Tumatetenga i Ruanata​—Naai te Reira Apainga?

“I te atianga i mua ua ake i te vai angaia te upoko o te mekaniki e 23 mataiti,” kua akakite mai te U.S.News & World Report e, kua “karanga [atura] tetai o te aronga takino ra kia Hitiyise: ‘Ka mate koe no te mea e Tutsi koe.’”

E PUTUPUTU te reira tu akaraanga i te rave akaouia i te enua meangiti ua o Ruanata i Aperika Rotopu i nga marama o Aperira e Me! I taua tuatau ra e 15 au putuputuanga o te Au Kite o Iehova i takapini i Kigali, koia te oire maata o Ruanata. Ko te taeake akaaere i te oire ko Ntabana Eugène, e Tutsi aia. Ko ia, e tana vaine, e tana tamaiti, e tana tamaine e iva mataiti, ko Shami, ko ratou i roto i te aronga mua tei taiaia i te akamata anga te oripu anga no te ta ua.

E au tauatini ua atu to Ruanata tei tamateia i te au ra tataki tai​—e i te au epetoma i muri maira. “I nga epetoma e ono i ope akenei,” kua ripotiia i rotopu ia Me e te nuti makatini tei tataia i runga akenei, “kua tae ki te 250,000 au tangata kua mate i tetai raveanga akapou e te tutaki anga e te tarere anga i ta te Khmer Rouge tama anga apa i te toto i Kamupotia i nga mataiti i rotopu i te au 1970 ra.”

Kua karanga te makatini Time e: “I tetai tu akara anga aiteite ki to Nati Tiamani ra, kua iriia mai te au tamariki no roto i tetai pupu e 500 no te mea te akaraanga mei te Tutsi rai ratou. . . . Kua orongaia ki te tangata maata o te oire i te pae tonga o Butare, tei akaipoipoia ra ki tetai Tutsi, te iki anga [mamae] na te aronga Hutu: ka rauka iaia i te akaora i tana vaine e te tamariki me ka akaruke ua atu aia i te pamiri o tana vaine​—tona nga metua e rua e tona teina—​kia tamateia. Kua akatika aia i te reira akanoonoo anga.”

E ono aronga tei rave i te angaanga i roto i te Opati Urianga Reo o te Au Kite o Iehova i Kigali, e a o ratou e Hutu e e rua e Tutsi. Ko nga Tutsi ko Ananie Mbanda raua ko Mukagisagara Denise. I te taenga atu te aronga vaeau e te aronga noni ki te are, kua riri ratou no te kite anga e te noo kapiti ra te Hutu e te Tutsi. Kua inangaro ratou kia tamate atu ia Mbanda raua ko Denise.

“Kua akamata ratou i te kiriti i te au pine ki vao i ta ratou au apinga aruru,” ta Emmanuel Ngirente i karanga, koia tetai o te au taeake Hutu, “kua tamataku mai i te tamate ia matou, no te mea i roto ia matou te vai ra to ratou enemi. . . . Kua anoano ratou i tetai moni maata. Kua oronga atu matou i ta matou moni katoatoa ia matou ra, inara kare i rava to ratou anoano. Kua iki ratou kia rave atu i ta matou au apinga pouroa te ka rauka ia ratou i te taangaanga, kapiti katoa tetai komupiuta laptop tei taangaangaia ra i ta matou urianga reo, ta matou matini photocopy, ta matou au ratio, to matou au tamaka, e te vai atura. Viviki ua to ratou akaruke anga kare roa i tamateia tetai ua atu o matou ra, inara kua karanga ratou ka oki akaou mai ratou a muri akera.”

I te au ra i aru mai, i oki putuputu mai ana te aronga noni, e i te au taime tataki tai kua pati te Au Kite Hutu kia kore e tamateia to ratou au oa Tutsi. I te openga, i te riro anga kia kino roa no Mbanda raua ko Denise kia noo roa mai, kua raveia te akanoonoo anga no raua kia aere atu ma etai atu aronga Tutsi oro kimi ora ki tetai are apii i te pae mai. I te takino angaia taua are apii ra, kua rauka ia Mbanda raua ko Denise i te oro ke atu. Kua autu raua i te aereanga na roto i etai araianga mataara, inara, i te openga ra, i tetai o taua au arai anga ra, kua akatakaia te aronga Tutsi pouroa ki te pae, e kua tamateia a Mbanda raua ko Denise i reira.

