Eaa te Tataanga Matoreti?

NOATU e eaa te reo taau e tatau ra i te Puka Tapu, kua uri tika ia tetai tuanga o te puka me kare ra ka aere ke mei te tataanga Matoreti, tei ki i te au Tuatua Tapu Epera, me kore te “Koreromotu Taito.” Ko te tika, te vaira e maata atu i te okotai tataanga Matoreti. No reira ko teea tei ikiia, e no teaa ra? Te tika, eaa te tataanga Matoreti, e akapeea tatou e kite ei e mea tika tikai te reira?

Te Tuatua a Iehova

Kua akamata te tataanga Puka Tapu i te Maunga Sinai i te 1513 M.T.N. Te akakite ra a Exodo 24:3, 4 kia tatou e: “Kua eke iorā Mose, e kua akakite ki te au tangata i te au tuatua katoa a Iehova ra, e te au tuatua-tau katoa; kua reo tai ua maira te tangata ravarai, na ko maira, Ko te au tuatua katoa ta Iehova i tuatua maira, ka rave ïa matou. Kua tata iorā Mose i te au tuatua ravarai a Iehova ra.”

Kua rekoti tamou ia atu te au Tuatua Tapu Epera e maata atu i te tauatini au mataiti, mei te 1513 M.T.N. tae roa mai ki te 443 M.T.N. I te mea e kua akauruia te au tangata tata e te Atua, e mea tau i reira e ka arataki aia i te au mea kia rauka tana tuatua i te akono tiratiratuia. (2 Samuela 23:2; Isaia 40:8) Inara, ko te aiteanga ainei teia e ka kopae a Iehova i te tarevake o te au tangata katoatoa e kia kore tetai reta e tauiia i te au kopi e maaniia ra?

Kua Ira Ngaa te Ngutupa ki te Tika Kore

Noatu e kua kopiia te reira e te au tangata ma te tu ngateitei oonu no te Tuatua a te Atua mei tetai uki ki tetai uki, kua o mai rai te tarevake a te tangata ki roto i te au tataanga. Kua akauruia te aronga tata Puka Tapu, inara kare te aronga kopi i rave i ta ratou angaanga i raro i te akauru anga a te Atua.

I muri ake i te okianga mei te tuikaa anga i Babulonia i te 537 M.T.N., kua ariki te ngati Iuda i tetai tu ou o te tata anga te taangaanga ra i te au reta koea tei apiiia i Babulonia. Kua apai mai teia taui anga maata ma te reira i te manamanata tei kore e rauka kia akatakakeia ko tetai au reta ma te akara anga aiteite tei akatarevakeia atu e no etai atu. I te mea kua akatumuia te reo Epera ki runga i te au koniteniti (consonant), ma te au tangi anga o te reta maro tei kapiti ia atu e te tangata tatau kia tau ki tona marama anga o te akapapa anga, te taui anga i tetai koniteniti penei ka ngoie ua i te taui te aiteanga o tetai tuatua. Inara, i te maata anga o te taime, ka kiteaia e ka akatikaia te reira au tarevake.

Kare te maata anga o te ngati Iuda i oki ana ki Iseraela i muri ake te topa anga o Babulonia. No reira, kua riro mai te tunako ei ngai i te pae vaerua no te au ngai tangata ngati Iuda e na roto anga atu i te Itinga Rotopu e Europa.a Kua anoanoia te tunako tataki tai kia tu i te au kopi o te au pokaikai o te au Tuatua Tapu. I te maata atu o te au kopi, kua pera rai te tarevake a te tangata kopi.

Tautaanga kia Topiri i te Ngutupa

I te akamataanga i te anere mataiti mua T.N., kua tauta te au pupu tata tuatua i Ierusalema i te akatumu i tetai tataanga mua kia rauka i te au pokaikai Tuatua Tapu Epera pouroa i te akatikaia. Inara, kare e akapapa anga papu tikai no te akatukeanga i rotopu i te tataanga mua e te au tata anga tei ki i te au tarevake a te tangata kopi. Mei te rua anere mataiti T.N. e tere atu, i te akaraanga kua akaturanga ia tikai te tata anga koniteniti o te au Tuatua Tapu Epera, noatu e kare te reira i akanoo mana tika ia. Te au taiku anga Tuatua Tapu Epera te kiteaia ra i roto i te Talmud (tei akapapaia i rotopu i te rua e te ono anere au mataiti T.N.) i te maata anga o te taime te akakite ra i tetai tumu te tuke ra i tei matauia i muri mai e ko te tataanga Matoreti.

Te tuatua “peu” i te reo Epera ko ma·soh·rahʹ me kore ma·soʹreth. Vaitata i te ono anere mataiti T.N., kua riro mai te aronga tei paruru i te peu o te kopianga tika tikai i te au Tuatua Tapu Epera e ko te au tangata Matoreti. Te taikuia ra te au kopi ta ratou i maani e ko te au tataanga Matoreti. Eaa te tu takake tikai o ta ratou angaanga e te au tataanga ta ratou i akapapa ra?

Te ngaro ke atura te reo Epera i te oraanga nei, te reo enua, e manganui te au ngati Iuda kare i manako ana i te reira. E no reira, kua akatupu te tu kino i reira te marama anga o te tata anga Puka Tapu koniteniti. Kia paruru i te reira, kua akatupu te au tangata Matoreti i tetai akapapa anga o te au reta maro tei komonoia e te au topata e te au dash, me kore te au point. Kua tukuia teia ki runga e ki raro i te au koniteniti. Kua akatupu katoa te au tangata Matoreti i tetai akapapa anga ngata o te au maka te taangaanga ra ia raua ei tu no te akairo e ei arataki anga no te akatangi anga tika.

