E Apinga Maata Atu Oki i te Au Taonga Katoa o Aiphiti

KO MOSE tei roto i te aronga maata katoa o te tuatua enua. Nga puka e a o te Pipiria​—mei ia Exodo kia Deuteronomi​—vaitata te akakite katoa maira i ta te Atua ra au akonoanga ia Iseraela i raro ake i ta Mose ra arataki anga. Kua arataki aia i to ratou akaruke anga ia Aiphiti, kua akono ei rotopu no te Ture koreromotu, e kua arataki i to Iseraela ki te kotinga o te Enua Taputouia ra. Kua utuutuia a Mose i roto i te ngutuare o Pharao, inara kua riro aia ei akaaere akamanaia no te au tangata o te Atua, pera katoa oki ei peroveta, ei akava, e ei tangata tata akauruia e te Atua. Inara, ‘e maru maata [tona] i to te tangata ravarai.’​—Numero 12:3

Ko te maata anga o ta te Pipiria i akakite mai no Mose te o atura te 40 mataiti openga o tona oraanga, te kapiti ra i te tuatau mei to Iseraela ra matara anga mai mei te tuikaanga ki te matenga o Mose e 120 mataiti. Mei te 40 ki te 80 mataiti, e tiaki mamoe aia i Midiana. Inara, te akakite maira tetai tumu akakite anga, “penei ko te tuanga maata o tona oraanga, inara ko tei kore i akakite maataia mai,” ko tona 40 mataiti mua ra, mei tona anau mai anga ki tona oro ke atuanga mei Aiphiti. Eaa tikai ta tatou ka kite no teia tuatau ra? I akapeea te au turanga o to Mose ra tupu ake anga i te akatupu anga i te tangata i riro maira aia? Eaa te au mana tana ka kauraro atu? Eaa te au akaaoanga tana e aro atura? E eaa ta teia au mea katoa ka apii mai kia tatou?

Tuikaaanga i Aiphiti

Te akakite maira te puka o Exodo e kua akamata tetai Pharao i te mataku i te aronga o Iseraela tei noo ra ki Aiphiti no to ratou tupuanga maata i te anaunga. I te irinakianga e te akono “kikite” ra aia, kua tamata aia kia akameangiti mai i to ratou numero na te tukuanga ia ratou ki raro i te rave anga tuikaa kino i raro ake i te papaanga a te au pu kino​—te au apainga teiaa, te maanianga i te au piriki karakaraea, e te raveanga kia ki te numero piriki o te au ra tataki tai.​—Exodo 1:​8-14; 5:​6-18.

Ko teianei tutu o te Aiphiti i anauia maira Mose ki roto te akakite tika maira i te tau anga ki te au tuatua enua. Te raupo taito ra e tetai penianga menema te akataka maira i te maani anga i te au piriki karakaraea a te aronga tuikaa ra i te rua o te mareniamu M.T.N. me kare i mua akera. Kua akanoonoo te aronga opita na ratou ra te apainga no te maanianga i te au piriki i te au anere ua atu aronga tuikaa ki roto i te au pupu e 6 ki te 18 i raro ake i tetai akaaere me kare e arataki pupu. Kua koia te karakaraea maani piriki e kua apainaia atu ki te ngai maani anga piriki. Te aronga angaanga no te au pa enua keke kua uuti mai i te vai, e te taangaangaanga i te au pakoko kua kairo ratou i te reira ma te karakaraea e te au tumu titona. E ki rungao i te au papa piriki kua maaniia mai mei roto i te au umu tau piriki karakaraea. I reira kua apai atu te aronga angaanga na te amoanga i te au piriki tamaroia ki te ra ki te ngai patu anga, i etai taime na runga atu i te paata. Ma te potonga rakau kua noo me kare kua aere marie te au akaaere Aiphiti ia ratou e akara ra i te aronga rave angaanga.

Kua akakite mai tetai pepa tataanga taito e e 39,118 piriki i maaniia e te aronga angaanga e 602, tei akanooia te avereti e 65 piriki i te tangata i te taime akanooia. E ko tetai tataanga no te 13 anere mataiti M.T.N. maira kua tuatua: “Te maani ra te au tangata . . . i ta ratou au tuanga piriki i te au ra tataki tai.” Pouroa teia te akakite aiteite maira i te angaanga tei akaueia maira ki to Iseraela i tei akatakaia i roto i te puka o Exodo.