I te oki akaou anga te au vaeau ki te Opati Urianga Reo e te kite anga e kua aere nga Kite Tutsi ra, kua papa kinoia nga taeake Hutu e te aronga vaeau ra. I reira kua aruru mai tetai mota i te pae mai, e kua rauka i te au taeake ra i te oro ke atu kia ora ratou ra.

I te rave ua atu anga te tamateanga i roto katoa i taua enua ra, kua tae te numero o tei mate ki te apa mirioni. I te openga, i rotopu i te rua e te toru mirioni, me kare tere atu, o te varu mirioni au tangata o Ruanata tei akaruke i to ratou au kainga. E manganui i o ratou i kimi i te akapuanga i Taire e Tanatania i te pae maira. E au anere ua atu Au Kite o Iehova i tamateia, e manganui etai atu i roto i te aronga tei oro ke atu ki te au puakapa i vao ake i taua enua ra.

Na teaa i akamura i taua tu taanga kino roa ra e te akaruke anga? Ka rauka ua ainei kia akakoreia te reira? Eaa te turanga i mua ake i te tupu viviki anga te ta ua?

Te Hutu e te Tutsi

I Ruanata e i te enua i te pae mai ko Puruniti e aronga Hutu tei noo ana ki reira, te mea matauia e poto ua ratou, e aronga Bantu matutu, e ko te Tutsi, e roangarere, e au tangata teatea mai te pakiri tei matau katoaia ra e e Watusi. I aua nga enua e rua ra e vaitata i te 85 patene o te aronga noo ki reira e Hutu, e e 14 patene e Tutsi. Kua tataia te au tamaki anga i rotopu i aua nga pupu rikiriki ra mei te 15 anere mataiti mairai. Inara, no te maata anga te tuatau, kua noo kapiti au ua ratou.

“I noo kapiti au ua ana matou,” ta tetai vaine e 29 mataiti i tuatua no te oire o Ruganda e 3,000 Hutu e te Tutsi i noo ana ki reira, e tokoiti ua maire i te pae itinga ia Taire. Inara, ia Aperira kua aere mai te au pupu Hutu kua tamateia e vaitata ko te katoatoa o te au Tutsi o taua oire ra. Ta The New York Times i akataka mai:

“Ko te tua no teia oire ko te tua rai ia mei to Ruanata ra: Te noo kapiti ra te Hutu e te Tutsi, te akaipoipo kapipiti ra, kare e manakoanga me kare, kare ua i kite ana e koai te Hutu e koai te Tutsi.

“Ei reira kua taui viviki maira tetai apinga. I roto ia Aperira, kua akamata mai te au pupu Hutu na roto katoa i te enua ra, i te tamateanga i te Tutsi i te au ngai ravarai e kiteiaʼi e ratou. I te akamata anga te tamateanga, kua oro atu te au Tutsi ki te au are pure no te paruru anga. Kua aru te au pupu, e kua akariro i taua au ngai akapuanga, ei ngai tanumanga e te vaira te akaviivii anga ma te toto.”

Na teaa i akamura i te tamateanga? Na te matenga o nga peretiteni o Ruanata e Puruniti i te topa anga tetai pai rere i Kigali ia Aperira ra 6, e rua rai raua e Hutu. Na teia tupuanga i akamata viviki mai i te ta anga kare i te Tutsi anake mari ra i tetai ua atu Hutu tei manakoia e i tangi atu kia ratou ra.

