Koai Ma te Au Matorete?

KUA akono a Iehova, “te Atua tuatua-mou,” i tana Tuatua, te Puka Tapu. (Salamo 31:5) Inara i te mea kua tauta a Satani, te enemi o te tuatua mou, i te taviivii e te takore i te reira, i akapeea tikai te Puka Tapu te tae anga mai kia tatou mei tei tataia?​—Akara ia Mataio 13:39.

Ka kiteia tetai tuanga o te pau anga i roto i te tuatua na te Poropeta ko Robert Gordis: “Kare te rauka anga a [te] au tangata tata Epera, tei kapikiia e ko te au matorete me kore ‘e aronga akono i te au peu,’ i ariki uaia ana. Kua tata akaou teia au tangata tata kare e ingoa i te Puka Tapu ma te aru matatio e te manakoanga aroa.” Noatu kua vai ua kare e ingoa o te maata anga i teia au tangata tata akaou kia tatou i teia tuatau, kua rekoti marama uaia te ingoa o tetai ngutuare tangata o te au Matorete​—ko Ben Asher. Eaa ta tatou i kite no runga ia ratou e to ratou au taeake Matorete?

Te Ngutuare Tangata o Ben Asher

Kua tata akaouia ma te tiratiratu tetai tuanga o te Puka Tapu tei tataia i mua ana i te reo Epera, tei kapiki putuputuia e ko te Koreromotu Taito, e te au tangata tata ngati Iuda. Mei te ono ki te tai ngauru mataiti T.N., kua kapikiia teia au tangata tata akaou e ko te au Matorete. Eaa tei o mai ki roto i ta ratou angaanga?

No te au anere mataiti kua tata uaia te reo Epera ma te au koniteniti, na te tangata tatau i oronga mai i te au reta maro. Inara, te tae anga ki te taime o te au Matorete, te ngaro atura te tangi anga tikai o te reo Epera no te mea e manganui te au ngati Iuda kare i tukatau i te reira reo. Kua maani te au pupu Matorete i Babulonia e Iseraela i te au akairo kia tukuia i te pae i te au koniteniti ei akakite te au tangi anga e te akatangi anga tau o te au reta maro. Kua akanooia e toru au akapapaanga tukeke, inara ko te mea tei maata tikai ko tera a te au Matorete i Tiberia, te pae i te Tai o Galilea, te kainga o te ngutuare tangata o Ben Asher.

Kua akapapa te au tataanga taito e rima uki o te au Matorete mei teia ngutuare tangata umere rava, i te akamataanga kia Asher te mea Mua o te varu anere mataiti T.N. Ko tetai atu ko Nehemiah Ben Asher, Asher Ben Nehemiah, Moses Ben Asher, e te mea openga ra, ko Aaron Ben Moses Ben Asher o te tai ngauru anere mataiti T.N.a Tei mua teia au tangata i te aronga te akamako ra i te au akairo tata te ka akakite meitaki atu i ta ratou i marama e ko te akatangi anga tau tikai o te papaanga tuatua Puka Tapu Epera. Kia akanoo i teia au akairo, kua akataka ratou te tumu akapapa anga karama Epera. Kare i rekotiia ana tetai au akapapa anga o te au ture no te karama Epera. E no reira, ka tuatua tetai e tei roto teia au Matorete i tetai te apii ra i te au karama Epera mua.

Ko Aaron, te Matorete openga ra o te peu ngutuare tangata o Ben Asher, te mea mua i rekoti e te akatanotano i teia akakite anga. Kua pera aia i roto i tetai angaanga te ingoa “Sefer Dikdukei ha-Te‘amim,” te puka mua o te au ture karama Epera. Kua riro mai teia puka e ko te tumu no te angaanga a tetai atu au apiianga karama Epera no tera mai anere mataiti. Inara e apinga ua teia o tetai atu angaanga puapinga maata a te au Matorete. Eaa oki te reira?

Anoanoia te Manako Maata Tikai

Ko te manako anga maata a te au Matorete koia oki ko te akatotoa anga i te tuatua tataki tai, e pera te au reta tataki tai, o te papaanga tuatua Puka Tapu. Kia akapapu i te tika, kua taangaanga te au Matorete i te pae mai o te au kapi tataki tai i te rekoti i te akakite anga te akakite ra i etai taui anga o te papaanga tuatua tei rave akakoro koreia me kore kua rave akakoroia e te au tangata tata akaou i mua ana. I roto i teia au tata anga i te pae mai, kua tata katoa te au Matorete i te au tuatua tuke e te au akanooanga, te akairo anga i te putuputu o teia i roto i te puka me kore i te katoa anga o te au Tuatua Tapu Epera. Kua rekotiia teia au tuatua i roto i tetai akairo poto ua, i te mea kare e rava te ngai. E ei apinga akara anga i te pae mai, kua akairo ratou i te tuatua rotopu e te reta o tetai au puka. Kua tare atu ratou i te reta pouroa o te Puka Tapu i te akapapu anga i te tata akaou anga tika tikai.

