Te Aruaru ra Ainei Koe i te Akono Tika Meitaki?

“Te vai ra tetai meitaki, te vai ra tetai mea paapaaia ra, e akamaara i taua au mea ra.”​—PHILIPI 4:8.

1. Eaa te tu viivii, eaa ra i kore ei te reira i taviivii i te akamori ia Iehova ra?

TU VIIVII e rave anga viivii me kare e ravenga viivii. Te totoa nei te reira i te ao te noo nei tatou. (Ephesia 2:1-3) Inara, kare te Atua ko Iehova e tuku i tona akamori anga ma kia taviiviiia. Te oronga maira te au puka Kerititiano, au uipaanga, au akaputuputu anga, e te au uruoaanga kia tatou i te au akamatakiteanga tau no te tu akono tuatua tika kore. Te rauka maira ia tatou te tauturu meitaki no te Tuatua Tapu kia “kapiti atu ki te meitaki” i nga mata o te Atua. (Roma 12:9) No reira, ei tetai akaaerenga, te tauta nei te Au Kite o Iehova kia ma, kia akono tika meitaki. Inara ka peea tatou tataki tai? E mea tika ra, te aruaru ra ainei koe i te akono tika meitaki?

2. Eaa te akono tika meitaki, e eaa ra i umuumuiaʼi te tauta anga kia vai marie te akono tika meitaki?

² Akono tika meitaki e tu akono meitaki roa, e meitaki, e angaanga tika e te manakoanga. Kare te reira i tetai tu no vao ua, mari ra e tu angaanga, e te papu tikai ia. Te kapiti ra te akono tika meitaki kia maata atu i te kopaeanga ara anake; tona aiteanga e aruaruanga i tei meitaki ra. (1 Timoteo 6:11) Kua akamaroiroi mai te apotetoro ko Petero i te au taeake Kerititiano: “E kapiti atu i te akono tika meitaki ki to kotou akarongo.” Akapeea ra? Na “to kotou orongaanga [ki ta te Atua au taputou okomaata] i te tauta pakari.” (2 Petero 1:5, NW) No to tatou tu ara ua nei, ka riro ei tauta anga tikai kia vai akono tika meitaki ua. Inara, kua rauka i te aronga takitai tei mataku i te Atua ra i te tuatau kua topa kia rave i te reira, noatu rai i te aro anga i te au arairai anga maata.

Kua Aruaru Aia i te Akono Tika Meitaki

3. Eaa te au angaanga kikino tei apa ra te Ariki ko Ahaza?

³ Te vaira i te au Tuatua Tapu e manganui te au tataanga no te aronga tei aruaru ra i te akono tika meitaki. Ei akatauanga, e akamanako ia Hezekia. Tona metua, ko Ahaza Ariki o Iuda ra, i te akara anga kua akamori ia Moleka. “Tei te mataiti okotai takau o Ahaza i ariki ei aia, okotai ngauru ma ono ona mataiti i te ariki anga i Ierusalema; kare ra aia i rave i te mea tika i mua i te aroaro o tona Atua o Iehova, mei tona tupuna ra mei ia Davida. Aere atura aia na te arataa o te au ariki o Iseraela; e kua apai atura i tana uaorai tamaiti na roto i te ai, mei te ravenga rikarika a te au etene, ko tei tuaruia e Iehova i mua i te aroaro o te tamariki a Iseraela ra. E kua apai aia i te atinga, e kua tutungi i te atinga kakara, ki runga i te au ngai teitei, e ki runga i te au tuaivi, e ki raro ake i te au rakau marumaru katoa ra.” (2 Ariki 16:2-4) Te karanga ra tetai papaki e ‘ko te aere anga na roto i te ai’ te akakite maira i tetai tu peu tamaanga e kare i te atinga tangata. Inara, i te puka Molech​—A God of Human Sacrifice in the Old Testament, na John Day, te akakite maira: “Te vaira te akapapu anga i roto i te tataanga taito ra e te au tumu no te Punic ­[Carthage], pera katoa te akapapu anga a te aronga ko enua, no te vai anga mai te tuku atinga tangata ra . . . i te ao o Kanaana, e no reira kare e tumu kia ekokoia te au akakite anga a te Koreromotu Taito ra [ki te tuku anga atinga tangata ra].” Pera katoa oki, te akakite taka meitaki ra 2 Paraleipomeno 28:3 e kua rave a Ahaza “e kua tutungi i tana au tamariki i te ai.” (Akaaite ia Deuteronomi 12:31; Salamo 106:37, 38.) Mei teaa ra te au angaanga kikino!

