Asenge zo asû peko ti Bible na mbeni yanga nde
NA NGU 1835, Henri Nott, mbeni maçon ti kodoro ti Angleterre, nga na John Davies, mbeni zo ti kodoro ti Galles so ayeke manda kua ti kango aye ti tele ti kobe, ala use kue asi na nda ti mbeni kota pialo so ala to nda ni kozo. Na pekoni so ala sala kua ngangu teti angu 30 na ndo ni, ala hunzi na nda ni ti sû peko ti Bible kue na yanga ti Tahitien. Akpale wa asenge zo use so atingbi na ni? Aye ti peko ti ngangu kusala so ala sala me na hundango nginza pëpe ayeke so wa?
“Kota ngoi ti zingongo ti azo”
Na yâ use mbage ti angu 1700, ambeni zo ayeke dä ti mbeni lege ti vorongo ti aProtestant so a hiri ni Great Awakening (Kota ngoi ti zingongo ti azo), wala nga Awakening (Zingongo ti azo). Ala yeke fa tënë na yâ ando ti kodoro ni, nga ndulu na ando ti zingo charbon wala ambeni ye na gbe ti sese nga ndulu na akota da ti lekengo ye na Grande- Bretagne. Ye so ala yeke gi ayeke ti ndu asenge zo. Awafango tënë ti bungbi ti nzapa so aye mingi ti tene a kangbi Bible na azo.
Zo so asigigi lani na vorongo nzapa so ayeke mbeni Baptiste so iri ti lo ayeke William Carey; lo mû mbage ti lo na sigingo ti London Missionary Society (LMS) so a bâ gigi na ngu 1795. Ndokua ti LMS aleke lani ambeni zo so ayeke ndulu ti manda ayanga ti kodoro wande na ti gue ti sala kusala tongana amissionnaire na yâ ando ti Pacifique ti Mbongo. Amissionnaire so azia na gbele ala ti fa Évangile na yâ yanga ti kodoro so azo ni ayeke tene.
Zoa ti Tahiti, so a wara ni lani a de ti ninga mingi pëpe, aga kozo ndo so ndokua ti LMS atokua amissionnaire dä. Ti azo ti lege ti vorongo ti Awakening, azoa so ayeke lani ‘ando ti bingo’ so vorongo ti apaïen asi singo dä, na a yeke ando so alingbi awe ti fa tënë dä.
Asenge zo ahon ndo ti ngangu kpale so ayeke na gbele ala
Ti fa tënë na azo ti kodoro ti Tahiti, bungbi ti ambeni missionnaire 30 tongaso, so a ro gi ala na loro, na so ala leke tele ti ala nzoni kue pëpe, ama na yâ mbeni bateau so a hiri ni Duff, so ndokua ti LMS avo. Mbeni tondo afa na molongo ni “azo osio so ahiri ala pasteur [me so a leke ala teti kusala so pëpe], azo ti kpakango keke omene, azo ti lekengo poro use, amaçon use, azo ti lekengo sakpa use, azo ti fungo bongo use, mbeni zo ti bata kungba oko, mbeni zo oko so kua ti lo ayeke ti leke mbata ti ambarata, mbeni zo ti kua oko, mbeni zo ti lekengo jardin oko, mbeni docteur oko, mbeni wapikango ndao oko, mbeni zo ti lekengo atuku oko, mbeni zo ti lekengo coton oko, mbeni zo ti lekengo kpoto oko, mbeni zo ti kango bongo oko, mbeni zo ti lekengo aye na keke oko, awali ti koli oku, nga na amolenge ota.”