I runga e i raro i te pae mai o te kapi, kua rekoti te au Matorete i te au tuatua maata no runga i etai au tata anga poto ua i te pae mai.b Kua tauturu teia i ta ratou angaanga no te akara anga i te pae mai. I te mea kare te au irava i ta numeroia e kare oki e papaanga tuatua Puka Tapu, i akapeea te au Matorete te taiku anga ki tetai au tuanga o te Puka Tapu i te rave i teia akara anga i te pae mai? I runga e i raro i te pae mai, kua akapapa ratou i tetai tuanga o te irava aiteite kia akamaara ia ratou e noea mai te tuatua me kore te au tuatua taikuia ka kiteia i tetai ngai ke i roto i te Puka Tapu. No te kare e rava te ngai, ma te putuputu ka tata ratou i tetai tuatua puapinga ei akamaara ia ratou i te irava aiteite tataki tai. Kia puapingaia teia au tataanga i te pae mai, vaitata rai kia tamou ngakau teia au tangata tata akaou i te katoa anga o te Puka Tapu Epera.

Kua nekeia te au papaanga roaroa no te pae mai ki tetai atu tuanga o te tataanga taito. Ei akaraanga, te akaari maira te tataanga Matorete i te pae mai ia Genese 18:3 e toru au reta Epera, קלד. Ko teia te reo Epera aiteite o te numero 134. I tetai atu tuanga o te tataanga taito, te mama maira tetai papaanga i te akakite anga e 134 ngai e kua akaatea akakoroia e te au tangata Matorete tata akaou i mua te ingoa Iehova mei te papaanga tuatua Epera, i te monoanga i te reira ma te tuatua “Atu.”c Noatu e kua kite i teia au taui anga, kare te au Matorete i iki no te taui te papaanga tuatua tei orongaia mai kia ratou. Mari ra, kua akaari ratou i teia au taui anga i roto i ta ratou au tataanga i te pae mai. Inara eaa ra te au Matorete i akono pakari ei kia kore e taui i te papaanga tuatua i te mea kua taui te au tangata tata akaou i mua ana i te reira? I tuke ainei ta ratou irinaki anga ngati Iuda mei tera ra o te aronga i mua ana ia ratou?

Eaa ta Ratou i Irinaki?

I teia tuatau tere anga ki mua o te Matorete, kua piri atu te akonoanga ngati Iuda ki roto i te taumaro anga manako oonu. Mei te anere mataiti mua T.N., kua maata mai te akonoanga rapi ngati Iuda i tona akatereanga. Ma te au tataanga a te Talmud e te au uri anga na te au rapi, te riro maira te papaanga tuatua Puka Tapu i te ngai rua ki te au uri anga rapi o te ture tuatua uaia. No reira, ka ngaro ua te akono anga matakite o te papaanga tuatua Puka Tapu i tona tu puapinga.

I te varu anere mataiti, kua patoi tetai pupu kiteaia e ko te au Karaite i teia tu. Te akamaataanga i te puapinga o te apii Puka Tapu naau uaorai, kua kopae ratou i te mana e te au uri anga a te au rapi e te Talmud. Kua ariki ratou i te papaanga tuatua Puka Tapu anake ua e ko to ratou mana. Kua akamaata teia i te puapinga no te akatotoa anga tika tikai o te reira papaanga tuatua, kua rauka i te au apii anga Matorete i te akakeu anga akaouia.

Eaa te akatupu anga i te irinaki anga rapi me kore te Karaite te akakeu anga i te angaanga a te au Matorete? Kua akakite a M. H. Goshen-Gottstein, e tangata kite i runga i te au tataanga taito Puka Tapu Epera e: “Kua papu tikai te au Matorete . . . e te akono ra ratou i tetai peu taito, e te tamanata akakoro anga i te reira ka riro e rave anga kino tikai no ratou.”

