Na Lege Wa Dutingo na Saleté Pëpe Ayeke Kota Ye?
BANGO ndo ti azo na ndo dutingo na saleté pëpe ayeke nde nde. Na tapande, tongana mbeni mama ahunda na kete molenge ti lo ti koli ti sukula maboko nga na lê ti lo, molenge ni alingbi peut-être ti bi bê so gi ziango ali ti maboko ti lo na gbe ti ngu ti tuyau so ayeke yuru, nga ziango ngu kete na ndo aporo ti yanga ti lo alingbi awe. Me Mama ni ahinga ye so nzoni ahon lo. Lo yeke gbu molenge ni ti kiri na lo na ndo so ngu ni ayeke dä, na lo yeke kpaka maboko na lê ti lo ngangu na gbâ ti savon na ngu, atâa so molenge ni alingbi yeda na ni pëpe na kota dekongo!
Biani, andia ti dutingo na saleté pëpe ayeke nde nde na ndo sese kue, na azo ayeke kono na abango ndo so ayeke legeoko pëpe na ndo dutingo na saleté pëpe. Giriri na yâ ti akodoro mingi, ada-mbeti so ayeke na saleté pëpe, na so aleke ni nzoni amû maboko na awamandango mbeti ni ti maï anzoni salango ye na ndo dutingo na saleté pëpe. Laso, yâ ti gbagba ti ambeni ekole asi singo na akugbe ti mbeti nga na zende, na a sala si a kpa gi mbeni ndo ti tukungo asaleté dä mingi ahon mbeni ndo ti salango ngia wala ti mandango ye. Ka ti ada ti klasse ni ayeke tongana nyen? Darren, mbeni wabatango ndo na yâ mbeni kota da-mbeti ti Australie atene: “Fadeso, e yeke bâ gbâ ti asaleté na yâ ti da ti ekole nga.” Ambeni élève abâ ti ala so a yeke sengo ndo tongana a tene na ala “Ro kugbe so” wala “Leke aye so mo zia kirikiri so.” Kpale ni ayeke so ambeni wafango mbeti ayeke sala kusala na kua ti zingo azende tongana mbeni lege ti sengo zo.
Na mbeni mbage nde, akota zo ayeke lakue pëpe anzoni tapande ti dutingo na saleté pëpe, atâa na yâ fini ti ala ti lâ oko oko, wala na yâ akusala ti dengo buze. Na tapande, na aplace mingi so aleke teti azo kue, a yeke zia aye gi kirikiri nga na yâ ti mbeni dutingo so a nzere pëpe ti bâ ni. Ambeni ndokua ayeke buba aye so angoro e. Ye oko, a yeke pëpe andokua na akusala ti dengo buze ni mveni si ayeke buba aye so angoro zo, me a yeke azo ni. Atâa so kota bê ti wara ye mingi ayeke biani tâ nda ti kpale ti bubango ti aye so angoro zo nga na ti aye ti sioni so aga na pekoni, mbeni mbage ti kpale ni ayeke ye so aga na lege ti asalango ye ti zo mveni na saleté. Mbeni ngbele wayinda ti Commonwealth na Australie ayeda na tënë so tongana lo tene: “Na ndo atënë kue so andu seni ti azo, a yeke fadeso ti koli oko oko, wali oko oko, molenge oko oko ti mû desizion na ndo tënë ti dutingo na saleté pëpe.”
Atâa aye so kue, ambeni zo abâ ti ala so dutingo na saleté pëpe ayeke tënë so andu gi zo mveni, na a lingbi mbeni zo nde ayôro yanga ti lo dä pëpe. A yeke tongaso biani?
Dutingo na saleté pëpe ayeke kota ye mingi tongana a ndu tënë ti akobe ti e, atâa e vo na gala, e te ni na ndo ti tengo kobe, wala e te ni na da ti mbeni kamarade. A yeke ku mingi na mbage ti ala so ayeke leke wala so ayeke mû kobe so e te, ti sala ye na saleté pëpe. Amaboko so ayeke na saleté, atâa ayeke ti ala wala ti e, alingbi ti duti lingu ti akobela mingi. Ka ada-nganga ayeke tongana nyen, ando so na yâ ni, ahon tanga ti ando kue, e yeke ku mingi ti tene a duti na saleté oko pëpe? Mbeni mbeti-sango (The New England Journal of Medecine) afa so tongana azo so agbanzi ala na hôpital ayeke maï ambeni kobela so kaïngo ni ahunda wungo ti nginza ngbundangbu bale oko ti dollar (ndulu na 7000 000 000 000 F CFA) na yâ ti ngu oko, a lingbi ti duti ngbanga ti so awanganga ti koli na ti wali ayeke sukula maboko ti ala pëpe. E yeke ku na lege ni ti tene zo oko pëpe afuti seni ti e na asalango ye ti lo ti saleté.
A yeke nga mbeni kota tënë tongana mbeni zo, na bê ti lo kue wala na mbana pëpe, abuba ngu so e yeke nyon. Nga, tongana nyen zo ayeke bâ tele ti lo nzoni na ngoi so lo yeke tambela gere senge na yanga ti ngu-ingo, na ndo so zo alingbi ti bâ na sese a-séringue so azo ti nyongo mbangi nga na ambeni zo nde azia na peko ti ala? Peut-être hundango tënë so ayeke kota mingi ahon teti e oko oko kue ayeke so: Dutingo na saleté pëpe ayeke na yâ da ti e mveni?
Suellen Hoy, na yâ buku ti lo Chasing Dirt ahunda: “E yeke na saleté oko pëpe tongana ti so e yeke giriri?” Lo kiri tënë: “Peut-être pëpe.” Lo fa so kota nda ni ayeke andia ti dutingo na fini na popo ti azo, so ayeke gbian lakue. Teti so azo ayeke duti fadeso na ndo ti ala mingi mingi pëpe, ala yeke futa gi mbeni zo nde ti sala kusala ti zingo asaleté na yâ ti da teti ala. Tongaso, ti duti lakue na saleté pëpe ayeke biani pëpe gi tënë so andu zo oko oko. Mbeni koli atene: “Mbi yeke sukula pëpe ndo so mbi yeke sukula ngu dä. Mbi yeke sukula tele ti mbi mveni. Atâa tongana da ti mbi ayeke na saleté, tele ti mbi ayeke na saleté pëpe.”
Ye oko, dutingo na saleté pëpe andu ye mingi ahon gi ye so lê abâ. A ndu andia kue ti dutingo na seni na yâ fini. A yeke nga mbeni dutingo ti bibe na ti bê so abâ nga asalango ye ti e na vorongo ti e. Zia e bâ tongana nyen ye ni ayeke tongaso.