4. I akapeea ta Hezekia ra akono anga iaia uaorai i roto i tetai reva ki i te tu viivii ra?

⁴ I akapeea to Hezekia turanga i roto i teianei reva ki i te tu viivii? E meitaki kia akamanako i te Salamo 119, no te mea te irinaki ra tetai papaki e na Hezekia i akapapa i te reira, kua rave aia i te reira iaia e tamaiti na te ariki ra. (Salamo 119:46, 99, 100) No reira penei kua akakiteia mai tona au turanga na te au tuatua ra e: “Kia noo te ui ariki e tuatua kino iaku ra, ka akamaara rai to tavini i taau ra au akonoanga. Kua taravai toku ngakau i te aue.” (Salamo 119:23, 28) I te koropini angaia e te aronga rave i te akonoanga pikikaa, penei kua riro a Hezekia ei tetai tei aviriia ra i roto i te au mema o te ui ariki ra, no te maata o te reira kua rave ngata kia moe. Inara, kua aruaru aia i te akono tika meitaki, i muri akera kua riro ei ariki, e “kua rave aia i te mea tika i mua i te aroaro o Iehova . . . Kua irinaki aia i te Atua o Iseraela ia Iehova.”​—2 Ariki 18:1-5.

Kua Vai Akono Tika Meitaki Ratou

5. Eaa te au timataanga ta Daniela e tona nga oa e toru ra i aro atu?

⁵ Pera katoa oki i te akono tika meitaki ko Daniela e tona nga oa Epera e toru, ko Hanania, ko Misaela e ko Azaria e mako tikai. Kua rave uaia atu ratou mei to ratou enua kainga e kua akatuikaaia ki Babulonia. Kua orongaia e ingoa Babulonia no eia nga aronga mapu e a​—ko Beletesazara, ko Sadaraka, ko Meseka, e ko Abedenego. Kua oronga “te ariki i te tuanga kai,” na ratou kapiti katoa te au kai kare ra i akatikaia e te Ture a te Atua. E pera katoa oki, kua akaueia ratou kia rave i tetai terenianga no te toru mataiti i tei tika “kia apiiia atu te tuatua e te reo o te au Kaledea ra.” E maata atu tei o atu ki teia i te apiianga ua i tetai reo ke ra, no te mea te akara anga ko te tuatua “au Kaledea” i konei te akataka maira i te pupu kite apiiia ra. No reira ko eia nga mapu Epera kua tukuia atu ki roto i te au apiianga Babulonia tei tarurikeia ra.​—Daniela 1:1-7.

6. Eaa ra ka raukaʼi kia tuatuaia e i aruaru a Daniela i te akono tika meitaki?

⁶ Noatu rai te au taomi anga maata kia aru atu, kua iki a Daniela e tona nga oa e toru i te akono tika meitaki ki runga ake i te tu viivii ra. Tei tuatua ra ia Daniela 1:21: “Te ora ua rā Daniela e tae rava atu ki te mataiti mua o te ariki ra ko Kuro.” Ae, kua rave “ua rā” Daniela ei tetai tavini akono tika meitaki no Iehova no te tere atu i te 80 mataiti​—na roto i te akatu anga e te topa anga oki o etai ariki mana ririnui e manganui. Kua tamou marie tona tiratiratu ki te Atua ra noatu te au ravenga kikite e te au angaanga a te au opita viivii a te kavamani e te ainga viivii tei totoaia ra i te akonoanga Babulonia. Kua aruaru tamou marie a Daniela i te akono tika meitaki.