A-oko gbakuru so amissionnaire so ayeke lani na ni ti gbu nda ti akozo yanga so asala na Bible ayeke mbeni bakari so akiri peko ti atënë ti Grec na yanga ti Anglais, nga mbeni Bible na bakari ti yanga ti Hébreu na tele ni. Na yâ anze mbasambala so ala sala na lê ti ngu, amissionnaire ni atara ti bata na li ambeni tënë ti yanga ti Tahitien so ambeni zo asigigi na molongo ni na mbeti, na a yeke mbilimbili ambeni zo so asala kpengba-li lani na ndo bateau ti Bounty si asigigi na ni. Na nda ni, bateau ni asi na Tahiti, na ti si na lango 7 ti nze ti mars, ngu 1797, amissionnaire asigigi na yâ ti bateau ni na azia gere na sese. Ye oko, ngu oko na pekoni, mingi ti ala awoko; ala dö aye ni azia na ala kiri. Gi amissionnaire mbasambala si angbâ.
Na popo ti ala mbasambala so, a yeke wara Henry Nott, mbeni ngbele maçon, so ayeke gi na ngu 23. Na bango gi akozo mbeti so lo sû ni, a lingbi ti tene so lo manda lani mbeti me a gue yongoro pëpe. Ye oko, na tongo nda ni, lo fa tele ti lo so lo yeke na kode ti manda yanga ti Tahitien hio. A fa lo tongana mbeni zo so salango ye ti lo ayeke na lege ni, zo ti baba pëpe, zo so aye ti lo anzere mingi na azo.
Na ngu 1801, a soro Nott ti fa yanga ti Tahitien na afini missionnaire gumbaya so aga. Na popo ti ala, a yeke wara John Davies, mbeni zo ti kodoro ti Galles so ayeke na ngu 28; lo yeke lani mbeni kpengba wamandango ye na mbeni ngangu wakua so ayeke sala ye ti lo gi yeke yeke na so ayeke ndulu ti mû ye na zo. Gi ngoi kete na pekoni, akoli use so amû desizion ti sû peko ti Bible na yanga ti Tahitien.
Mbeni ngangu kua
Me sungo peko ti Bible na yanga ti Tahitien ayeke lani mbeni ngangu kua, teti a de lani ti sû yanga ti Tahitien na mbeti pëpe. A hunda na amissionnaire ti manda yanga so kue gi na mango ni. Ala yeke lani na mbeni bakari wala mbeni buku pëpe so afa kode ti tenengo yanga so. Lege so azo ni ayeke sigigi na atënë ni na lege ti go ti ala, gbâ ti avoyelle ni so ayeke mû peko ti tele na yâ tënë oko (avoyelle ni alingbi ti mû peko ti tele même juska oku gi na yâ tënë oko), nga aconsonne ni so ayeke mingi pëpe asala si amissionnaire anze ngangu. Ala dema tongaso: “Na yâ ti mingi ti atënë ni, mo yeke wara mbeni ye nde pëpe tâ gi avoyelle, na voyelle oko oko ayeke na totongo ti lo.” Ala fa na gigi so ala wara lege pëpe “ti hinga tâ nzoni mingi go ti atënë ni, tongana ti so ala yeke biani.” Ala tene même so ala mä go ti ambeni tënë so ayeke dä pëpe!
Na ye ti ndima ni mingi ahon so ayeke so ngoi na ngoi, a ke ti tene a sala kusala na ambeni tënë na yanga ti Tahitien na tongaso a hunda ti tene a lungula ni na a zia ambeni nde na place ni. Atënë so nda ni ayeke oko aga nga na mbeni kpale nde. Na tapande, a yeke wara atënë ahon 70 na yanga ti Tahitien gi teti oko tënë “sambela”. Kode so azo ni aleke atënë ti ala na peko ti tele na yanga ti Tahitien ayeke tâ nde mingi na ti Anglais, na ye so ayeke nga mbeni kpale nde. Atâa akpale ni, yeke yeke amissionnaire ni asigigi na mbeni molongo ti atënë ti yanga ti kodoro ni, na angu 50 na pekoni, Davies asigigi na mbeni bakari so a wara dä ali ti tënë 10 000.