I taua tuatau rai, kua pakari mai te tamakianga i rotopu i te nuku meameaau​—koia te R.P.F. (Rwandan Patriotic Front [Tuanga Turu Anga Ruanata]) ko te Tutsi te tutara ra—​e te au nuku o te Kavamani ko te Hutu te tutara ra. Kia tae kia Tiurai kua riro i te R.P.F. te re i rungao i te au nuku o te Kavamani, e kua rauka ia ratou te akatere anga ia Kigali e te maata anga o Ruanata ra. I te matakuanga i te au tutaki anga, i te tuanga mua o Tiurai, kua oro ke atu e au anere ua atu tauatini Hutu mei taua enua ra.

Naai Ia Apainga?

I te ui anga kia akataka mai e eaa i tupu viviki ei te ta ua ia Aperira ra, kua karanga tetai pama Tutsi: “No te kino o te au arataki.”

E tika rai, mei roto mai i te au anere mataiti, kua akatotoa te au arataki poritiki i te au pikikaa no to ratou au enemi. I raro ake i te arataki anga a “te ariki o teianei ao,” koia a Satani te Tiaporo, kua akamaroiroi atu te aronga poritiki o te ao nei i to ratou uaorai au tangata kia tamaki atu e kia tamate oki i te aronga no tetai enua ke, kopu ke, me kare iti tangata ke. (Ioane 12:31; 2 Korinetia 4:4; 1 Ioane 5:19) Kare te turanga i tuke i Ruanata. Kua karanga The New York Times: “Kua tauta putuputu te aronga poritiki i te akono i te tu tiratiratu o te au pupu eteniki e te mataku oki no te au pupu eteniki​—i te tuanga o te Hutu, kia akatere tamou i te Kavamani; i te tuanga o te Tutsi, kia rave i te turu anga no te angaanga meameaau.”

I te mea ko te au tangata o Ruanata e aiteite i te au tu e manganui, kare rava tetai e manako ia ratou kia makitakita e kia tamate tetai i tetai. “Te tuatua ra te Hutu e te Tutsi i te reo okotai e te rave kapiti ra i te au ikuiku anga aiteite,” ta tetai tangata ripoti ko Raymond Bonner i tata. “I muri ake i etai au uki e manganui o te akaipoipo anga kapipitianga, te au tuke anga kopapa​—te Tutsi roaangarere e te ikoke, te Hutu poto e te maata—​kua ngaro ke ia e kua kore e papu i to Ruanata me e Hutu tetai me kare e Tutsi.”

Inara, ko te au tuatua akameamea ua i mua ua akenei kua akatupu i tetai tu ngata kia irinakiia. I te akatutuanga i taua tumu nei, kua karanga a Alex de Waal, koia te akaaere o te pupu African Rights: “Te aronga tangata noa ua o te au ngai tei riro ki raro ake i te R.P.F. te poitirere ra e ko te au vaeau Tutsi kare o ratou tara, e au iku e te au mata kaka mai i roto i te ngai poiri​—ko te reira te tu o te au tuatua akakite anga o te ratio ta ratou e akarongorongo ana.”

Kare e ko te au arataki poritiki anake ua te akapapa ra i te manakoanga no te au tangata mari ra ko te akonoanga katoa oki. Eaa nga akonoanga maata o Ruanata? Ko ratou katoa ainei tei o atu ki te apainga no te tumate­tenga ra?

Ta te Akonoanga Tuanga

Te tuatua ra The World Book Encyclopedia (1994) no Ruanata e: “Ko te maata anga o te au tangata e Katorika Roma. . . . Ko te Katorika Roma e etai atu ekalesia Kerititiano te akono ra i te maata anga o te au apii mua e te au apii teitei oki.” Ko te tika, kua karanga te National Catholic Reporter ia Ruanata ko tetai “iti tangata e 70% e Katorika.”

Kua oronga mai The Observer, o Peritane Maata, i te akakite anga i te turanga akonoanga i Ruanata, i te akatakaanga: “I te tuatau o te 1930 ra, i te maroanga te au akonoanga no te akatere anga i te akatereanga apii, kua akaperepere te au Katorika i te kavamani Tutsi ko te Porotetani ra kua kapiti atu ia ratou uaorai ma te aronga maata koia te Hutu akateiaaia ra. I te 1959 kua opu mai te aronga Hutu i te mana e kua viviki ua te riro anga kia rekareka i te turu anga a te au Katorika e te au Porotetani oki. Te vai nei rai te turu anga maroiroi a te Porotetani no te aronga maata e Hutu ra.”

