teia tataanga ki te au Iuda Karaite i Ierusalema, inara kua opunaia e te au Kuruate i te 1099. I muri mai, kua rauka mai e kua apainaia ki Cairo Taito ra, i Aiphiti. Kua tae te reira ki Aleppo i te 15 anere mataiti e kua riro mai e ko te Puka Aleppo. Teia tataanga, no te 930 T.N. te reira, e kua tamanakoia e ko te korona o te apii Matoreti, mei ta te reira ingoa e akakite ra. E akaraanga memeitaki te reira no te akatutu i te tu akono tei raveia i roto i te akatotoa anga o te tataanga Puka Tapu, e kua riro tikai ei tataanga Epera tau.

I teia au tuatau, te aronga akono i teia tataanga puapinga, te mataku anga ma te tau kore i te takino anga o ta ratou apinga tapu, kare e akatika i te aronga apiipii kia akara i te reira. Pera katoa, i te mea e e okotai anake rai aenga tei neneiia, kare tetai tata anga kopiia e rauka i te neneiia no te apii.

I te akaruke anga te Peritane ia Paretaina i te 1948, kua tupu te au patoi anga pupu i Aleppo ki runga i te au Iuda. Kua tutungiia to ratou tunako; kua ngaro te puka akaperepereia ra e kua tamanakoia e kua takoreia. Mei teaa te poitirere i reira, i etai tai ngauru mataiti i muri mai, te kite anga e e vaitata i te toru kota i te reira tei ora mai e kua apaina uuna uaia ki vao ia Suria ki Ierusalema! I te 1976 kua orongaia tetai tata anga kopiia e 500 au kopi i roto i te au kara katoa.

Te Angaanga a Tetai Pu Karape

Eaa ra teia tata anga i puapinga rava ei? No te mea kua akatanotanoia e te akairoia i te 930 T.N. e Aaron ben Asher, ko tetai o te aronga apiipii rongonui rava atu tei tereniia i te kopianga e te akatotoanga i te Puka Tapu Epera. No reira kua riro mai te reira ei puka tau, te tukuanga i te turanga no te au tataanga i te tuatau ki mua te ka maaniia e te aronga tata tei meangiti mai te tu karape.

I te akamata anga kua ki te reira i te 380 au vaanga (760 au kapi) e kua tataia ki roto ie toru au pa ki runga i te au aenga pakiri. I teianei e 294 au vaanga e te ngere ra i te maata anga o te Pentateuch e te tuanga openga, o Te Aue o Ieremia, E Peʼe na Solomona, Daniela, Esetera, Ezera, e Nehemia. Kua taikuia te reira e ko te “Al” i roto i te New World Translation of the Holy Scrip­tures​—Reference Bible (Iosua 21:37, tuatua i raro ake). Ko Mose Maimonides (tei akaariia i konei), ko tetai tangata apiipii Iuda o te 12 anere mataiti T.N., kua akakite aia i te Puka Aleppo e ko te mea meitaki rava atu tana i kite ana.a

Ko te tataanga Epera tei kopi rimaia mei te 13 ki te 15 anere mataiti e mea kairo te reira tei tataia mei te nga kopu tataanga Matoreti maata e rua, ko Ben Asher e Ben Naphtali. I te 16 anere mataiti, kua tuku a Jacob ben Hayyim i te tataanga no tetai nenei anga Puka Tapu Epera tei rauka mai mei teia rave anga kairo ua, e kua riro mai teia ei tumu no te vaitata rai te au Puka Tapu Epera ravarai tei neneiia no te 400 au mataiti i muri mai.

Ma te tata anga toru i te 1937 o te Biblia Hebraica (te tataanga Epera tei neneiia), kua akaraia te rave anga a Ben Asher e kua akonoia te reira ki roto i tetai tataanga tei akonoia i Rutia, tei kitea e ko te Leningrad B 19⁠^A. No te 1008 T.N. te Leningrad B 19⁠^A. Kua manako te Apii Teitei Epera i Ierusalema no te nenei i te tataanga Epera Aleppo ki tona ki katoa i roto i tetai tuatau, pera katoa te au tatauanga mei tetai atu au tataanga e te urianga puapinga ravarai, kapiti katoa te au Pokaikai Tuatua Tai Mate.

Ta tatou tataanga Puka Tapu te taangaanga ra tatou i teia tuatau ka rauka te reira i te irinakiia. Kua akauruia te reira e te atua e kua akatotoaia te reira i te au anere mataiti tei aereia mai e te aronga tata tei angaanga ra ma te tu karape tikai. Kua kitea te tu mako tikai o teia aronga kopi ra i roto i te au akaaite anga i rotopu i te pokaikai tuatua a Isaia tei kitea i te pae i te Tai Mate i te 1947 e te tataanga Matoreti tei akaari mai e e meangiti ua te au tuke, noatu e e tai tauatini mataiti taito atu te Pokaikai Tuatua Tai Mate i te Puka Tapu Matoreti taito rava tei vai ra. Pera katoa, i te mea e te rauka ra te Puka Aleppo i te aronga apiipii i teianei, ka oronga mai te reira i te tumu maata atu no te irinaki anga i te tika tikai o te tataanga o te Tuatua Tapu Epera. E tikai, “kareka te tuatua a to tatou Atua, e tu ïa e rimua.”​—Isaia 40:8.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 28]

Bibelmuseum, Münster

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 29]

Jewish Division / The New York Public Library / Te au Foundation na Astor, Lenox e Tilden