7. Eaa te ka rauka kia kiteaia mei te aerenga tei aruia e Daniela e tona nga oa e toru ra?

⁷ Ka rauka kia maata to tatou kite mei ia Daniela mataku i te Atua ra e tona nga oa. Kua aruaru ratou i te akono tika meitaki e kua kopae ke i te akapiri atu ki roto i te peu Babulonia ra. Noatu rai e kua orongaia atu e au ingoa Babulonia, kare i ngaro ia ratou to ratou akataka anga ei au tavini no Iehova ra. Eaa oki, i etai 70 mataiti i muri iora, kua taiku atu te ariki o Babulonia ia Daniela na tona ingoa Epera! (Daniela 5:13) I tona ora anga katoa, kare a Daniela i akatika kia tuku ua aia noatu rai i te au tumu rikiriki ua. Ei tetai tangata ou, kua “manako ra te ngakau o Daniela e, auraka aia e viivii i taua tuanga kai a te ariki ra.” (Daniela 1:8) No teianei turanga tuku kore ua a Daniela e tona nga oa e toru ra kare e ekoko anga e kua akamaroiroi ia ratou kia ora i te au timataanga no te ora e te mate tei aro atura ratou i muri akera.​—Daniela, pene 3 e te 6.

Aruaruanga Akono Tika Meitaki i Teia Tuatau

8. Akapeea e raukaʼi i te au mapu Kerititiano i te patoi atu i te kapiti anga ki roto i te ao o Satani ra?

⁸ Mei ia Daniela e tona nga oa e toru ra, te akakore nei te au tangata o te Atua i te pirianga ki roto i to Satani ao rave kino ra. (1 Ioane 5:19) Me ko koe tetai e mapu Kerititiano, penei te kite ra koe i te taomi anga ririnui mei ko mai i te aronga o toou uki kia aru i to ratou tu kakau, te akamanea rauru, e te akatangi imene oki. Inara, auraka kia aru i te au peu e te tu ravarai te tupu maira, e tu ngaueue kore, e auraka e tuku ia koe uaorai kia “akatau atu i teianei ao.” (Roma 12:2) “E kopae tatou i te akono kore i te Atua, e te anoano o teianei ao, kia noo tatou ma te tau meitaki, te tuatua-tika, e te akono i te Atua.” (Tito 2:11, 12) Te apinga puapinga maata kare ko te akamareka i te aronga o toou uki mari ra ko to Iehova ra.​—Maseli 12:2.

9. Eaa te au taomi anga penei ka aro atu te au Kerititiano i roto i te ao pitiniti nei, e akapeea te tu akono tau na ratou ia ratou uaorai?

⁹ Pera katoa te au Kerititiano kua pakari te aro atu nei i te au taomi anga e ka tika oki kia akono tika meitaki. Penei ka timataia te au tangata pitiniti Kerititiano kia rave i te au ravenga ekokoia ra me kare kia kore e rave i te au akauenga a te kavamani e te au ture tero ra. Inara, noatu akapeea te tu akono a te aronga taemoemo pitiniti me kare te au oa angaanga, ‘ei akono meitaki ta tatou i te au mea katoa nei.’ (Ebera 13:18) Te umuumuia ra tatou i te Tuatua Tapu kia tiratiratu e kia mako ma te au pu angaanga, te aronga angaanga, te aronga e oko apinga na ratou, e te au kavamani oki. (Deuteronomi 25:13-16; Mataio 5:37; Roma 13:1; 1 Timoteo 5:18; Tito 2:9, 10) E tauta katoa oki tatou kia mako i ta tatou ravenga pitiniti ra. Na te tika te au rekoti tataia e te tataanga oki i te au koreromotu, e putuputu te rauka ia tatou i te akakore i te au manako kite koreia ra.

E Paruru Marie!

