Eaa Tei Kitea e Ratou i Iezereela?

NO ETAI au anere mataiti kua vai tanea ua te ngai o te oire taito o Iezereela ra. I tetai tuatau e rongonui ia i te tuatua enua o te Pipiria ra. I teianei, kua takoreia tona tu kaka i mua ana e kua tapokoiia i te au papaanga one, kua riro mai ei puku maunga. I te au mataiti ua akenei kua akamata te aronga ko enua ra kia akara matatio i te au toenga no Iezereela ra. Eaa ta teianei au toenga akakinoia i akakite mai no te au tataanga Pipiria ra?

Iezereela i Roto i te Pipiria

I te tuanga itinga ra ia o te O i Iezereela, ko Iezereela tetai o te au ngai meitaki atu te one o te enua taito o Iseraela ra. I tetai pae tika mai o taua o ra ki te tuanga tokerau te vaira te maunga ko More te ngai i noo puakapai to Midiana ia ratou e teateamamao ra kia tamaki atu ki te Akava ko Gideona e tona nuku. I te pae ua maira i te itinga ra ko te punavai o Haroda, i raro ake i te Maunga Giliboa ra. I konei i akatopa mai ei a Iehova i te nuku vaeau e tauatini o Gideona ki te 300 tangata kia akakite i tona tika kia akaora i tona au tangata ma te kore e au vaeau mana ririnui. (Akava 7:​1-25; Zekaria 4:6) I runga i te Maunga Giliboa i vaitata maira kua ruti a Saula, te ariki mua o Iseraela ra i te Philiseti i tetai tamaki anga maata, i mate ei a Ionatana ratou ko etai atu tamaroa a Saula ra ki reira e kua ta oki a Saula iaia uaorai.​—1 Samuela 31:​1-5.

Kua oronga mai te au tataanga Pipiria i te oire taito o Iezereela ra i etai au tukeanga maata. Kua akakite ratou i te akono tau kore i te mana e te rave apoteiti oki o te au tutara o Iseraela ra e pera katoa i te tiratiratu e te maroiroi o te au tavini o Iehova ra. I Iezereela te Ariki ko Ahaba​—tutara o te patireia tokerau tai ngauru kopu o Iseraela ra i te tuanga openga o te tai ngauru anere mataiti M.T.N. ra​—i akanoo ei i tona kainga ariki, noatu rai e ko Samaria te oire maata tikai. (1 Ariki 21:1) No Iezereela mai te akakoko anga matenga i rauka ia Elia te peroveta a Iehova ra na te vaine tangata ke a Ahaba ra koia Iezebela. Kua riri aia no ta Elia akapou mataku koreanga i te au peroveta a Baala, i muri ake i te timata anga no te mou Atua anga ta Elia i rave ra ki runga i te Maunga Karamela.​—1 Ariki 18:​36–​19:2.

I Iezereela kua raveia tetai raveanga kino. Kua tamateia a Nabota te tangata Iezereela ra. Kua peke i te Ariki ko Ahaba te kainga vine a Nabota ra. I te pati anga a te ariki ra kia riro iaia te enua, kua pau tiratiratu atura Nabota: “Kia tāpu mai a Iehova iaku, auraka au e oronga atu i te kainga ipukarea o toku ai metua noou.” Kua reka kore a Ahaba i teianei pauanga kaveingaia. I te akaraanga i te mata reka kore o te ariki ra, kua akapapaia e te Ariki Vaine ko Iezebela tetai akavaanga tau kore ua, i te akaapaanga ia Nabota no te tuatua akakino. Kua kitea a Nabota apakore ua ra e kua apa e kua pepeia ki te toka kia mate, e kua riro atu tana kainga vine i te ariki ra.​—1 Ariki 21:​1-16.

