Koai te ka Akaapaia​—Ko Koe me ko Toou au Gene?

TE ANGAANGA pakari ra te aronga taineti i te kimi i te au tupu anga genetic no te kai kava, te tu totoma, te ainga tau kore, te ta ua, e tetai atu tu tuke, e te matenga uaorai. Kare ainei i te mea pumaana i te kite e kare tatou i apa no ta tatou au angaanga mari ra e au tangata takinoia i te pae i to tatou akapapa anga? E mea matauia no te tangata i te akaapa i tetai me kare i tetai atu apinga no to tatou au tarevake.

Me ko te au gene te ka akaapaia, te oronga maira te au taineti i te mataara no te tauianga ia ratou, te akakoreanga i te au tu tau kore na roto i te angaanga genetic. Te autu anga i ou akenei i te akatanotano anga i te katoa anga o te genome o te tangata kua orongaia mai te akamaroiroi anga ki taua au manakonako anga ra.

Inara, ko teia mataara nei kua akatumuia ki runga i te manako e ko to tatou genetic tei orongaia mai, e tikai, ko te tumu ia no ta tatou au ara katoatoa e te au tarevake. Kua kitea ainei e te au taineti akava ra te akapapu anga maata kia raveia tetai akava anga no runga i to tatou au gene? Papu tikai, ka akakeu oonu te pau anga e akapeea tatou me akara ia tatou uaorai e to tatou tuatau ki mua. I mua ake ra, ka akara matatio ei i te akapapu anga, te akara anga i to te au tangata akamata anga ka riro ia ei maramaanga.

Akapeea te Reira i te Akamata Anga

Kua matau te maata anga o te au tangata, me kare kua rongo ana, i te tua no runga i te topa anga o to tatou nga metua mua ki roto i te ara, ko Adamu raua ko Eva, i te kainga i Edene. Kua maaniia ainei raua ma te tu ara i roto i te au gene mei te akamata anga mai tikai, e tu akapapaanga tarevake tei akakeu ra ia raua kia ara e kia akarongo kore?

Tei Anga ia raua, ko te Atua ko Iehova, e tiama pouroa tana au angaanga ra, kua akakite e ko tana anga anga tikai i te enua ra e “meitaki roa.” (Genese 1:31; Deuteronomi 32:4) Te akapapu anga maata i tona merengo anga i tana angaanga ra, kua oronga atu aia i te akameitakianga ki nga tokorua mua e kua ikuiku atu ia raua kia uua, kia akaki i te enua ki te au tangata ora, e kia akono i tana mea i anga i te enua nei​—kare oki i te au angaanga na tetai tangata kare e papu ana i tana angaanga i rave.​—Genese 1:28.

No runga i te anga mai anga i nga tokorua mua ra, te akakite maira te Pipiria kia tatou: “Kua anga iora oki te Atua i te tangata i tona uaorai tu; i anga aia iaia i te tu o te Atua ra; i anga aia ia raua ko te tane e te vaine.” (Genese 1:27) Kare te aite anga o teia e kua maaniia te au tangata kia aiteite tikai i to te Atua tu akaraanga i te kopapa, no te mea e “Vaerua te Atua.” (Ioane 4:24) Mari ra, ko te aite anga kua orongaia ki te au tangata te au tu tei tau i te Atua, e tetai tu akono tau, e tetai akava ngakau. (Roma 2:​14, 15) E nga tangata rangatira katoa raua, te rauka anga i te akara meitaki i tetai mea e te ikianga i te ka raveia.

Inara, kare to tatou nga metua mua i akarukeia ma te kore te au arataki anga. Mari ra, kua akamatakiteia raua no runga i te au tupu anga no te ravenga tarevake. (Genese 2:17) No reira te akakite maira te au akapapu anga i te aro atu anga a Adamu i te iki anga akono tau, kua iki aia i te rave i tana i kite ei ravenga me kare ei mea tau i taua taime ra. Kua aru aia i tana vaine i roto i tana ravenga tarevake kare i manako ana i tona pirianga ma Tei Anga iaia me kore te au tupu anga roa no tana angaanga. Kua tauta katoa aia i muri mai i te akaapa ia Iehova, te na ko anga e na te vaine Tana i oronga maira i akavare iaia.​—Genese 3:​6, 12; 1 Timoteo 2:14.