10. Eaa ra i umuumuiaʼi kia ‘paruru marie’ i te paruru anga me ka rave i ta tatou iki anga akatangianga imene?

¹⁰ Te akakite maata maira Salamo 119:9 i tetai atu tu no te vai marieanga te akono tika meitaki i to te Atua ra aroaro. Kua imene te tata taramo ra: “E akapeea te tangata ou i te tamā anga i tona arataa? i te akono marie anga kia tau ki taau ra tuatua.” Ko tetai o ta Satani apinga akatupu maata i tona anoano ko te akatangi imene ia, e mana ra to te reira kia akakeu i te au manako ngakau. E mea mii ra, kua kore tetai papaki Kerititiano ‘e paruru marie’ me ka akatangi imene, e ka kite ratou te kikaia atura ratou uaorai ki te au tu mamao ke roa o te reira, mei te tu imene rapa ra e te auri teiaa ra. Penei ka maro tetai papaki e kare taua tu akatangi imene ra e akakino ia ratou me kare te manako kore ua ra ratou ki te au tuatua. Ko etai te tuatua ra e te rekareka ua ra ratou i tetai tukituki anga teiaa me kare te tangi anga maata o te kita. Inara, no te au Kerititiano, kare te maro anga no tetai apinga rekaia ra. To ratou manako anga me ka ‘marekaia e te Atu.’ (Ephesia 5:10) E mea matauia e, te akakeu ra te akatangi imene auri teiaa e te imene rapa i te au tu viivii mei te tapu kore ra, te poneia, e pera katoa te akonoanga Satani ra​—te au apinga kare rava e ngai i roto i te au tangata o te Atua ra.a (Ephesia 5:3) Te aronga ou me kare ruaine, tatou tataki tai ka tau kia tamanako ki runga i teia uianga, Na taku iki anga i te akatangi anga imene, te aruaru ra ainei au i te akono tika meitaki me kare i te tu viivii?

11. Akapeea e raukaʼi i tetai Kerititiano kia tamou marie i te paruru anga i te pae o te au porokarama tivi, te au vitio, e te au teata katoa oki?

¹¹ E manganui te au porokarama tivi, au vitio e te au teata te akakeu ra i te tu viivii. Kia tau ki ta tetai taote kite karape i te ora anga manako e, ‘ko te mataora te mea maata, te ainga, te ta ua, te noinoi, e te karapii’ ko te au mea maata ia i te maataanga o te au teata te maaniia nei i teia tuatau. No reira, ko te paruru marieanga te kapiti ra i te iki anga tau e eaa ta tatou kia akarakara. Kua pure te tata taramo ra: “E akaariu ke i toku mata kia kore e akara i te mea puapinga kore.” (Salamo 119:37) Kua akono tetai mapu Kerititiano ko Joseph i teianei kaveinga. I te akamata anga tetai teata i te akaari i te tutu ainga e te ta ua, kua akaruke aia i te teata ra. Kua akama ainei aia i te rave anga i te reira? “Kare, kare rava ia,” ta Joseph i tuatua. “Kua manako au ia Iehova na mua e te akamarekaanga oki iaia.”

Te Tuanga a te Apii e te Manako Anga Oonu

12. Eaa ra i umuumuiaʼi taau apiianga e te tamanakoanga oonu kia raukaʼi te aruaru i te akono tika meitaki?

¹² Kare i rava e kia kopae anake i te au mea kikino. Te aruaruanga i te akono tika meitaki te kapiti katoa ra i te apiianga e te manakoanga oonu ki runga i te au mea memeitaki tei tataia ki roto i te Tuatua a te Atua kia rauka tana au kave­inga tuatua tika i te akonoia i te oraanga. “Te maata rava nei toku inangaro i taau ra ture!” ta te tata taramo i karanga. “Ko toku ia maaraara anga i te au rā katoa nei.” (Salamo 119:97) Ko taau apiianga ainei i te Pipiria e te au puka Kerititiano ra tetai tuanga no taau akapapa anga epetoma? E tika, ko te akatakaanga tuatau no te apiianga akatenga i te Tuatua a te Atua e te manako anga oonu i te reira na roto i te pure ka riro ei tetai akaaoanga. Inara e putuputu te rauka kia taporoporoia mai te tuatau no etai atu angaanga ke ra. (Ephesia 5:15, 16) Penei ko te au ora mamaiata ka tau meitaki kia koe ei tuatau no te pure, te apii, e te manako anga oonu.​—Akaaite ia Salamo 119:147.

13, 14. (a) Eaa ra i okomaataʼi te tamanako anga oonu? (e) Na te tamanakoanga oonu i teea au tataanga tapu e raukaʼi te tauturu ia tatou kia rikarika i te ainga tau kore ra?