Kare te takinga kinoanga i puapinga i te akameangiti mai i te tupuanga o te aronga Epera ra. Kareka ra, “te maata ra [to Aiphiti] tinaimate anga ia ratou, te tupu ra ratou i te maata anga i reira, . . . Ngarangara atura ratou i te tamariki a Iseraela ra.” (Exodo 1:​10, 12) No reira, kua ikuiku atura Pharao i te au vaine akaanau Epera ra na mua i muri akera i tona au tangata kia ta i te au pepe tamaroa anau ou a to Iseraela ra. I raro ake i teianei au turanga mataku, kua anauia mai tetai pepe tamaroa manea, ko Mose, kia Iokebeda raua ko Amerama.​—Exodo 1:​15-22; 6:20; Angaanga 7:20.

Uunaia, Kua Kitea, e Kua Angaiia

Kua arai nga metua o Mose i ta Pharao akauenga kia ta e kua uuna i ta raua tamaroa meangiti. Kua rave ainei raua i te reira noatu rai te aronga akarakara e te aronga tutaka te aere maira kia kimi aere i te au pepe? Kare e papu ia tatou. Noatu rai, i muri ake i te toru marama kare i rauka akaou i nga metua o Mose i te uuna iaia. No reira kua rapurapu tona metua vaine kia maani i tetai inaki raupo kua parai i te reira ki te ta kia kore te vai e tomo ki roto, e kua tuku atura i tana tamaiti ki roto i te reira. I tetai tu kua akarongo a Iokebeda i te reta, me kare i te vaerua, o ta Pharao i ikuiku ra kia titiri atu i te au pepe tamaroa Epera anau ou maira ki roto i te vai ra. Kua aere atura a Miriama te tuaine pakari ake o Mose ra, e kua noo vaitata atura aia kia akara atu.​—Exodo 1:​22–​2:4.

Me kua manako a Iokebeda no Mose kia kitea mai e te tamaine a Pharao ra i tona aereanga mai ki te kauvai ra i te pai, kare tatou i kite, mari ra ko te reira tei tupu. Kua kite taua tamaine ariki ra e e tamaiti teia na to Epera ra. Eaa tana ka rave? Ka rave ainei aia kia tau ki ta tona metua, i ikuiku kia tamateia? Kare, kua akono aia kia tau ki ta te maataanga o te au vaine ka rave. Kua aroa atura aia.

Kare i roaia kua tae atura Miriama ki te pae iaia. ‘E kapiki ainei au i tetai vaine ngati Ebera e ikiiki i tenana tamaiti naau?’ tana i ui atu. Te kite ra tetai papaki i te tuke maata i teianei tuatua anga. Kua tuke roa te tuaine o Mose ia Pharao ra, tei manako ra i tana aronga ako kia akono “kikite” i to Epera ra. Inara, ko to Mose meitaki kua akapapu anakeia i te akatika anga te tamaine ariki ki te parani a tona tuaine. “Ka aere” ta te tamaine a Pharao ra i karanga atu, e i reira tikai kua pati atura Miriama i tona metua vaine. Na roto i tetai akono anga umere, kua ouia a Iokebeda kia akono i tana uaorai tamaiti ma te paruru anga ariki ra.​—Exodo 2:​5-9.

E tuke tikai te aroa o taua tamaine ariki ra ki te tu kino o tona metua ra. Kare aia i te kamakura kare katoa oki i akavareia no taua tamaiti ra. Na te aroa ngakau pumaana i akakeu iaia kia angai iaia, e tona akatika anga ki te manako o tetai vaine Epera ei ikiiki iaia te akakite maira e kare aia i piri atu ki tona metua i te au manakoanga kino.

