Te Au Ngai Puka Tapu​—E Tika Ainei te Reira?

KOI opu ua akera te ra i Paretaina. Te mataiti, 1799. I muri ake i tetai ra vera i te mati anga, kua akatu te Vaeau Varani i te puakapa, te akaangaroi ra a Napoléon, te akatere no te akaaere, i roto i tona puakapa. I te pae i te marama ai o te kanara, te tatau maata ra tetai o tona au tavini mei tetai Puka Tapu Varani.

Te akara anga e kua tupu putuputu teia i te tuatau o to Napoléon oraanga vaeau i Paretaina. “I te puakapaanga i runga i te au ngai pueu o taua au taoni taito ra,” kua maara iaia i muri mai i roto i tana puka akamaara anga, “kua tatau maata ratou i te Tuatua Tapu i te au aiai ravarai . . . Te tu aiteite e te tu tika o te au akatutu anga e mea umere tikai: te aite nei rai ratou ki teia enua i muri ake i te au anere mataiti e te au taui anga e manganui.”

E tikai, ka ngoie ua i te aronga turoto ki te Itinga Rotopu i te akaaite i te au rave anga Puka Tapu ki te au ngai o teia tuatau. I mua ake ka autu ei te Vaeau Varani ia Aiphiti, e meangiti ua tei kitea e te aronga ke no runga i te reira enua taito. E oti kua akamata te au taineti e te aronga apiipii, ta Napoléon i apai ra ki Aiphiti, i te akaari ki teianei ao te au papaanga o to Aiphiti manea i mua ana. Na teia i riro ei ei mea ngoie no te akatutu i te “tuikaa pakari” ta te au Iseraela i na roto atu ana.​—Exodo 1:13, 14, akaaite NW.

I te po i tukuia mai ei ratou ki vao ia Aiphiti, kua akaputuputu mai te au Iseraela ki Ramese e oti kua mati atu ki “te pae o te medebara ra.” (Exodo 12:37; 13:20) I teia taime, kua akaue te Atua ia ratou kia “ariu” e te “puakapaʼi i taatai.” Kua karangaia teia neke anga tuke ei “ii,” e kua aere atura to Aiphiti ariki ki mua ma tona vaeau e te 600 au kariota tamaki no te opu akaou mai i tana au tuikaa taito.​—Exodo 14:1-9.

Te Exodo

I tau kia Josephus, tetai tata tuatua enua o te anere mataiti mua T.N., kua tuaru te vaeau Aiphiti i te au Iseraela “ki roto i tetai ngai oiti” e kua ereere ia ratou “i rotopu i au ngai tariva ngata ra e te tai.” Te ngai tikai i tikoti ei te au Iseraela i te Tai Muramura kare i kite papuia i teia ra. Inara, e mea ngoie no te akatutu i te rave anga mei runga i tetai ara maunga te akaraanga i te tua apatokerau o te Tai Muramura. Ma te tau, ka kapikiia te maunga ko Jebel ʽAtaqah, te aiteanga “Maunga o te Akaora Anga.” I rotopu i teia ara maunga e te Tai Muramura e manga ngai titika tetai te aere oiti atura ki tetai ngai e topa atu ei te tapa maunga ki roto i te tai. I tetai tua o te Tai Muramura ko tetai puna vai, ma te au vai puipui, tei kapikiia ko te ʽAyun Musaʼ, tera te aite anga “te au puna vai o Mose.” Te papa o te tai i rotopu i teia nga ngai e rua ka topa marie atu te reira, inara i tetai atu ngai ka topa viviki atu te reira ki roto i tetai mea i rotopu i te 9 e te 18 mita te oonu.

Kua tauta te aronga apiipii akonoanga akarongo kore o Kerititome i te takino i te temeio ta te Atua i rave ra i tona akangaa anga i te au vai o te Tai Muramura e i raukaʼi i te au Iseraela i te ora atu ki runga i te enua maro. Kua apai atu ratou i te ngai o te reira tupu anga ki tetai ngai vai papaku me kore vari i te apatokerau o te Tai Muramura. Inara kare te reira e aite atu ki te papaanga Puka Tapu, koia oki te ripiti ra i te akakite anga e kua tupu te tikotianga i roto i te Tai Muramura i tetai ngai e maata te vai no te akamaremo ia Pharao e tona vaeau katoa, ae, no te apuku ia ratou kia pou.​—Exodo 14:26-31; Salamo 136:13-15; Ebera 11:29.

Te Metepara o Sinai

Te au turanga kino tei kitea i roto i te Penitura o Sinai kua akaari maramaia te reira i roto i te papaanga Puka Tapu o ta Iseraela au tuitarereanga. (Deuteronomi 8:15) No reira ka rauka ainei i tetai iti tangata katoa i te akaputuputu ki te papa o te Maunga Sinai e raukaʼi te Ture a te Atua e i muri mai te akaruke anga no te tu “ua atura i te ngai mamao”? (Exodo 19:1, 2; 20:18) Te vaira ainei tetai ngai tei rava te maatamaata e raukaʼi i te neke i tetai urupu tei tamanakoia e e toru mirioni te numero?