No teianei angaanga kino, kua totou a Elia: “Ka kaiiā Iezebela e te puaka aoa i raro ake i te patu i Iezereela.” Kua akakite katoa te peroveta ra: “To Ahaba kia mate i roto i te oire ra, na te puaka aoa ïa e kai . . . Kare oki a Ahaba e aite, ko tei oronga iaia uaorai e rave i te kino i mua i te aroaro o Iehova, i ta te vaine nana i ta Iezebela i tomatoma ra.” Inara, no te mea kua taakaaka a Ahaba iaia uaorai i ta Elia ra akakite anga i ta Iehova akavaanga, kua akakite a Iehova e kare teia akautunga e tupu i to Ahaba tuatau e ora ra. (1 Ariki 21:​23-29) Kua akakite te tataanga Pipiria e i te tuatau o Elisaia, tei mono ra ia Elia, kia akatainuia a Iehu ei ariki no Iseraela. Iaia i akaoro atu ei ki roto ia Iezereela, kua akaue a Iehu kia uriia mai a Iezebela ki raro na roto mai i te maramarama o tona are ariki, e kua takatakaiia ki raro i te au vaevae o nga oroenua ra. I muri akera, kua kiteaia e kua kaingaia aia e te au puaka aoa taetaevao ko tona ivi mimiti ua, tona nga vaevae, e nga kapu rima i toe mai. (2 Ariki 9:​30-37) Te tupu anga openga o taua tataanga Pipiria ra kua akakite mai i te tamateanga e 70 tamaroa a Ahaba i Iezereela ra. Kua akaputuia e Iehu to ratou au mimiti i nga akaputuanga e rua i te pa o te oire i Iezereela ra, i muri ake kua ta katoa aia i etai atu au tangata arataki e te kau taunga tei o atura i to Ahaba tutara anga apoteiti ra.​—2 Ariki 10:​6-11.

Eaa tei Kiteaia e te Aronga Ko Enua?

I te 1990 kua akamataia tetai kerianga kapiti i te ngai o Iezereela ra. Te aronga rave ko te Institute of Archaeology o Tel Aviv University (ko David Ussishkin to ratou pu) e te British School of Archaeology i Ierusalema (ko John Woodhead to ratou pu). No te itu tuatau (e ono epetoma te roa o te tuatau takitai ra) i nga mataiti o te 1990-96 ra, i rotopu i te 80 ki te 100 te aronga rave ua i te angaanga i taua ngai ra.

Ko te akara anga i te ko anga enua i teianei tuatau kia akara matatio i te au apinga i tetai ngai no runga i tona uaorai tu, kare e taiku anga ki te au manako e te au apii anga oki. No reira, no te aronga ko enua tei apii ra i te au enua o te Pipiria, kare te tataanga Puka Tapu i te tuatua openga no runga i tetai tumu. Ka tika te au tumu ke katoa e te au apinga akaraia kia akamanakoia e kia paunu matakiteia oki. Inara, mei ta John Woodhead i akakite mai, kare e taanga taito akakite anga no runga ia Iezereela i te pae atu i etai pene tokoiti i te Pipiria ra. No reira ko te tataanga Pipiria e te akapapa anga ka tau ei tuanga no tetai ua atu kimikimi anga. Eaa ta te au tauta anga a te aronga ko enua e akakite maira?

I te ko ake anga i te au koro e te au potera ra, kua riro kia marama mei te akamata anga e kua akamata mai taua au ngai tanea ra i tei tapaia ra e Iron Age, na te tukuanga tika ia ratou ki roto i te tuatau o te Iezereela Pipiria ra. Inara i te rave ua anga i te au ko anga ra, te vaira etai au poitirere anga. Te mea mua ko te maatamaata o taua ngai ra e tona au koro mamaata. Te manako atura te aronga ko i tetai ngai ma te au koro aiteite ki to Samaria taito ra, koia te oire maata o te patireia o Iseraela. Inara, i te rave ua atu anga i te ko anga, kua riro kia kite meitakiia e e maata roa atu a Iezereela. Te vaito anga i etai 300 mita e 150 mita te atea i te pae tiroa o tona au koro, ko te katoa anga i roto i tona ngai koro e tere atu i te toru taime i to tetai ua atu oire tei kitea i Iseraela mei taua tuatau ra. Kua koropiniia e tetai vaarua maro ra, e 11 mita te topa anga mei te au paruru anga ra. Kia tau ki te Poropeta ko Ussishkin, ko teianei vaarua maro ra ko tetai apinga kare i kitea i te au tuatau Pipiria ra. “Kare matou i kite i tetai apinga ke atu mei teianei i Iseraela tae roa mai ki te tuatau o te Crusaders,” tana i tuatua.