Na pekoni, kpale ni ayeke ti sû yanga ti Tahitien ni. Amissionnaire ni atara ti sala ni na salango kusala na alege so a sû na atënë na yanga ti Anglais. Ye oko, lege so yanga ti Anglais asala kusala na agere ti mbeti ti yanga ti Latin ague oko pëpe na ago ti atënë na yanga ti Tahitien. Ni la, a sala si amissionnaire ni adë gaba mingi mingi na ndo lege ti sû na atënë na yanga ti Tahitien ni. A si fani mingi ti tene amissionnaire ni asigigi ala mveni na ambeni fini lege ti sû atënë ni na yanga ti kodoro ni, teti ala yeke lani tâ akozo zo ti Angu-ingo ti Mbongo, ti sû gere ti yanga so na mbeti. Me ala hinga lani pëpe so na pekoni kusala ti ala ayeke duti tapande teti ayanga ti kodoro mingi ti Pacifique ti Mbongo.
Agbakuru ni gi kete me akode ti kua ni mingi
Awasungo peko ti Bible so ayeke lani na abuku mingi pëpe na gbele ala. Ndokua ti LMS ahunda ti tene ala sala kusala na Textus Receptus, nga na King James Version ti sala na kusala ni. Nott ahunda na ndokua ti LMS ti tokua ambeni bakari na ndo ni so andu yanga ti Hébreu na ti Grec, nga ti tokua na ala aBible na ayanga use so. E hinga pëpe wala ala wara abuku so wala pëpe. Me ti Davies, lo wara ambeni buku ti awagingo nda ti ye, na a yeke ambeni kamarade ti lo ti kodoro ti Galles si atokua ni lani na lo. Atondo afa so lo yeke lani na mbeni bakari oko wala ahon so na yanga ti Grec, mbeni Bible ti yanga ti Hébreu, mbeni Fini Testament na yanga ti Grec, nga na Bible ti Septante.
Na oko ngoi ni so, kusala ti fango tënë ti amissionnaire ni ague na li ni pëpe. Atâa so amissionnaire ni asala angu 12 na Tahiti, zo oko ti kodoro ni akamata batême pëpe. Na nda ni, gi bira na bira na yâ kodoro ni asala si amissionnaire kue akpe na Australie; gi Nott oko si angbâ teti lo ye pëpe ti hon. Teti mbeni ngoi tongaso, lo yeke gi lo oko missionnaire na yâ azoa ni so a hiri ni îles du Vent; ye oko, tongana Gbia Pomare Use akpe ague na ndo zoa ti Moorea so ayeke na tele ni, Nott asoro ti kpe na ndo so nga.
Me kpengo ti Nott ahunzi kusala ti sungo peko ti Bible na Tahitien ni pëpe, na tongana Davies asala ngu use na Australie awe, lo kiri lo wara Nott. Na oko ngoi ni, Nott ato nda ti manda yanga ti Grec na ti Hébreu na lo hinga ayanga so pendere mingi. Tongaso, lo to nda ti sû peko ti ambeni mbage ti Mbeti ti Nzapa ti yanga ti Hébreu na yanga ti Tahitien. Lo soro ambeni versê ti Bible so awara dä atondo so a yeke duti ngangu pëpe na azo ti kodoro ni ti gbu nda ni.
Na salango kusala maboko na maboko na Davies, Nott ato nda ni nga ti sû peko ti Évangile ti Luc, na lo hunzi ni na nze ti septembre ngu 1814. Lo sû peko ti aye ni na mbeni lege so a sala si a duti ngangu pëpe teti mbeni zo ti Tahiti ti diko na ti gbu nda ni, na Davies agi ti lo ti bâ wala ye so a sû pekoni so ague oko na ambeti ti yanga ti Hebreu na Grec ni. Na ngu 1817, Gbia Pomare Use ahunda wala lo lingbi lo mveni ti sala si a pete na masini kozo lembeti ti Évangile ti Luc. Lo sala tongaso na ndo mbeni kete masini ti petengo ambeti so ambeni missionnaire amû ni na Moorea na aga na ni. Me kozoni ti hunzi tondo ti sungo Bible na yanga ti Tahitien, a yeke nzoni ti sala tënë ti mbeni zo ti Tahiti be-ta-zo so iri ti lo ayeke Tuahine; lo yeke lani na tele ti amissionnaire teti angu mingi na lo mû maboko na ala ti gbu nda ti anzene nzene tënë ti yanga ti Tahitien.