I te ngai kua manako te au tangata Matoreti e kua tauiia te tata anga me kore kua kopi tika koreia e te au uki tata tuatua i mua ana, i te mea e ka taui atu te tata anga, kua tata ratou i te tata tuatua poto ua i te pae mai. Kua tata ratou i te au tuatua tuke ua ake rai e te akapapa anga e putuputu teia i te kitea ia i roto i te puka tataki tai a tetai me kore i roto i te katoa anga o te au Tuatua Tapu Epera. Kua tata katoaia te au tuatua tei kapitiia mai ei tauturu i te aronga kopi no te akaraanga i te pae mai. Kua akatupuia tetai akapapa anga no te tapoto anga i te “au tuatua poto” kia rekoti i teia au akakite anga ma te poto tikai. I runga e i raro e i te pae mai, kua akapapa tetai tu papaanga tuatua meangiti i te au tuanga o te au irava te piri ra ki tei tuatuaia ra i roto i te au tata anga i te pae mai.

Kua akamakoia te akapapa anga tei matauia e te au tangata Matoreti i Tiberia, i te pae te Tai o Galilea. Te au pamiri o Ben Asher e Ben Naphtali o te iva e te tai ngauru anere mataiti T.N., penei e e au Karaite, kua rongoia tikai.b Noatu e te vaira te au tuke anga i rotopu i te au ravenga no te akatangi anga e te au tata anga o teia nga apii e rua, e tokoiti ua te au tuke anga o te au koniteniti o ta raua au tataanga i te au ngai e tai ngauru i roto i te katoa anga o te au Tuatua Tapu Epera.

Ko nga apii a te au Matoreti, o Ben Asher e to Ben Naphtali, kua maani i tetai oronga anga tauturu maata ki te apii tata anga i to ratou taime. I muri ia Maimonides (e tangata apii Talmud maata rava o te 12 anere mataiti) tei akapaapaa i te tata anga a Ben Asher, kua oronga tetai i te reira i te iki anga anake ua. E tika rai teia e ki te maata tikai kare tetai tata anga a Ben Naphtali e kiteaia i teianei. Ko tei vai mai ko te au akapapa anga tukeke i rotopu i nga apii e rua. Ma te aviriia ra, te piri ra ta Maimonides tata tuatua ki te manako anga i te tu, e mei te akaatea anga i te parakarapa, e kare ki te au mea puapinga o te akatotoa anga tika tikai.

Ka Rauka Ainei ia Tatou te Kimi i Tetai Tataanga Matoreti “Ma”?

Te vaira te taumaro anga i rotopu i te aronga apii e ko teea puka taito te rauka ra i teia tuatau e ko te tataanga “ma” a Ben Asher, e i te mea ka oronga mai teia kia tatou i te tataanga Matoreti “tika tikai.” Ko te tika, kare rava e tataanga Matoreti umere okotai, e te “ma,” e mana tikai. Mari ra, e manganui te au tataanga Matoreti te vaira, e manga tuke ake tetai mei tetai. E au tata anga kairoia pouroa te au puka e vaira, ma te au tata anga a Ben Asher e Ben Naphtali.

E angaanga maata te aro atura i etai tangata uri o te au Tuatua Tapu Epera i teia ra. Kia akamatau aia iaia uaorai kare anake ua ma te au tata anga Epera inara pera katoa ma tetai atu ravenga tau i te au tata anga penei kua tauiia na roto i te tarevake a te tangata kopi me kore i tetai. Koi taangaangaia ra te au tataanga Matoreti tukeke ei tumu anga, ka anoanoia aia kia akara atu ma tetai atu au puka te ka mono tau ua atu i te mea taito e penei i te au urianga tika tikai o te tata anga koniteniti.

I te akamata anga o tana puka The Text of the Old Testament, kua akamarama a Ernst Würthwein e: “Me aro atu ma tetai tuatua ngata kare e rauka ua ia tatou i te akaputu mai i tetai atu au tatau anga tukeke e ka iki ei mea okotai te akara anga te oronga ra i te pauanga ngoie tikai, i tetai taime te iki ra i te tata anga Epera, e i tetai atu taime i te Septuagint, e i etai atu taime ko te Targum Arama. Kare tetai au akapapu anga tata anga e tika roa ana. E tuke to tetai ki tetai i tona uaorai tuatua enua. Kia akamatau tatou ma teia me te manakonako ra tatou i te kopae i te au pauanga pikikaa e kare e tau ana.”

E tumu ketaketa to tatou no te akapapu anga ki tikai e kua akono a Iehova i tana Tuatua. Na te taokotai maroiroi anga o te au tangata ngakau tae e manganui i te anere mataiti, tetai apinga, te akapapa anga, e pera i te au tuatua tataki tai i te akakiteanga a te Puka Tapu te rauka ua ra. I etai manga taui anga i te reta me kore tuatua kare e pakia to tatou tu kite kia marama i te au Tuatua Tapu. I teianei, uianga puapinga tikai, Ka noo ainei tatou ma te au Tuatua a te Atua, te Puka Tapu?

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Tutu i te kapi 26]

Te ki ra te Puka Aleppo i te tataanga Matoreti

[Akameitakianga]

Bibelmuseum, Münster