Ei akatauanga, kua akaapa ainei te aronga arataki o te akonoanga Porotetani i te au ta anga ra? Kua pau mai The Observer: “Kua uiia nga tangata e rua o te akonoanga [Angirika] me te akaapa ra raua i te aronga ta tei akaki ra i te ngai aere anga i roto i te au are pure i Ruanata ma te au kopapa o te au tamariki takinoia ra kia mate.

“Kare raua i akatika kia pau. Kua kopae ke raua i te au uianga, e kua riri, kua kake to raua reo kia teitei rava, e kua akakiteia mai te aka oonu o to Ruanata tumatetenga ra​—ko nga mema maata roa o te akonoanga Angirika ra kua rave ei karere no te au pu poritiki tei tutu ra i te ta ua e kua akaki i te au kauvai ma te toto.”

E tika, kare te au akonoanga o Kerititome i Ruanata i tuke mei te au akonoanga i etai atu ngai ke. Ei akatauanga, no ta ratou turu anga i te au arataki poritiki i te Tamaki I o Teianei Ao, kua karanga te Tianara Vaeau Maata Peritane ko Frank P. Crozier e: “Ko te Akonoanga Kerititiano te aronga meitaki roa no te anga mai i te anoano no te akamaringi toto tei ia tatou nei e kua taangaanga ua tatou ia ratou.”

Ae, ko te au arataki akonoanga te apai nei i te tuanga maata no te apainga no tei tupu ra! Kua ripotiia e te National Catholic Reporter o Tiunu 3, 1994, e: “Te tamakianga i roto i te iti tangata Aperika te o atura ‘tetai akapouanga pupu tangata tika tikai te riro ra ei mea tangi, e noatu ko te au Katorika kua o atu i te apainga,’ ta te pope i tuatua mai.”

Te taka meitaki ra, kare te au akonoanga i apii i te au kaveinga Kerititiano mou, tei akatumuia ki runga i te au tuatua tapu mei ia Isaia 2:4 e Mataio 26:52. Kia tau ki ta te nutipepa Varani Le Monde, kua aue tetai orometua: “Te ta nei ratou tetai i tetai, i te au tuatau ravarai te ngaropoina ra e e au taeake ratou.” Kua aaki katoa oki tetai atu orometua o Ruanata: “Kua tamateia te au Kerititiano e etai atu au Kerititiano, i muri ake i tetai anere mataiti o te au ako anga no runga i te aroa e te akakore anga ara. E puapinga kore tikai ia.” Kua ui te Le Monde: “Akapeea e raukai i tetai kia kore te manakoanga e ko te Tutsi e te Hutu te tamaki nei i Puruniti e i Ruanata kua tereniia e taua au mitinari Kerititiano rai e kua aere ki taua au pure rai?”

E Tuke te Au Kerititiano Mou

Ka mou ra te au pipi mou a Iesu Karaiti i tana akauenga kia “aroa tetai i tetai.” (Ioane 13:34) Ka rauka ainei ia koe kia tamanako atu ia Iesu me kare i tetai o tana au apotetoro i te raveanga i te matipi maata e ka tipupu atu ei i tetai tangata kia mate? Ka akataka mai te reira tamateanga kino i te au tangata ei “te tamariki a te diabolo.”​—1 Ioane 3:10-12.

Kare te Au Kite o Iehova e rave i tetai ua atu tuanga i roto i te au tamaki, au tauianga kavamani, me kare etai ua atu au maro anga tei akamataia mai e te aronga poritiki o teianei ao, tei raro akera i te akatere anga a Satani te Tiaporo. (Ioane 17:14, 16; 18:36; Apokalupo 12:9) Kareka ra, te akakite ra te Au Kite o Iehova i te aroa tika tikai tetai no tetai. No reira, i te tuatau o te au ta anga ra, kua tuku ua te Au Kite Hutu i to ratou au oraanga ki roto i te turanga kino i te tauta anga kia paruru i to ratou au taeake Tutsi ra.