Ko tetai atu tu poitirereia kare oki o tetai au are patu mamaataia i roto i te ngai rotopu o te oire ra. E maata te one paraoni muramura tei apaiia mai ki roto i te tuatau patuanga i te oire ra kua raveia ei akateitei ake i reira​—te tu mei te paata ra​—i roto tikai i te ngai koropiniia e te au are ra. Te Rua o te Ripoti Akamata Anga no runga i te au ko anga ia Tel Jezreel te tuatua ra e ko teianei paata maata penei e akakite anga e ko Iezereela e tere atu ia i tetai ngai nooanga ariki anake. Te tuatua ra: “Ka inangaro matou kia akakite penei ko Iezereela ko tetai ngai rotopu no te nuku vaeau o te ariki o Iseraela i te tuatau o te Omride [Omri e tana au anaunga] au ariki . . . te ngai i vao iaai te au kariota e te au vaeau akaoro oroenua kia tereniia.” I te akara anga i te maata o teianei ngai tei akateiteiia akera, e pera katoa oki tona uaorai paruru anga takapini, te manako ra a Woodhead e penei ko tetai ngai akakite anga akaparau i te mana vaeau no te nuku kariota maata rava i te Itinga Rotopu i taua tuatau ra.

Te au apinga i koia ake no te ngutupa o te oire ra ko tetai tumu ia no te manako maataia e te aronga ko enua ra. Te akaari maira ratou i tetai tomoanga kare i raro ake i nga ngutupa no nga pia e a ra. Inara, i te mea e manganui te au toka tei apai keia mei reira i te au anere mataiti kua topa, kare te au mea i kiteaia i te katoa anga. Ko ta Woodhead i manako e te tou maira te au toenga ki tetai pa e ono pia te atea te aite ra ki to tei kitea i Megido, i Hazora, e Gezera.a

Te tou maira te au apinga kiteia i te au ko anga ra ki tetai vai anga poto ua e te poitirere oki no tetai oire tei tau ra te ngai, no te vaeau e te noo anga oki. Kua akaketaketa katoa maira a Woodhead e ei oire maata tei akamaroiroiia ra, ko Iezereela tetai ngai okotai ua tuatau tei taangaangaia ra no nga raungauru mataiti tokoiti ua. Te tu ra teianei i tetai tukeanga maata ma etai au ngai maata Pipiria e manganui o Iseraela, mei ia Megido, ia Hazora, e te oire maata o Samaria ra, tei patu akaou putuputuia ra, tei akatotoaia, e tei nooia ra no etai au tuatau oki. Eaa ra teia ngai meitaki i kore vave ei te nooia? Kua manako a Woodhead e kua vaitata i te topa ua a Ahaba e tona patireia no to ratou kaimoumou ua i te au apinga a te iti tangata ra. Kua kitea teia i te maata roa e te ririnui oki o Iezereela ra. Ko te akatereanga ou i raro ake ia Iehu ra penei kua anoano kia akaatea ke atu iaia uaorai mei te akamanako anga ia Ahaba e no reira kua akaruke atu i taua oire ra.

No reira ko te akakite anga katoatoa tei koia te akakite maira e ko te ngai o Iezereela ko tetai ngai maata ia i te tuatau o te Iron Age ra. Tona maata e te au paruru anga te tau katoa ra ma te akataka anga i te Pipiria ei ngai nooanga ariki tei matauia no Ahaba raua ko Iezebela. Te au akairo o tona au tangata kotingaia ra i taua tuatau ra te akatika ra ma te au tataanga Pipiria no taua oire ra: E viviki ua tona tu mai anga kia rongonui i te tuatau ia Ahaba i tutara ra e i reira, i ta Iehova akauenga ra, i te akavaanga kua akatopaia i te tu rikarika i “ta iorā Iehu i tei toe i te ngutuare o Ahaba i Iezereela, e te aronga mamaata katoa ra, e te au oa tumanava nona ra, e te au taunga nana, kare rava tetai i vaooia.”​—2 Ariki 10:11.

Te Akapapa Anga ia Iezereela

“E mea ngata ia i te aronga ko enua kia rauka tetai tutau tika no te akataka anga tuatau,” ta John Woodhead e akatika mai. No reira i te akara anga te aronga ko enua ra i te au tupu anga no te itu mataiti ko anga ra, ka akaaite atu ratou i teianei au kiteanga ki runga ia etai atu au ngai ko anga enua ra. Kua taki atu teia ki te manako akaou anga e te taumaro anga oki. No teaa ra? No te mea mei te taime i ko ei a Yigael Yadin e tangata kimikimi apinga taito Iseraela ia Megido i te tuatau o te 1960 e te tuanga mua o te 1970 ra, kua akamanakoia e kua akatikaia e te aronga e manganui i roto i te ao o te aronga ko enua ra e kua kitea e ia te au koro e te au ngutupa oire tei raveia mei te tuatau o te Ariki ko Solomona. I teianei te au koro te au potera, e te au ngutupa tei kitea i Iezereela te akariro ra i tetai papaki kia ekoko i teianei au manakoanga.