Ta te Atua ra ariu anga atu ki te ara a Adamu raua ko Eva e akamaramaanga ia. Kare aia i tauta ana i te akatikatika i te ‘tarevake o te akapapaanga’ i roto i to raua au gene. Mari ra, kua rave aia i tana i akakite atu kia raua e ko te au tupu anga o ta raua au angaanga, tei taki atu ia raua i te openga ra ki te mate. (Genese 3:​17-19) Te akakite marama maira teia tuatua enua i te tu natura o te tangata.a

Te Akapapu Anga te Patoi ra i te Au Mea Ora

No tetai tuatau roa, kua rave te au taineti i te angaanga maata i te kimianga i te au tupu anga o te genetic e te au rapakau anga no te tu e te apiianga no te maki o te tangata ra. I muri ake i te ngauru mataiti i te angaanga anga te aronga kimikimi e ono ra, kua akatakaia mai te gene te piri ra ki te maki Huntington, noatu rai e kare te aronga kimikimi ra i kite e akapeea te gene i te akatupu anga i te maki. Inara, te ripoti anga no runga i teia kimikimi anga, kua taiku mai te Scientific American i te tangata apii i te mea ora no Havard ko Evan Balaban, tei karanga ra e “i vaitata rai e mea ngata tikai i te kiteaia mai te au gene no te au tu kononinoni ua.”

E tikai, te kimikimi anga te tauta ra i te kapiti atu i te au gene takake ki te tu o te tangata ra kare i autu ana. Ei akatauanga, i roto i te Pyschology Today, kua akakite te ripoti no runga i te au tauta anga kia kimi i te au tupu anga genetic no te au turanga taitaia: “Te akataka meitaki maira te koi anga numero no te apii anga maki no runga i te au maki manako e manganui e kare e rauka i te kotinga uaia ki te au tupu anga genetic.” Kua oronga mai te ripoti i tetai akara anga: “Te aronga Marike tei anauia i mua ake i te 1905 e 1 patene te taitaia ra me tae ki te mataiti 75. I roto i te aronga Marike tei anauia i te apa o te anere mataiti i muri mai, e 6 patene ka taitaia me tae ki te mataiti 24!” No reira te taopenga ra te reira e no vao ua me kare na te au tumu o te ngai e apai mai i taua au tauianga maata i tetai tuatau poto ua.

Eaa ta teia e te au apii ke e manganui e akakite maira kia tatou? Penei e tuanga ta te au gene i roto i te akatupu anga i to tatou au tu, te taka meitaki ra e te vaira tetai atu au akakeuanga. Ko tetai tumu maata no to tatou ngai noo anga, tei raro ake i tetai taui anga maata i teia tuatau nei. Te akamanako anga eaa ta te au mapu e akatueraia atura ki te tamataora rongonui, te akara ra te puka Boys Will Be Boys e kare e manakoia atu ana e ka akatupu te tamariki i te au kaveinga akono tau ‘me maata mai ratou i te akarakara anga e ngauru ua atu i te tauatini ora o te akaariari tivi anga e te au teata te rave ra te au tangata i te ta ua, te pupui anga, te patia anga, te kiritia anga te au mea i roto i te kopapa, te tipu anga, te oore anga, me kare te tipupu anga, me maata mai te tamariki i te akarongorongoanga ki te akatangi anga imene te akakaka ra i te kukumi, te tamate i tetai uaorai, te apinga akakona, te kai kava, e te manako marokiakia.”

Te taka marama ra, e ko Satani, “te ariki o teianei ao,” tei akanoo i tetai reva te akono ra i to te tangata ra au anoano tau kore. E koai te ka rauka i te akakore atu i te akakeu anga ririnui ta taua reva ra e maro maira ki runga ia tatou katoatoa?​—Ioane 12:31; Ephesia 6:12; Apokalupo 12:​9, 12.