Akatupuanga e te Kite Apiianga

“Kua apai atura [a Iokebeda] i taua tamaiti ra, kua ikiiki atura. Tupu atura taua tamaiti ra, e kua apai maira aia iaia ki te tamaine a Pharao, riro maira aia ei tamaiti nana.” (Exodo 2:​9, 10) Kare te Pipiria i tuatua mai ana eaa te roa ia Mose i te noo anga ma tona nga metua tikai. Te manako ra tetai papaki penei i te akamutu anga aia i te ngote i te u​—e rua me kare e toru mataiti​—inara penei kua roa atu. Te tuatua ua ra a Exodo e kua “tupu atura” aia ma tona nga metua, ka rauka kia akakiteia te taeria anga tetai ua atu mataiti. I tetai ua atu tu, kare e ekoko anga kua akono a Amerama raua ko Iokebeda i te tuatau kia kite ta raua tamaiti i tona akamata anga mai ei Epera e kia apii oki iaia no Iehova. Mei teaa ra to raua autu anga i te akatupuanga i te akarongo e te inangaro no te tuatua tika ki roto i te ngakau o Mose, na te tuatau anake e akakite mai.

I te akaoki angaia ki te tamaine a Pharao, kua apiiia a Mose “i te au tuatua pakari a to Aiphiti.” (Angaanga 7:22) Ka riro te reira ei terenianga kia tau a Mose no te opati a te kavamani. Te apiianga maata o Aiphiti te kapiti ra i te tareanga numero, te geometry, te architecture, te patu anga are, e etai atu au angaanga e te taineti. Penei, kua anoano te pamiri ariki iaia kia apiiia i te akonoanga o Aiphiti.

Penei kua rauka ia Mose te apiianga meitaki nana kapiti atu ma etai atu tamariki ariki ra. I roto i te aronga tei puapingaia mei taua apiianga teitei ra e “tamariki na te au tutara enua ke tei tonokia mai me kare tei apaina tuikaaia mai ki Aiphiti kia ‘apiiia’ e ka akaokiia atu kia tutara ei tangata akaaka e enua tona” tei tiratiratu kia Pharao. (The Reign of Thutmose IV, na Betsy M. Bryan) Te ngai ikiiki anga tamariki e te tereni anga tei kapitiia atu ki te au are ariki i te akaraanga kia teateamamao i te au mapu ei au opita no te au akava anga.a Te au tataanga tei tataia i te Patireia Rotopu o Aiphiti e te au tuatau Patireia Ou te akakite maira e manganui to Pharao au tavini e te au opita teitei o te kavamani kua akataoongaia ki te ingoa ngateitei e “Tamaiti no te Ngai Ikiiki Anga Tamariki” noatu e kua pakari.

Ka timata te oraanga akava anga ia Mose. Kua oronga te reira i te apinganui, te oraanga teitei, e te mana. Kua oronga katoa mai i te tu akono kino. Ka akapeea ta Mose akono anga? Ka mou ki ea tona au tu tiratiratu? E tangata akamori ainei aia ia Iehova mei tona ngakau, e taeake no te au Epera takinga kinoia ra, me kare kua iki ainei aia i ta te Aiphiti peikani katoa i oronga atura?

Tetai Ikianga Puapinga Maata

I te 40 mataiti, i te reira taime i te tikaanga tikai kua riro takiri a Mose ei Aiphiti, ‘kua aere atu aia kia akara i te au apainga a tona au taeake e mou ra.’ Kua akaari mai tana au angaanga e kare teia i tetai akarakara anga ua; kua inangaro aia kia tauturu ia ratou. I tona akara anga i tetai tangata Aiphiti e papa ra i te Epera, kua kapiti atu aia, e kua tamate atu i taua tangata takinga kino ra. Na taua angaanga ra i akaari mai e ko te ngakau o Mose te vaira ma tona au taeake. Ko taua tangata i mate ra penei ko tetai opita, kua tamateia iaia e rave ra i tana au angaanga. I roto i nga mata o to Aiphiti ra, kua tau a Mose i te au tumu ravarai kia tiratiratu kia Pharao. Inara, ko tei akakeu ra ia Mose e inangaro katoa i te tuatua tau, ko tetai tu tei akakite katoaia ra i tetai ra mai i tana akakite anga i te apa o tetai Epera tei papa tau kore ua ra i tona oa. Kua inangaro oki a Mose kia tatara mai i te au Epera mei te tuikaa anga kino, inara i to Pharao kiteanga i tona aere ke anga e kua tauta kia tamate iaia, kua maroia a Mose kia oro ke atu ki Midiana.​—Exodo 2:​11-15; Angaanga 7:​23-29.b