A hunzi sungo peko ti Bible na Tahitien
Na ngu 1819, na peko ti angu omene ti ngangu kusala, amissionnaire ni ahunzi ti sû peko ti aÉvangile, ti Kusala ti aBazengele, nga na mbeti ti Psaume. Na lege ti mbeni masini ti petengo ambeti, so ambeni fini missionnaire aga na ni, a duti lani ngangu pëpe ti pete ambeti ti Bible ni na ti kangbi ni na azo.
Na pekoni, a sala kusala ngangu ti sû peko ti Bible, ti leke peko ti ambage so a yeke sû ni, nga ti bâ wala atënë ni asigigi tâ na lege ni. Na peko ti angu 28 so lo sala na Tahiti, Nott atï kobela na ngu 1825, na ndokua ti LMS azia lege na lo ti mû bateau ti kiri na Angleterre. Me ye ti nzoni ni ayeke so lo hunzi même kue awe ti sû peko ti Mbeti ti Nzapa so aChrétien asû na yanga ti Grec; a ngbâ lani na lo gi mbeni kete mbage ni. Tongaso, na yâ bateau ni so ayeke gue na lo na Angleterre, nga kâ lo ngbâ lakue ti sû peko ti Bible na yanga ti Tahitien. Na ngu 1827, Nott akiri na Tahiti. Angu miombe na pekoni, na décembre ngu 1835, lo hunzi kusala ti lo ni. Na peko ti ngangu kusala so aninga angu 30 na ndo ni, a hunzi sungo peko ti Bible kue na yanga ti Tahitien.
Na ngu 1836, Nott akiri na Angleterre ti tene a pete Bible ti Tahitien ni kue na Londres. Na lango 8 ti nze ti juin ngu 1838, a yeke na ngia na bê si Nott afa na Gbia-wali Victoria kozo Bible ti yanga ti Tahitien. A yeke tâ na lege ni so ngoi ni aduti lani mbeni ngoi ti kota ngia mingi teti ngbele maçon so, angu 40 kozoni ama na yâ mangboko ti Duff ti ga, na so ayôro tele ti lo kue na yâ ngobo ti salango ye ti azo ti Tahiti ti wara lege ti hunzi kota kusala tongaso, so amû kota mbage ti alâ ti fini ti lo.
Anze use na pekoni, Nott akiri na Pacifique ti Mbongo na acaisse 27 so na yâ ni lo zia akozo Bible 3 000 na yanga ti Tahitien. Na pekoni so lo luti kete na Sydney, lo kiri lo tï kobela, me ti so ni, lo ke ti zia acaisse ti lo so lo ye ala mingi na ti hon. Tongana lo wara sava awe, lo si na Tahiti na ngu 1840. Azo ni atuku tâ na ndo ti akungba ni ti wara aBible na yanga ti Tahitien. Fini ti Nott ahunzi na Tahiti na nze ti mai ti ngu 1844, na ngoi so lo yeke na ngu 70.
Ngangu ti peko ti kusala ni ague ayo
Kusala so Nott asala angbâ lakue. Bible so lo sû pekoni na yanga ti Tahitien asala kota ngangu mingi na ndo ayanga so a yeke tene na Polynésie. Na ziango na mbeti yanga ti Tahitien, amissionnaire ni abata yanga ti kodoro so na fini. Mbeni wasungo mbeti atene: “Nott azia na sese agere ti mbeti na yanga ti Tahitien. A yeke duti ande lakue kota ye mingi ti gue na mbage ti Bible so ti manda tâ yanga ti Tahitien ni mveni.” Kusala so awasungo Bible so asala ni teti angoi mingi amû lege ti bata atënë saki mingi ti yanga ti kodoro so, si azo agirisa ni pëpe. Ngu ngbangbo oko na pekoni, mbeni wasungo mbeti atene: “Kpengba Bible ti Tahitien so Nott asigigi na ni ayeke tâ kusala ti nzoni kue na yanga ti Tahitien, na zo kue ayeke yeda na ni.”