Te Tumu o te Manamanata o te Au Tangata

Mei ta tatou i kite takere ana, kua akamata mai te au manamanata o te au tangata i te araanga te nga tokorua mua. Eaa tei tupu? Koi kore ei te au uki o ta Adamu ra uanga i apa no ta Adamu ra ara, noatu rai kua anau pouroaia mai ratou ma te ara, te apa, e ko tei orongaia mai kia ratou ko te matenga. Te akataka maira te Pipiria: “E teianei no te tangata okotai ra i o mai ei te kino i te ao nei, e no te kino oki te mate; e kua taea katoaia oki te tangata ravarai e te mate, no te mea kua ara katoatoa.”​—Roma 5:12.

No te tu apa o te tangata te tuku ra iaia ki te kino tikai. Inara kare te reira i akakore iaia i te apainga akono tau katoatoa ra. Te akaari maira te Pipiria e ko te aronga tei tuku i te akarongo ki roto i te akanoonoo anga a Iehova no te ora e te akatano ra i to ratou au oraanga ki te au turanga a te Atua ka rauka mai tona mareka anga. No tona aroa takinga meitaki, kua maani a Iehova i tetai akanoonoo anga aroa kia oko mai i te au tangata, kia oko akaou mai, i tei ngaro ra ia Adamu. Ko taua akanoonoo anga ko te atinga oko o tana Tamaiti apa kore, ko Iesu Karaiti, tei karanga ra: “I aroa mai te Atua i to te ao nei, kua tae rava ki te oronga anga mai i tana Tamaiti anau tai, kia kore e mate te akarongo iaia, kia rauka ra te ora mutu kore.”​—Ioane 3:16; 1 Korinetia 15:​21, 22.

Kua akakite mai te apotetoro ko Paulo i tona ariki oonu anga no teia akanoonoo anga. Tana e akakite maira: “Aue oki au ko te tangata mate maata e! naai au e akaora i teianei kopapa mate? E akameitaki au i te Atua i te mea e ora i to tatou Atu ra ia Iesu Mesia.” (Roma 7:​24, 25) Kua kite a Paulo e me tuku ua atu aia ki te ara no te tu paruparu, ka rauka iaia i te pati ki te Atua i te akakore mai i te ara no runga i te tumu o te atinga oko o Iesu Karaiti.b

Mei te anere mataiti mua ra, i teia tuatau e manganui te aronga i akono i mua ana i tetai oraanga kino tikai me kare i te akara anga e turanga puapinga kore kua rauka te kite i te tuatua mou o te Pipiria, kua rave i te au taui anga, e te tau ra no te akameitakianga a te Atua. Te au taui anga ta ratou i rave kare i te mea ngoie, e e manganui te akakoromaki ua ra rai i te au tu kino. Inara ma te tauturu a te Atua, kua rauka ia ratou i te tamou i te tu tika e te kite anga i te rekareka i te tavinianga iaia. (Philipi 4:13) E tamanako ana i tetai akaraanga e tai o tetai tangata tei rave i te taui anga maata kia akamareka i te Atua.

Tetai Kiteanga Akamaroiroi

“Iaku e tamaiti ou ua ra i te apii nooanga, kua piri atu au ki roto i te ravenga totoma, noatu rai e kare au i manako ana iaku uaorai ei tangata totoma. Toku nga metua kua takake raua, e kua anoano au i te inangaro anga o nga metua kare i rauka ana iaku. I muri ake i te akamutu anga i te apii, kua rave au i te angaanga vaeau. E pupu totoma tetai i roto i te pia i te pae mai i toku. Kua vareae au i to ratou tu oraanga, no reira kua akamata au i te taokotai atu kia ratou. I muri ake i te taokotaianga kia ratou e tai mataiti, kua akamata au i te manako iaku uaorai ei tangata totoma. ‘Ko teia toku tu,’ taku ia e manako ra, ‘e kare e rauka iaku i te taui i te reira.’

“Kua akamata au i te apii i te tuatua e te aereanga ki te au karapu totoma, te rauka ua ra te au apinga akakona e te kava. Noatu rai e akara anga mataora tikai te reira mei vao atu e te marekaia ra, e mea viivii tikai. I roto i toku ngakau, kua kite au e kare teia tu no te pirianga i te mea natura e kare e tuatau ki mua.

