Iesu Karaiti—Te Akapapuanga Kua Aaere Ana aia i te Enua
TE IRINAKI ra ainei koe e kua vai ana te tangata ko Albert Einstein tona ingoa? Penei ka viviki koe i te pau mai ae, no teaa ra? Kare te maata anga o te tangata i aravei tika ana iaia. Inara, kua akapapu mai te au ripoti tau no runga i tei akatupuia e ia e kua vai ana aia. Te akakiteanga e kua vai ana aia kua kiteaia na roto i te au mea taineti tei taangaangaia no te au mea i kiteaia mai e ia. Ei akatauanga, e manganui te puapingaia ra mei te uira tei akamataia e te ririnui nukiria, te tukuanga o te reira te piri vaitata atura ki te taangaangaanga o ta Einstein tareanga rongonui, E=mc2 (ririnui tamaata ki te katoa anga oti mai ko te viviki o te marama kuea).
Te tau katoa ra taua akatakaanga kia Iesu Karaiti, tei kiteaia e ko te tangata rongonui maata rava atu i roto i te tuatua enua o te tangata. Ko tei tataia no runga iaia e te akapapuanga kitea uaia o te mana akaaere tei akonoia e ia te akapapu maira ma te kore e ekokoia e kua vai ana aia. Noatu te umere maata e mei te kitea anga rai o te kimikimianga apinga taito no runga i te tataanga o Iakobo, tei akatakaia mai i roto i te atikara i mua akenei, penei kare e anoanoia to Iesu tuatua enua e kia akanooia ki runga i teia me kore i tetai apinga. Ko te tika, ka kitea e tatou te akapapuanga e kua vai ana a Iesu ki roto i tei tataia e te aronga tata tuatua enua no runga iaia e tana au pipi.
Akapapuanga a te Aronga Tata Tuatua Enua
Ei akatauanga, ka akamanako ana i te akakiteanga a Flavius Josephus, e tangata tata tuatua enua ngati Iuda o te anere mataiti mua e e tangata Pharisea. Kua taiku aia no runga ia Iesu Karaiti i roto i te puka Jewish Antiquities. Noatu kua ekoko etai i te tika tikai o taua puka ra i roto i reira kua taiku a Josephus ia Iesu e ko te Mesia, kua karanga te Poropeta ko Louis Feldman of Yeshiva University e e tokoiti ua tei ekoko i te tika tikai o te rua o te puka. I reira kua tuatua a Josephus: “Kua akaputuputu atura [a Anania te taunga maata] i te au akava o te Tuneteri e kua arataki mai ki mua ia ratou i tetai tangata tona ingoa ko Iakobo, te teina o Iesu tei tapaia ko Karaiti.” (Jewish Antiquities, XX, 200) Ae, e Pharisea, e mema no te pupu e manganui te aronga aru i te reira e au enemi no Iesu, kua akakite i te vaianga o “Iakobo, te teina o Iesu.”
Te mana akakeu e kua vai ana a Iesu kua kiteaia i roto i te au angaanga a tana au pipi. I te tapeka angaia te apotetoro ko Paulo ki roto i te are auri i Roma vaitata i te 59 T.N., kua akakite te au tangata maata ngati Iuda kiaia: “I tenana pupu, kua akakinoia ïa e kare e ngai toe, kua kite matou.” (Angaanga 28:17-22) Kua kapiki ratou i te au pipi a Iesu ko “tenana pupu.” Me kua tuatua akakinoia ratou i te au ngai ravarai, papu e ka ripoti mai te au tangata tata tuatua enua noa ua no runga ia ratou, me kare ainei?
Ko Tacitus, tei anauia i te 55 T.N. e kua manakoia e ko tetai o te au tangata tata tuatua enua maata roa atu i te ao, kua taiku i te au Kerititiano i roto i tana Annals. No te tataanga no runga ia Nero i te akaapa anga ia ratou no te ai maata i Roma i te 64 T.N. ra, kua tata aia: “Kua akaapa a Nero e kua rave i te takinokinoanga pakari ki runga i tetai pupu tei rikarika ia ratou, tei kapikiia e te katoaanga o te au tangata e au Kerititiano. Ko Karaitu, te ngai no reira mai te ingoa i akamata mai ei, kua mamae i te akavaanga maata i te tuatau i tutara ei a Tiberio i te rima o tetai o to tatou kavana ko Ponotio Pilato.” Te tuatua akakite no runga i teia te tano ra ki te au akakiteanga no runga i te Iesu o te Pipiria.
Ko tetai tangata tata tei tuatua no runga i ta Iesu au pipi ko Pliny the Younger, te kavana o Bitunia. I roto i te mataiti 111 T.N., kua tata a Pliny ki te Emepera ko Trajan, te ui anga e ka akapeea me akono i te au Kerititiano. Ko te au tangata tei akaapa pikikaaia no te riro anga ei Kerititiano, i tata ei a Pliny, ka tuatua taokioki i tetai pati akatenga ki te au atua e ka akamori i te tiki o Trajan, kia akapapu e e kare ratou i te au Kerititiano. I na Pliny ei: “Kare e maro anga, i na te reira ei, i te aronga e au Kerititiano tikai, kia rave i teia akonoanga.” Te akapapu maira te reira i te tika anga e i vai ana a Karaiti, ko tana au pipi kua papa no te akaatinga i to ratou au oraanga no to ratou irinaki ki roto iaia.