Kota kusala so asala nzoni mingi na azo ti Tahiti, me nga a zia gunda ti ambeni Bible so a sû ni na ayanga so a tene ni na Pacifique ti Mbongo. Na tapande, awasungo peko ti Bible na yâ azoa ti Cook nga na Samoa asala kusala na ni tongana mbeni tapande ti mû pekoni. Mbeni wasungo peko ti Bible ni atene: “Mbi sala gi tongana ti so Pakara Nott asala giriri, teti mbi bâ Bible so lo sû pekoni so ayeke nzoni mingi.” A tene so mbeni wasungo peko ti Bible ni nde ‘ayeke na gbele ti lo Mbeti ti Psaume na yanga ti Hébreu, Anglais, nga na ti Tahitien’ na ngoi so lo yeke ‘sû peko ti mbeni oko ti apsaume ti David na yanga ti Samoa.’
Na mungo tapande ti azo ti vorongo ti Awakening na Angleterre, amissionnaire ti Tahiti aduti na ngia ti maï kusala ti fango na azo ti diko na ti sû mbeti. Biani, teti angu so ahon 100, Bible ayeke lani gi oko buku so a lingbi ti wara ni na yanga ti kodoro ni teti azo ti Tahiti. Tongaso, lo ga tâ mbeni mbage ti ngobo ti salango ye ti azo ti Tahiti.
Iri ti Nzapa so asigigi lege mingi mingi na yâ Bible ti yanga ti Hébreu na ti Grec ayeke oko ti apendere ye so ahon atanga ni kue, so a wara na yâ Nott Version. Ye ti pekoni ayeke so laso, azo ahinga iri ti Jéhovah nzoni mingi na Tahiti nga na yâ azoa so ayeke na tele ni. A lingbi même ti bâ ni na ndo ambeni église ti aProtestant. Ye oko, mingi ni tongana a di iri ti Nzapa, azo ayeke pensé mbilimbili na aTémoin ti Jéhovah nga na kusala ti ala ti fango tënë so ala yeke sala ni na wâ, na so na yâ ni ala yeke sala kusala mingi na Bible ti yanga ti Tahitien so Nott na azo ti lo asû ni. Na ngangu kusala so awasungo peko ti Bible, tongana Nott, asala adabe e so a lingbi e kiri singila teti so Tënë ti Nzapa ayeke dä teti mingi ti azo laso.
[Afoto na lembeti 26]
Akozo Bible so a sû ni na Tahitien, na ngu 1815. Iri ti Jéhovah asigigi dä
Henry Nott (1774-1844), lo so amû li ni na yâ sungo peko ti Bible na yanga ti Tahitien
[Lingu ti afoto]
Bible ti yanga ti Tahitien: ye ni kue ayeke ti British Library (3070.a.32); Henry Nott na mbeti ti Collection du Musée de Tahiti et de ses Îles, Punaauia, Tahiti; mbeti ti catéchisme ni: na lege ti nzobe ti London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, Nouvelle-Zélande
[Foto na lembeti 28]
Mbeti ti catéchisme na yanga ti Tahitien na Gallois ti ngu 1801; na ndo so, iri ti Nzapa asigigi dä
[Lingu ti afoto]
Ndali ti nzobe ti London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, Nouvelle-Zélande
[Foto na lembeti 29]
Mbeni église ti aProtestant na iri ti Jéhovah na tele ti da ni, kâ na zoa ti Huahine na Polynésie française
[Lingu ti afoto]
Ndali ti nzobe ti Pasteur Teoroi Firipa