Ko tetai tangata tutaka i te 19 anere mataiti e e tangata apiipii Puka Tapu, ko Arthur Stanley, kua atoro aia i te ngai o Maunga Sinai e kua akatutu i te akara anga tei tu ra ki mua i tona pupu tangata i muri ake i te pikianga ia Ras Safsafa: “Tei tupu kia matou, mei tei tupu ki te katoatoa tei kite ana e tei akatutu ra i te reira, e mea tupu viviki tikai ia. . . . I konei te ngai titika rengarenga atea ma te oonu te topaanga ki raro ki te papa tikai o te au ngai tariva . . . Te tamanakoanga i te vaitata atu rai te kore katoa anga o teia au paupau anga o te ngai titika e te maunga i teia ngai, e kite anga puapinga tikai te reira no te tu tika o te tua, e ka rauka teia tu paupau anga okotai i te kitea, e i roto i te ngai o te Sinai taito ra.”

Te Enua Taputouia

I te 40 mataiti o to Iseraela tuitarereanga i roto i te metepara, kua oronga a Mose i teia akatutu anga o te au tu o te enua te ka tomoia e ratou: “Te arataki nei oki to Atua ra ko Iehova ia koe ki te enua meitaki ra, ki te enua kauvai, te au punavai, e te vai roto ra, no uta i te o, e no roto i te maunga, i te pupui anga mai.”​—Deuteronomi 8:7.

Kare i roa ana kua kiteia te tu tika o teia taputou i te akaputu kapiti anga mai te katoa anga o te iti tangata​—te au tane, te au vaine, te tamariki rikiriki, e te aronga ke—​i roto i te o vai o Sekema i rotopu i te Maunga Ebala e te Maunga Gerizima. I te papa o te Maunga Gerizima te tu ra e ono kopu. Kua akaputuputu mai tetai atu ono kopu ki tetai tua o te o i te papa o Maunga Ebala no te akarongo i te au akameitakianga mei te atua e ka rekareka te pa enua me akarongo ratou i te Ture a Iehova e te au taumaa anga te ka tupu me autu kore ratou i te akono i te Ture a te Atua. (Iosua 8:33-35) Inara kua rava ainei te ngai va ua no te iti tangata kia o ki roto i teia o oiti? E akapeea ratou katoatoa i te akarongo anga ma te kore e apinga akatangi anga akamaata reo o teia tuatau?

Penei kua akamaata te Atua ko Iehova i te au reo o te au Levi na roto i tetai temeio. Inara, te akara anga e kare teia tu temeio i anoanoia. Te turanga tangi tangi anga o teia ngai i roto i te o e meitaki tikai. “Pouroa te aronga tutaka,” i tata ei te tangata apiipii Puka Tapu o te 19 anere mataiti ko Alfred Edersheim, “kua akatika i nga manako e rua: 1. E penei e kare e manamanata i te akarongo taka meitaki tikai i Ebala e Gerizima tetai ua atu mea tei tuatuaia i roto i te o. 2. E kua rava te ngai tu anga no Iseraela katoa i roto i teia nga maunga e rua.”

Ko tetai atu tangata apiipii Puka Tapu o te 19 anere mataiti, ko William Thomson, kua akatutu aia i tana kite anga i roto i te reira o i roto i tana puka The Land and the Book: “Kua ava au no te akarongo i te tangi tei oki mai, e oti kua akamanako e akapeea te reira i te tupu anga i te akakitekite anga te au Levi vaa maata e . . . ‘Kia taumaaia te tangata tei akariro ra i tetai ua atu itoro, ei mea viivii kia Iehova.’ E oti te AMENE maata! e tai ngauru taime maata atu, mei te putuputuanga maroiroi, te tupuanga, e te puenaanga, e te tangi oki akaou mai anga mei Ebala ki Gerizima, e mei Gerizima ki Ebala.”​—Akaaite Deuteronomi 27:11-15.

Te O o Iezereela

Ki te apatokerau o Sekema te vai ra tetai atu o uua, e mea tei tupu maira mei raro i te vaito tai e te akatuera atura ki roto i tetai ngai titika maata. Kua kapikiia teia ngai katoa e ko te O o Iezereela, tei topaia tona ingoa i muri ake i te oire o Iezereela. Ki te apatokerau o te o ko te au puku maunga o Galilea, te vaira te oire kainga o Iesu, ko Nazareta. “Nazareta,” i akamaramaʼi a George Smith i roto i tana puka The Historical Geography of the Holy Land, “te vaira i roto i tetai pa i rotopu i te au puku maunga; inara me piki ki te ope o teia pa, . . . mei teaa atura te akara anga manea noou! [Te O o Iezereela] te vaira i mua ia koe, ma tona . . . au koro tamaki . . . E mapu te reira no te tuatua enua Koreromotu Taito.”