¹³ E puapinga maata rava te manako anga oonu, no te mea ka tauturu te reira ia tatou kia tamou marie i ta tatou i apii ana. E puapinga maata atu oki, ka tauturu te reira kia akatupu i te au manako tau i te Atua. Ei akatutu anga: E apinga tetai kia kite e kare te Atua e akatika i te poneia inara e apinga ke ‘kia rikarika i te kino e kia mou atu ki te meitaki.’ (Roma 12:9) Ka rauka tikai ia tatou kia manako ngakau kia tau ki to Iehova manako ngakau no runga i te ainga tau kore na te manakoanga oonu ki runga i te au irava maata o te Pipiria, mei ia Kolosa 3:5, te raurau maira: “E tenana ka tamate i to kotou au melo i te au mea o teianei ao; te [“poneia,” NW] te tuatua viivii, te anoano viivii ra, te inangaro tika kore, e te noinoi apinga, e akamori idolo oki te reira.” E ui ia koe uaorai: ‘Eaa te tu anoano ainga te ka tika au kia tamate? Eaa taku ka tau kia kopae penei te ka akakeu i te inangaro viivii ra? E au taui anga ainei te umuumuia ra kia rave au i taku akono anga ma tetai tane me kare vaine?’​—Akaaite ia 1 Timoteo 5:1, 2.

¹⁴ Kua raurau a Paulo i te au Kerititiano kia kopae i te poneia e kia akono i te akatere-uaorai kia “kore rava tetai e rave i te ara, e te mea tika kore i tona taeake i taua mea nei.” (1 Tesalonia 4:3-7) E ui ia koe uaorai: ‘Eaa ra i kino ei te poneia? Eaa te tu kino te ka rave au kiaku uaorai me kare ki tetai ke ra me ka ara au i teia tu? E akapeea te tupu anga kiaku i te pae vaerua, te manako ngakau, e te pae kopapa oki? Ka peea oki te aronga tataki tai i roto i te putuputuanga tei aati ra i ta te Atua ture e kare i tataraara? E akapeea oki te tupu anga kia ratou?’ I te tukuanga ki te ngakau i ta te au Tuatua Tapu i tuatua no taua tu akono ra ka akaoonu atu i to tatou makitakita no tei kino ra i to te Atua nga mata. (Exodo 20:14; 1 Korinetia 5:11-13; 6:9, 10; Galatia 5:19-21; Apokalupo 21:8) Te tuatua ra Paulo e ko te tangata poneia “kare ïa i te tangata tana i patoi maira, ko te Atua ra.” (1 Tesalonia 4:8) Koai te Kerititiano mou te ka manako kore i tona Metua i te rangi ra?

Akono Tika Meitaki e te Pirianga Oa

15. Eaa te tuanga a te pirianga oa ka rave i ta tatou aruaru anga i te akono tika meitaki?

¹⁵ Ko tetai atu tauturu kia vai akono tika meitaki ko te pirianga oa meitaki ia. Kua imene te tata taramo: “E tangata tau oki au ki te aronga ravarai e mataku ia koe ra [e Iehova]; e te aronga e akono i taau ra au ikuikuanga.” (Salamo 119:63) Te umuumu ra tatou i te pirianga oa meitaki i te au uipaanga Kerititiano ra. (Ebera 10:24, 25) Me ka akataka ke tatou ia tatou uaorai, penei ka riro tatou kia manako ia tatou uaorai, e ka ngoie ua te tupu mai te tu viivii kia tatou. (Maseli 18:1) Inara, ka akamaroiroi te pirianga oa Kerititiano maanaana, i to tatou akakoro anga kia vai tu akono tika meitaki. Inara, ka tika katoa tatou kia paruru atu i te au pirianga oa kikino. Ka tau tatou kia akapumaana atu i te au tangata tupu, te au oa angaanga, e te au oa apiipiiia ra. Inara me te aaere pakari tikai ra tatou, ka kopae tatou i te pirianga vaitata roa ma te aronga kare ra e aruaru ana i te tu akono tika meitaki ei Kerititiano.​—Akaaite ia Kolosa 4:5.

16. Akapeea te akapiri anga mai ia 1 Korinetia 15:33 i te tauturu anga ia tatou kia aruaru i te akono tika meitaki i teia tuatau nei?