“I roto i tetai taoni meangiti, kua kite atu au i tetai Are Uipaanga Patireia o te Au Kite o Iehova te rave ia ra te uipaanga. Kua tomo atu au ki roto e kua akarongo atu ki te tuatua, te tuatuaia ra no runga i te au turanga Parataito ki mua. I muri ake kua aravei au i etai o te Au Kite e kua patiia mai au kia aere atu ki tetai akaputuputuanga. Kua aere atu au, e e akakite anga te reira kiaku​—i te kiteanga i te au pamiri mataora te akamori kapipiti ra. Kua akamata au i te apii i te Pipiria ma te Au Kite.

“Noatu e mea ngata noku te reira, kua akamata au i te akono i taku e apii ra mei te Pipiria. Kua rauka iaku i te akaruke rangatira i taku au ravenga tau kore katoatoa ra. I muri ake i te apiianga e 14 marama, kua akatapu au i toku oraanga kia Iehova e kua papetitoia. Ko te taime mua teia i roto i toku oraanga, e au oa tikai toku. Kua rauka iaku i te tauturu i etai ke kia apii i te tuatua mou mei te Pipiria, e te tavini nei au ei tavini orometua i roto i te putuputuanga Kerititiano. Kua akameitaki tikai a Iehova iaku.”

Tei ia Tatou te Apainga

Te tautaanga i te tuku atu i te apa tikai no to tatou tu akono tau kore ki runga i to tatou au gene kare ko te reira te pau anga. Mari ra na te tauturuanga ia tatou kia kimi me kare kia autu i to tatou au manamanata, te akakite maira te Psychology Today, na te raveanga i te reira “penei e te apii maira ia tatou i te puapinga kore no te tumu e manganui no to tatou au manamanata. Te kore anga e akaiti mai i te au tupu anga o teia au manamanata nei, i te akara anga kua akaka teia i to ratou tupu anga.”

E mea tika e ka tau tatou kia akakoromaki i te au mana kino, kapiti atu to tatou uaorai au tu ara e te au tauta anga a Satani i te tamanamanata mai anga ia tatou i te akarongo anga ki te Atua. (1 Petero 5:8) E mea tika katoa e penei te akakeu ra to tatou au gene ia tatou i tetai atu mataara me kare na tetai atu. Inara e mea papu e kare tatou i puapinga kore. E aronga tauturu ririnui to te au Kerititino tika tikai​—ko Iehova, Iesu Karaiti, te vaerua tapu o te Atua, tana Tuatua te Pipiria, e te putuputuanga Kerititiano.​—1 Timoteo 6:​11, 12; 1 Ioane 2:1.

I mua ake ka tomo atu ei te iti tangata o Iseraela ki roto i te Enua Taputouia, kua akamaara atu a Mose i te iti tangata no ta ratou apainga i mua i te Atua, i te na ko anga: “Kua tuku au i te ora e te mate, i te meitaki e te kino, ki mua ia koe; e tenana, ka rave i te ora, kia ora koe e toou katoa uanga: Kia inangaro oki koe i to Atua ra ia Iehova, e kia akarongo koe i tona reo, e kia piri atu koe kiaia.” (Deuteronomi 30:​19, 20) Pera katoa i teia tuatau, tei runga i te tangata tataki tai tau tikai i te rave i tetai iki anga uaorai no te tavinianga i te Atua e te akonoanga i tana au umuumu anga. Naau uaorai te iki anga.​—Galatia 6:7, 8.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Au Tutu i te kapi 9]

Kua akakeuia ainei a Adamu raua ko Eva kia ara na etai kino i roto i to ratou au “gene”?

[Au Tutu i te kapi 10]

Ka ariki tataki tai ainei te tangata i te apainga no tana au iki anga?

[Akameitakianga]

Drug user: Godo-Foto

[Tutu i te kapi 11]

Te au tauta anga kia kimi i te au tupu anga “genetic” no te tu o te au tangata kare i autu ana

[Tutu i te kapi 12]

Na te akonoanga i ta te Pipiria e tuatua ra ka tauturuia te aronga ngakau tae kia taui