I muri mai i te taiku poto ua anga i te au puka na te aronga tata tuatua enua o nga rua anere mataiti no runga ia Iesu Karaiti e tana au pipi, kua taopenga The Encyclopædia Britannica (2002 tataanga) e: “Ko teia au tataanga tataka ke te akapapu maira e i te tuatau taito ra noatu ko te au enemi o te akonoanga Kerititiano kare ratou i ekoko i te tika o te tuatua enua no Iesu, ko tei akaapaia ra no te taime mua e na runga i te au tumu kare i tau i te openga o te 18, e i te 19, tae mai ki te akamataanga o te 20 anere mataiti nei.”
Akapapuanga no te Au Pipi a Iesu
“Vaitata rai te oronga maira te Koreromotu Ou i te katoaanga o te akapapuanga no tetai akanoonooanga tuatua enua o to Iesu oraanga e te akakoroanga e no te urianga a te au Kerititiano mua i tona puapinga,” i na The Encyclopedia Americana ei. Penei kare te aronga ekoko e ariki i te Pipiria e ei akapapuanga e kua vai ana a Iesu. Inara, ka tauturu e rua nga mataara akamaramaanga tei akatumuia ki runga i te au tataanga a te Tuatua Tapu i te akatumu e i aaere ana a Iesu i te enua nei.
Mei ta tatou i kite, kua akapapu ta Einstein au tamanakoanga i tona vaianga. Aiteite rai, kua akapapu ta Iesu au apiianga i te tikaanga o tona vaianga. Ka akamanako ana i te Tuatua i runga i te Maunga, e akoanga rongonui ta Iesu i oronga. (Mataio, pene 5-7) Kua tata te apotetoro ko Mataio no runga i te ririnui o taua tuatua ra: “Kua va ua te tangata i tana tuatua: I apii oki aia ia ratou ma te mana.” (Mataio 7:28, 29) No runga i te tupuanga o taua tuatua ra ki runga i te au tangata i te au anere mataiti, kua akakite te Poropeta ko Hans Betz e: “Te akakeuanga tei akatupuia e te Tuatua i te Maunga kua aere mamao atu i te kotinga o te Akonoanga ngati Iuda e te Akonoanga Kerititiano, me kore te peu o te Opunga.” Kua taiku mai aia e kua “akakeu [teia tuatua] i te ariki anga tuke ua ake rai i te ao katoa e pini ua ake.”
Ka akamanako ana i te au tuatua tau e te tano e aru maira no te pakari e kiteaia ra i roto i te Tuatua i te Maunga: “Ko te moto mai i toou paparinga katau nei, e ariu katoa atu i tetai ra.” “Kia matakite oki, ko te oronga aea kotou i ta kotou apinga aroa ki mua i te aroaro o te tangata.” “Auraka e apiapi i to apopo ra; na apopo e apiapi i tana uaorai.” “Auraka . . . [te] poe e titiriia atu na te puaka.” “E pati, e e orongaia mai ta kotou.” “E te au mea katoa ta kotou i anoano ia etai ke ra, na reira katoa kotou ia ratou.” “E tomo kotou na te [n]gutupa o iti.” “Ka kite kotou ia ratou i to ratou ua.” “E ua mai te au rakau meitaki katoa i te ua meitaki.”—Mataio 5:39; 6:1, 34; 7:6, 7, 12, 13, 16, 17.
Kare e ekoko ana e kua akarongo ana koe i etai o teia au tuatua me kore to ratou tumu maata. Penei kua riro mai ratou ei materi ki roto i toou reo. Kua raveia mai teia mei te Tuatua i te Maunga. Te mana akakeu o teia tuatua ki runga i te au tangata e manganui e te au peu te akapapu tau meitaki maira i te vaianga o “te puapii maata.”
Akamanako ana tatou e kua maani ua tetai tangata i tetai tiki tei tapaia e ko Iesu Karaiti. Tamanako ana e kua kite tikai taua tangata ra i te manako i te au apiianga tei tuatuaia no Iesu i roto i te Pipiria. Kare ainei taua tangata maani ua ka maani e kia arikiia a Iesu e tana au apiianga e te maata anga o te tangata? Inara, kua akakite mai te apotetoro ko Paulo: “Te pati ra oki te ngati Iuda i te akairo, e te umuumu ra te Eleni i te pakari; Te tuatua nei ra matou i te Mesia akasatauroaia ra, ei turorianga no te ngati Iuda, e e mea neneva i te Eleni.” (1 Korinetia 1:22, 23) Kua arikiia te tuatua a Karaiti kare ra ki te ngati Iuda kare katoa ki te pa enua. Ko te Karaiti ra, te reira, tei akakite aereia e te au Kerititiano o te anere mataiti mua. No teaa ra te akatutuanga o Karaiti tei patitiia? Ko te akamaramaanga merengo ua rai koia oki kua rekoti te aronga tata o te au Tuatua Tapu Ereni Kerititiano i te tuatua tika no runga i to Iesu oraanga e te matenga.