¹⁶ Kua tata a Paulo: “E kino te tuatua meitaki i te kapiti anga kikino ra.” Na te tuatuaanga i teia, te akamatakite ra aia i te aronga irinaki e ka rauka kia ngere ratou i to ratou akarongo na te kapitianga ma te aronga te karanga ra e Kerititiano ratou tei kopae i te apiianga Tuatua Tapu no runga i te tuakaouanga. Ko te kaveinga o ta Paulo akamatakiteanga te piri maira ki to tatou au kapiti anga ma te aronga o vao e to roto oki i te putuputuanga ra. (1 Korinetia 15:12, 33) E mea matauia ra e, kare tatou e anoano kia kopae ke i to tatou au taeake e te au tuaine i te pae vaerua no te mea kare ratou i akatika ma etai manako no tatou uaorai ta tatou e mou ra. (Mataio 7:4, 5; Roma 14:1-12) Inara, te umuumuia ra kia matakite me te rave ra tetai papaki i te putuputuanga i te tu akono ekokoia me kare te akakite ra i te vaerua riri me kare akaapaanga. (2 Timoteo 2:20-22) E mea pakari kia piri vaitata ma te aronga te ka rekareka tatou ‘kia pumaana oki tetai e tetai i te akarongo.’ (Roma 1:11, 12) Ka tauturu teia ia tatou kia aruaru i te aerenga akono tika meitaki e kia vai ki runga i te “arataa o te ora.”​—Salamo 16:11.

E Aruaru Marie i te Akono Tika Meitaki

17. Kia tau ki ta Numero pene 25, eaa te mate tei rokoia ki to Iseraela ra, e eaa te apiianga ta teia e oronga maira no tatou?

¹⁷ I mua poto ake i te riro anga te Enua Taputouia i to Iseraela ra, e au tauatini ua atu ia ratou tei iki kia aruaru i te tu viivii​—e kua mamae i te mate. (Numero, pene 25) I teia tuatau, te tu nei te au tangata o Iehova i te tapa o te ao ou no te tuatua tika. Te tomo anga ki roto i te reira ka riro ei tuanga akameitakiia no te aronga te ka rave ua atu i te kopae ke i te au tu viivii o teianei ao. Ei au tangata apa ua, penei e au manako anga tarevake to tatou, inara ka rauka i te Atua i te tauturu mai ia tatou kia aru i te au aratakianga tuatua tika a tona vaerua tapu. (Galatia 5:16; 1 Tesalonia 4:3, 4) No reira e akarongo tatou i ta Iosua akamaroiroi anga ki to Iseraela: “E mataku kotou ia Iehova, e e akamori oki iaia ma te pikikaa kore, e ma te tuatua-mou.” (Iosua 24:14) Na te mataku anga tapu i te akamarekaanga kore ia Iehova ka tauturu ia tatou kia aruaru i te aerenga akono tika meitaki.

18. No runga i te tu viivii e te akono tika meitaki, eaa te manako anga tau no te au Kerititiano katoatoa?

¹⁸ Me ko te inangaro o toou ngakau kia akamareka i te Atua ra, e aruaru kia akarongo i ta Paulo akamaroiroi anga: “Ko te au mea mou ra, te au mea tau meitaki ra, te au mea tika ra, te au mea viivii kore ra, te au mea rekarekaia ra, te au mea rongo meitaki ra, te vai ra tetai meitaki, te vai ra tetai mea paapaaia ra, e akamaara i taua au mea ra.” Me ka rave koe i te reira, eaa te ka tupu? Ta Paulo i tuatua: “Ka rave ïa: e e noo te Atua au ra ki o kotou.” (Philipi 4:8, 9) Ae, ma ta Iehova ra tauturu ka rauka ia koe i te kopae ke i te tu viivii e kia aruaru i te akono tika meitaki.

[Tataanga Rikiriki i Raro]

Au Tumu no te Akamanako Akaou

◻ Eaa te umuumuia ra kia raukaʼi te aruaru i te akono tika meitaki?

◻ I raro ake i teea au turanga i tamou marie ei a Hezekia, a Daniela, e nga Epera e toru ra i te akono tika meitaki?

◻ Akapeea tatou, e aiteite ei kia Daniela i te patoianga i ta Satani au ravenga?

◻ Eaa ra i tikaʼi te au Kerititiano kia tamou marie i te paruru anga no runga i te tamataora anga?

◻ Eaa te tuanga ta te apii, te tamanako anga oonu, e te kapiti anga oa te ka akatupu i te aruaruanga i te akono tika meitaki?

[Tutu i te kapi 15]

Kua aruaru a Hezekia ou ra i te akono tika meitaki noatu e kua koropiniia aia e te aronga akamori ia Moleka

[Au Tutu i te kapi 17]

Ka tika te au Kerititiano kia tamou marie i te paruru anga me ka rave i te tamataora anga