I roto i teia o titika, kua ko mai te au akioroti i te au pueu o te au patireia oire tei autuia e Iseraela i te au ra o Iosua, koia tikai a Taanaka, Megido, Iokeneama, e penei a Kedesa. (Iosua 12:7, 21, 22) I roto i teia ngai rai, i te au ra o te Akavanui ko Baraka e te Akavanui ko Gideona, kua akaora a Iehova i tona iti tangata na roto i te temeio mei te au pa enua mana taomi ra.​—Te Au Akava 5:1, 19-21; 6:33; 7:22.

E anere ua atu mataiti i muri mai, kua aere te Ariki ko Iehu na roto i te o ki te oire o Iezereela no te rave i ta Iehova akava anga ki runga ia Iezebela e te are akarongo kore o Ahaba. Mei te punanga tiaki i Iezereela, e ngoie ua i te kite ki mua i te itinga te au vaeau o Iehu i te aere anga mei tetai 19 kiro mita te mamao. Noatu kua rava rai te taime no te Ariki ko Iorama kia tuku atu i tetai karere mua e oti te rua na runga i te oroenua, e i te openga, kia apai mai te nga ariki ko Iorama o Iseraela e Ahazia o Iuda i to raua au kariota no te aravei ia Iehu i mua ake ka tae ei aia ki te oire o Iezereela. Kua tamate viviki atu a Iehu ia Iorama. Kua oro atu a Ahazia inara kua kinokino i muri mai e mate atura aia i Megido. (2 Ariki 9:16-27) No runga i te au ngai tamaki mei to runga ake nei, kua tata a George Smith e: “E mea umere e kare i roto i te au tua . . . e e au ngai tetai kare i tika.”

Kare e ekoko anga e maata to Iesu taime te akara anga ki raro ki rungao i te O o Iezereela e kua manakonako i te au autu anga reka tei tupu i reira, te kiteanga e koia, te Mesia taputouia, tei tamanakoia no te akatupu i te tuanga a tetai Iosua Maata, Baraka Maata, Gideona Maata, e Iehu Maata e te akatika anga i to Iehova mana ngateitei. E tikai, te taangaanga ra te Puka Tapu ia Megido, te oire puapinga rava atu i roto i teia o titika, ei akatutu anga i te ngai o ta te Atua tamaki ia Ara Makito (aiteanga “Maunga o Megido”). Ka riro te reira ei tamaki anga i te au enua katoa koia oki na Iesu Karaiti, te Ariki o te au ariki ra, e takore i te au enemi katoatoa o te Atua e te putuputuanga Kerititiano, to te Atua iti tangata mou.​—Apokalupo 16:16; 17:14.

Te tuatua ra te Puka Tapu e kua tauta te au ngati Iuda makitakita o Nazareta i te pei ia Iesu ki tona matenga mei “te nia o taua maunga i akatuiaʼi to ratou oire ra.” (Luka 4:29) Ma te tau ra, i te apatonga opunga o te oire o teia tuatau o Nazareta e ngai tariva tetai e 12 mita te teitei penei ko teia te ngai i tupu ei teia rave anga. Kua oro atu a Iehu mei tona au enemi, e te tuatua ra te Puka Tapu e, “tae atura aia ki Kaperenauma.” (Luka 4:30, 31) E tikai, a Kaperenauma, i runga i te Tai o Galilea, e akaaka rava ake ia.

Na teia e tetai atu au akapapaanga e manganui tei akatupu i tetai pae atu i te pae ia Napoléon kia umere tikai i te tu tika o te ngai Puka Tapu. “Te [ta te Puka Tapu] au papaanga no te akapapaanga ngai e manganui tikai te reira, ma te merengo katoa tikai,” i tata ei a Thomson i roto i The Land and the Book. “E mea ngata kia kore e umereia e te akatika anga putuputu i rotopu i te tuatua enua tei papaia e te ngai natura o te Koreromotu Taito e te Ou,” i tuatuaʼi a Stanley i roto te Sinai and Palestine.

Te tu tika umere rava o te Puka Tapu no runga i te au mea o te au ngai ko tetai akakite anga tika ia e kare te reira i tetai puka tei akamata uaia e te tangata. Tei roto i te au itiu e toru i mua o Te Punanga Tiaki te au atikara no runga i te Puka Tapu. Te pati nei matou ia koe kia tiki e kia rekareka i te au tuanga e toru i roto i teia au tuku anga.

[Mapu i te kapi 7]

(No runga i teia, akara i te puka)

O O IEZEREELA

Iezereela

Nazareta

Taanaka

Megido

Iokeneama

Kedesa

N

TAI O GALILEA

TAI MAATA

maire

kiromita

5

10

10

20

[Akameitakianga]

Akatumuia ki runga i tetai mapu tei araiia te tika e te Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel

[Tutu i te kapi 5]

Kua rauka ia Iseraela te Ture i te Maunga Sinai

[Akameitakianga]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.