Kua manako te au Matorete i te tata akaouanga ma te tau o te papaanga tuatua Puka Tapu e e angaanga tapu. Noatu e penei kua akakeu maataia ratou e tetai atu au manako akonoanga, te akara anga tei runga atu te angaanga Matorete i te au maro anga manako. Kare te tataanga mako tikai i te pae mai i akaruke i tetai ngai no te taumaro anga apii akonoanga. Kua riro mai te papaanga tuatua Puka Tapu e ko ta ratou i manako maata atu; kare ratou e taui i te reira.

Puapingaanga Mei ta Ratou Angaanga

Noatu e kare te Iseraela tikai i riro mai e ko te iti tangata ikiia o te Atua, kua maroiroi tikai teia au tangata ngati Iuda tata akaou i te akono anga i te tika tikai o te Tuatua a te Atua. (Mataio 21:42-44; 23:37, 38) Kua taopenga meitakiia te rauka anga o te ngutuare tangata o Ben Asher e tetai atu au Matorete e Robert Gordis, tei tata: “Ko taua aronga angaanga akaaka ma te autu tikai ra . . . kua rave rongo kore ua i ta ratou angaanga ngata maata o te paruruanga i te Papaanga Puka Tapu mei te ngaro anga me kore te akatuke angaia.” (The Biblical Text in the Making) Tei tupu mai, i te akaaoanga te aronga Taui mei ia Luther e Tyndale i te mana o te akonoanga e kua akamata i te uri i te Puka Tapu i roto i te au reo matauia no te katoatoa kia tatau, kua taangaanga raua i te papaanga tuatua Epera akono meitakiia e ei tumu no ta raua angaanga.

Te puapinga nei rai te angaanga a te au Matorete ia tatou i teia tuatau. Kua akanoo ta ratou au papaanga tuatua Epera te tumu no te au Tuatua Tapu Epera o te New World Translation of the Holy Scriptures. Te uriia nei rai teia uri anga i roto i te au reo e manganui ma te aiteite te tu maroiroi e te manako no te tika tikai tei akaariia e te au Matorete taito. Ka meitaki rai tatou me akaari i tetai tu aiteite i te akarongo anga ki te Tuatua a te Atua ko Iehova.​—2 Petero 1:19.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia/​Tutu i te kapi 28]

Te Akapapaanga no te Akatangi Anga Epera

KUA ope te kimi anga no te ravenga meitaki o te rekotianga i te au akairo reta maro e te au akairo akatangi anga no te au anere mataiti i roto i te au Matorete. E no reira, kare i te mea poitirereanga te kite i te akanoo anga tamou ua ma te au uki tataki tai o te ngutuare tangata o Ben Asher. Te komono ra te au tataanga taito te vaira i te au tu e te au ravenga o nga Matorete openga e rua o te ngutuare tangata o Ben Asher, ko Moses e Aaron.d Te akaari maira te apii anga akaaiteite o teia au tataanga taito e kua akanoo a Aaron i te au ture i runga i te au tumu manako meangiti o te akatangi anga e te tataanga tei tuke mei ta tona metua tane, ko Moses.

Ko Ben Naphtali tetai o taua uki ra o Aaron Ben Asher. Kua ki te Puka Cairo a Moses Ben Asher i te au urianga e manganui tei orongaia kia Ben Naphtali. No reira, me ko Ben Naphtali uaorai tei apii i raro ake ia Moses Ben Asher me kore kua akono raua roaʼi i tetai peu matauia me taito. E manganui te au tangata apii tei tuatua i te tu tuke i rotopu te au ravenga a Ben Asher e ta Ben Naphtali, inara kua tata a M. H. Goshen-Gottstein e: “E mea tika tikai i te tuatua no runga i nga ravenga e rua i roto i te ngutuare tangata o Ben Asher e kia tuatua i te tu tuke o te urianga: Ben Asher versus Ben Asher.” No reira e mea tarevake i te tuatua no runga i tetai ravenga okotai a Ben Asher. Kare e no te tu teitei maata i riro mai i te openga e kua arikiia te au ravenga a Aaron Ben Asher. No te mea ua nei kua akapaapaa te tangata apii Talmud o te 12 anere mataiti ko Moses Maimonides i tetai tataanga a Aaron Ben Asher e ko te reira tei inangaroia.

[Tutu—Tataanga Ebera]

Tetai tuanga o Exodo 6:2 ma te e te kore te au topata reta maro e te au akairo “diacritic”

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Tutu i te kapi 26]

Ko Tiberia, te ngai o te angaanga Matorete mei te varu ki te tai ngauru anere mataiti

[Akameitakianga]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.