Ei akatauanga, te au potera i kitea i Iezereela ra te aiteite ra ki to te papa toka i Megido ra ta Yadin i taokotai atura ma te tutara anga o Solomona ra. Te aiteite ra te maani anga o nga pa e te vaito anga oki o nga ngai e rua ra, te arite ra. Kua tuatua a Woodhead: “Te au akakite anga katoatoa te tuku ra i te ngai i Iezereela ki muri ki te tuatau ia Solomona me kare te akatopa maira i te tuatau o teia au tupuanga i etai atu ngai [ia Megido e Hazora ra] ki te tuatau ia Ahaba ra.” I te mea te akataka meitaki maira te ngai o Iezereela ma te tuatau ia Ahaba ra, te manako ra aia e tau atu kia ariki i teianei au papa toka te akaata maira i te tuatau tutara o Ahaba ra. Kua ariki maira David Ussishkin e: “Te tuatua ra te Pipiria e kua patu a Solomona ia Megido​—kare i tuatua e kua patu aia i taua au ngutupa ra.”

Ka Kitea Ainei te Tuatua Enua o Iezereela?

Te akatupu ekoko ra ainei teianei au kitea anga ko enua e te taumaroanga tei raveia ra ki runga i te tataanga Pipiria o Iezereela me kare no Solomona? Ko te tika, te maro anga a te aronga ko enua ra e meangiti ua te pirianga ki runga i te tataanga Pipiria ra. Te akara matatio ra te aronga ko enua i te tuatua enua na tetai tumu tuke mei ta te tataanga Pipiria ra. Te akatu maira i te au uianga tuke tuke oki te akaketaketa anga. Ka rauka i tetai te akaaite atu i tei apiiia i te Pipiri e tei ko ra i te enua ki nga tangata te aere atura e vaitata ki te ngai aiteite. Ko tetai te akaoro atura na runga i te mataara, ko tetai te aaere ra na te arataa i te pae mai. E tuke tuke ta raua akakoro anga i te manako. Inara, ko ta raua akakoro anga e putuputu te tauturu kare e te patoi ra. Na te akaaiteanga i nga tangata i aere ra te taki atura ki etai kite oonu marekaia.

Te vaira i te Pipiria tetai akakite anga tataia no te au mea taito i tupu ana e te au tangata; te tauta ra te aronga ko enua kia akaora mai i te akakiteanga no teianei au tupu anga e te au tangata oki na te kimi matatioanga i etai ua atu apinga ta ratou ka kite te vaira i te one. Inara, ko teianei au mea te vaira kare katoa i reira e te tuera ra ki etai akatakaanga tuke tuke. I teianei tu, i roto i tana puka Archaeology of the Land of the Bible​—10,000−586 M.T.N., kua tuatua a Amihai Mazar: “Ko te angaanga ko enua . . . e mea karape te maata anga pera katoa e kapitianga no te terenianga e te kite karape. Kare e papu e ka puapingaia na tetai ravenga ketaketa, e ko te ngavarivari e te manako tau no te aronga arataki e mea anoanoia ia. Te tu, te kite, e te manako mako o te tangata ko enua ra kare e meangiti mai te puapinga i tona terenianga e te au apinga oki te vai maira kiaia.”

Kua akapapu maira te aronga ko enua e i vai ana tetai ngai maata no te ariki e te vaeau i Iezereela, ko tetai ngai ia i vai mai no tetai tuatau poto ua i te tuatau o te tuatua enua tei tau ra ma te tutara anga o Ahaba​—mei ta te Pipiria i akakite. E manganui etai atu au uianga kimikimi anga tei uiia ana ta te aronga ko ka apii penei no etai mataiti ki mua. Inara, te rave nei te au kapi o te Tuatua a te Atua, koia te Pipiria, i te tuatua ma te taka meitaki, i te orongaanga no tatou i te tua ki katoa na roto i tetai tu kare e rauka i te aronga ko enua ra.

[Tataanga Rikiriki i Raro]

[Au Tutu i te kapi 26]

Te au ko anga a te aronga kimikimi apinga taito i Iezereela

[Tutu i te kapi 28]

Tetai itoro Kanaana tei kitea i Iezereela