Te kitea ra tetai mataara akamaramaanga no te turu i to Iesu tuatua enua ki roto i te angaanga tutuanga roiroi kore a tana au pipi i tana au apiianga. E 30 mataiti ua i muri mai i to Iesu akamataanga i tana angaanga orometua, kua rauka ia Paulo i te tuatua e ko te tuatua meitaki kua “akakiteia akenei ki te tangata ravarai i raro ake i teianei rangi.” (Kolosa 1:23) Ae, kua totoa aere ta Iesu au apiianga ki roto aere i te ao taito noatu te patoianga. Kua tata a Paulo, tei takinokinoia ei Kerititiano, e: “E kare te Mesia i tu ki runga ra, e puapinga kore ta matou e ako nei, e e puapinga kore katoa to kotou akarongo.” (1 Korinetia 15:12-17) Me tutu aereia tetai Karaiti kare i akatuia ake e mea puapinga kore ia, te tutuanga no runga i tetai Karaiti tei kore rava i ora ana e mea puapinga kore maata roa atu ia. Mei ta tatou i tatau i roto i te ripoti na Pliny the Younger, kua puareinga te maata anga o te au Kerititiano o te anere mataiti i te mate no to ratou akarongo ki roto ia Iesu Karaiti. Kua tuku ratou i to ratou au oraanga ki roto i te kino no Karaiti no te mea e tika tikai aia; kua aaere ana aia i te enua e kua ora mei tei rekotiia e te au tataanga Evangeria.
Kua Kite Ana Koe i te Akapapuanga
Te irinakianga i roto i te tuakaouanga o Iesu Karaiti ko tetai mea anoano ia no te tutuanga Kerititiano. I roto i toou manako, ka rauka katoa ia koe i te akamanako ia Iesu tei akatuia na te kiteanga i te tupuanga o tana e rave nei i teia tuatau.
I mua atu ka patitiia ei a Iesu, kua oronga aia i tetai totou mekameka no runga i tona parutia a te tuatau ki mua. Kua akakite katoa aia e ka papetitoia aia e ka noo ki te rima katau o te Atua i te tapapa anga i te tuatau no te akono atu i tona au enemi. (Salamo 110:1; Ioane 6:62; Angaanga 2:34, 35; Roma 8:34) Mei reira mai, kua rave aia i te uri anga mai ia Satani e tana au temoni mei te rangi maira.—Apokalupo 12:7-9.
Aea pouroa te reira e tupu ei? Kua oronga a Iesu ki tana au pipi ‘te akairo o tona ra parutia e te openga o te akatereanga o te au mea nei.’ Ko te akairo kia akataka i tona parutia kitea koreia ka kapiti mai i te au tamaki maata, te rava kore o te kai, te au ngaruerue enua, te tu anga mai o te au peroveta pikikaa, te maata o te kino, e te au maki mate. Kia tapapaia taua au tupuanga tumatetenga ra, te aiteanga o te uri angaia mai a Satani te Tiaporo e “mate ra oki to te enua.” Kua eke mai te Tiaporo ki te enua nei ma te “riri maata oki tona, no te mea kua kite aia e e manga tuatau poto ua tona e toe nei.” I te pae mai, te kapiti maira te akairo i te tutuanga i te tuatua meitaki o te Patireia e “kako rava ake te ao katoa nei, ei kite no te pa enua ravarai.”—Mataio 24:3-14; Apokalupo 12:12; Luka 21:7-19.
Mei te au potonga jigsaw puzzle rai e tano kapipiti ra, te au mea ta Iesu i totou kua tupu rai ia. Mei te akamata anga o te Tamaki I o te Ao i te 1914, kua kite ana tatou i te akapapuanga taki tai o te parutia kitea kore o Iesu Karaiti. Te tutara nei aia ei Ariki no te Patireia o te Atua e te akono nei i te akamana anga maata. I te mea kua rauka ia koe teia makatini i roto i toou nga rima e akapapuanga ia e te raveia nei te angaanga tutu aere i te Patireia i teia tuatau.
E marama maata atu ei i te tupuanga o to Iesu vaianga, ka anoanoia koe kia apii i te Pipiria. Eaa ka kore ei e ui ki te Au Kite o Iehova i te au tuatua no runga i to Iesu parutia?
[Au Tutu i te kapi 5]
Kua taiku a Josephus, Tacitus, e Pliny the Younger no runga ia Iesu Karaiti e tana au pipi
[Akameitakianga]
All three images: © Bettmann/CORBIS
[Tutu i te kapi 7]
Irinaki te au Kerititiano mua e tika tikai a Iesu