Kare to Mose tuatau i anoano ra kia akamatara i te au tangata o te Atua i tau ki to Iehova ra. Inara, kua akakite tana au angaanga i te akarongo. Te tuatua ra a Ebera 11:​24-26: “No te akarongo i kore ei i tika ia Mose, ka pakari ei aia ra, kia tapaia i te tamaiti a te tamaine a Pharao ra; E mea meitaki iaia te rave katoa i te mate i te kapiti anga i te au tangata o te Atua, i te rave i te navenave poto ua o te tuatua kino ra.” No teaa ra? “E apinga maata oki iaia te akakino i te Mesia nei, i te au taonga katoa o Aiphiti ra: te akono marie ra oki aia i te tutaki ra ei oko.” Ko teianei taiku anga takake i “te Mesia,” te aiteanga “tei akatainuia,” te tau ra kia Mose i te tu e kua rauka iaia i muri akera tetai angaanga takake mei ko tika mai ia Iehova ra.

E tamanako ana! Kua rauka ia Mose te tupu ake anga te ka rauka anake i te aronga teitei i Aiphiti ra. Kua oronga tona turanga i tetai angaanga meitaki e te au mareka anga ravarai e manakoia, inara kua kopae ke aia i te reira katoa. Kare i rauka iaia i te akaongi atu i te oraanga i te paepae o Pharao, tei takinga kino maira, ma te inangaro no Iehova ra e no te tuatua tau. Te kite e te akamanako anga ki runga i te au taputou a te Atua ki tona ai metua ia Aberahama, Isaaka, e Iakoba kua taki atu ia Mose kia iki i te akaperepere anga tu-Atua. Ei tupuanga, kua rauka ia Iehova te taangaanga ia Mose ki roto i te angaanga maata rava ei akatupu i Tona au akakoro anga.

Pouroa tatou te aro atura ki te au ikianga e eaa te au mea puapinga maata. Mei ia Mose rai, penei te aro atura koe ki tetai ikianga ngata. Ka tau ainei koe kia akaruke atu i etai ravenga me kare etai au puapinga, noatu eaa taau ka tuku ei atinga? Me ko te reira te ikianga i mua ia koe, kia maara e kua akamanako a Mose i to Iehova ra akaoa anga ei mea puapinga maata atu i te au taonga katoa o Aiphiti, e kare aia i mii i te reira.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia i te kapi 11]

Au Koreromotu no te Vaine Ikiiki Ra

Te mea matauia na te au metua vaine e angai i ta ratou uaorai au pepe varevare. Inara, ko te tangata apiiia ko Brevard Childs kua tuatua i roto i te Journal of Biblical Literature, “i etai atianga i roto i te au pamiri tu teitei i te [Itinga ra] te ouia ra tetai vaine ikiiki ei angai pepe na tetai ke ra. Kua matau katoaia teia peu i te ngai kare e rauka i te metua vaine i te angai i tana tamaiti me kare i te ngai kare i matauia te metua vaine. Kua rave tei ikiiki ra i te apainga i te akonoanga i te tamaiti pera katoa oki te angaianga i te reira no te tuatau i akatakaia.” E maata te au koreromotu raupo no te ikiikianga i te tamaiti a tetai ke ra kua ora mai i te Near Eastern taito ra. Ko teianei au tataanga kua akakite mai i te ravenga totoaanga atea mei te tuatau Sumeria maira tae roa mai ki te tuatau Ereni openga i Aiphiti ra. Te au tu matauia o teianei au tataanga ko te tuatua anga no te aronga tataki tai tei o atura, te tuatau o taua koreromotu ra, te tu o te angaanga, te au akatakaanga no te akamatutu anga, te au akautunga no te kore e akono i te koreromotu, te moni, e akapeea te tutaki anga i te moni. Te mea matauia, “ka tere atu te ikiikianga mei te rua ki te toru mataiti,” ta Childs i akataka. “Kua akono tei ikiiki ra i te tamaiti ki roto i tona ngutuare, inara i etai taime ka umuumuia kia akaoki atu i te tamaiti ra ki tona metua vaine tikai kia akara matatioia.”

[Au Tutu i te kapi 9]

E meangiti ua te taui anga i te maanianga piriki i Aiphiti mei te tuatau mairai ia Mose ra, mei tei akaariia maira e tetai penianga taito

[Akameitakianga]

Above: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; below: Erich Lessing/Art Resource, NY