Inara, kare e tau kia poitirere i te reira au tu tumatetenga. I ta Iesu totou no “te openga o te teianei ao,” kua totou aia: “Ei reira . . . ka tamate ravaia kotou.” (Mataio 24:3, 9) E mea mataora ra e, kua taputou mai a Iesu e ka maaraaraia te aronga tiratiratu i te akatuakaou anga o tei mate.​—Ioane 5:28, 29.

I teia tuatau nei, te manako papu ra te Au Kite o Iehova i Ruanata e i etai atu ngai katoa kia rave tamou marie i te akapapuanga ia ratou uaorai ei pipi na Karaiti na te aroaanga tetai i tetai. (Ioane 13:35) Te oronga mai nei to ratou aroa i te akakite anga e noatu i roto i teia au tu ngata te tupu nei, mei ta te ripoti kapitiia mai nei “Au Kite i Roto i te Au Puakapa Oro Kimi Ora” te akakite maira. Ka tau ra tatou ravarai kia maaraara i ta Iesu i tuatua i roto i tana totou e: “Kareka te tāpu tikai e tae ua atu ki te openga ra, ka ora ïa.”​—Mataio 24:13.

[Pia i te kapi 29]

AU KITE I ROTO I TE AU PUAKAPA ORO KIMI ORA

Ia Tiurai o teia mataiti, e vaitata i te 4,700 Au Kite e to ratou au oa i noo ana i roto i te au puakapa oro kimi ora. I Taire, e 2,376 i te oire o Goma, e 454 i Bukavu, e 1,592 i te oire o Uvira. Kapiti katoa, i Tanatania e 230 i te vira o Benaco.

Ko te aere ua atu ki te au ngai oro kimi ora kare i te mea ngoie ua. Kua tauta tetai putuputuanga e 60 Au Kite i te tikoti atu na runga i te ana i Rusumo, ko tetai mataara matauia ia e tae atu ei ki te au puakapa oro kimi ora i Tanatania. I te kore anga e akatikaia kia na runga atu ratou, kua aaere ua ratou i te pae o te kauvai no tetai epetoma. Ei reira kua iki ratou kia tauta i te tikoti atu ki tetai tua o te kauvai na roto i te au vaka. Kua autu ratou i te reira, e i muri ake i etai ra tokoiti ua, kua tae ora atu ratou ki te puakapa i Tanatania ra.

Kua akapapaia mai e te Au Kite o Iehova i etai atu enua ke ra te au apinga mamaata ei tauta i te tauturu anga. Kua akaputuia e te Au Kite i Varani e tere atu i te tai anere tane kakau e iva tane tamaka, e te au apinga mei te reira te tu, kapiti katoa te au apinga akamatutu e te au vairakau, kua apaiia atu ki te au ngai anoanoia ra. Inara, e putuputu te taime, ko te mea mua ta te au taeake i roto i te au puakapa oro kimi ora ka pati mai, e Puka Tapu me kare e makatini Punanga Tiaki me kare e Awake!

E manganui te aronga akarakara tei umere i te aroa tei akaariia e te Au Kite i Taire e Tanatania, tei aere atu i te atoro e te tauturu i to ratou au taeake tumatetengaia ra. “Kua tae mai te au tangata e atoro ia kotou no ta kotou akonoanga,” ta te aronga oro kimi ora ia i karanga, “inara kare akenei matou i atoroia e tetai orometua mei ta matou mai.”

Kua kite meitakiia te Au Kite i roto i te au puakapa, e maata oki no to ratou tu mako taokotai, meitaki, e te tu aroa. (Ioane 13:35) E mea reka kia manakoia e i Benaco, i Tanatania ra, e 15 ua miniti i kiteaʼi e te Au Kite te au taeake Kite oro kimi ora i roto i te 250,000 au tangata i roto i te puakapa ra.