Tënë ti Jéhovah ague na li ni hio na “Kodoro ti Ngualo”

“KODORO ti Ngualo.” A yeke tongaso si azo ti Albanie ayeke hiri kodoro ti ala na yanga ti Albanais. Kodoro ti Albanie ayeke na sese ti Balkan, na popo ti Grèce na ngbele Yougoslavie, na a bâ ndo lê na lê na Ngu-ingo so a hiri ni Adriatique. Atâa so atënë ayeke mingi na ndo ti ndo so azo ti Albanie alondo dä, awasungo mbaï mingi ayeda so azo ti Albanie nga na yanga ti kodoro so ala yeke tene alondo na azo ti Illyrie ti giriri. Mbeni kota buku (The Encyclopædia Britannica) atene so ngobo ti salango ye ti azo ti Illyrie abâ gigi na ngu saki 2000 kozo ti Christ.

Kodoro ti Albanie ayeke pendere mingi. Kâ na banga ti kodoro ni, mo yeke wara ahoto so li ni ate kirikiri; na mbage ti mbongo, mo yeke wara apendere yanga ti Ngu-ingo so a hiri ni Adriatique so mbutu ni ayeke vulu vulu tongaso. Ye oko, ye so asala pendere ti kodoro ni mingi ayeke azo ni. Ala yeke azo so ayamba zo na wâ, ala dë dengo pëpe me ala yeke ndulu ti sala lisoro na zo. Ala yeke azo so ayeke manda ye hio. Tongana ala yeke sala tënë na zo, ala yeke sala maboko ti ala nga na lê ti ala.

Mbeni missionnaire so iri ti lo awu mingi ague lani kâ

Peut-être nzoni salango ye ti azo ni nga na pendere ti kodoro ni agboto lê ti mbeni koli so ague kâ a sala ngu mingi laso awe. Ndulu na ngu 56, bazengele Paul, so lo sala avoyage mingi, atene: “Mbi fa Tene-nzoni ti Christ juska na Illyrie.” (aRomain 15:19). Mbage ti mbongo ti Illyrie ni alingbi laso na bê nga na banga ti kodoro ti Albanie. Na ngoi so Paul asû mbeti so, lo yeke na gbata ti Corinthe, na kodoro ti Grèce, so ti tene na mbongo ti Illyrie. Tongana Paul atene so lo fa tënë “juska na Illyrie”, a ye ti fa so lo si na katikati ti Illyrie ni wala lo lï na yâ ni. Atâa tënë ni ayeke tongana nyen, a manke pëpe Paul afa tënë giriri na ndo so aga laso mbage ti mbongo ti Albanie. Tongaso, e lingbi ti tene so kozo zo so ague na kua ti fango tënë ti Royaume na kodoro ti Albanie ayeke Paul.

Na yâ ti angu mingi so ahon, akodoro-togbia akomande na peko ti tele. Ambeni ngorogbia nde nde ti kodoro wande amû kodoro ti Albanie juska na ngoi so kodoro ni asigigi na gbe ti ngangu ti komande ti ala na ngu 1912. Ngu bale-oko tongaso na pekoni a kiri a fa tënë ti Royaume ti Jéhovah na Albanie.

Mbeni pendere tongo nda ti ye

Na yâ ti ngu 1920 ti ga na ngu 1930, mbeni kete wungo ti azo ti Albanie so asala kodoro na Amerika aga aWamandango Bible, iri so azo ahinga na aTémoin ti Jéhovah na ngoi ni kâ. Na pekoni ala kiri na Albanie ti fa na amba ti ala ye so ala manda. Na popo ti azo so, mo yeke wara mbeni koli so iri ti lo ayeke Nasho Idrizi. Ambeni zo ayeda na tënë ni. Ti bâ lege ti azo so ayeke sala nzara ti tënë ni, na ngu 1924 a hunda na filiale ti aTémoin ti Jéhovah ti Roumanie ti bâ ndo na ndo kua ti fango tënë na Albanie.

Thanas Duli (wala Athan Doulis) ayeke na popo ti azo ti Albanie so ahinga tënë ti Jéhovah na yâ ti angu ni so. Lo fa peko ti ambeni ye so asi lani: “Na ngu 1925, kongregation ota ayeke na Albanie. Ambeni Wamandango Bible nga na azo so asala nzara ti tënë ni ayeke lani na ando nde nde na yâ ti kodoro ni. Yengo tele so ayeke na popo ti ala ayeke nde mingi na ti azo so angoro ala!”a

Salango voyage na yâ ti kodoro ni ayeke lani ngangu mingi ndali ti so alege ni ayeke nzoni pëpe. Me awafango tënë ni so ayeke na wâ ayeda ti sala voyage na yâ ti kodoro ni. Na tapande, Ita Areti Pina, so lo yeke na kongregation ti Vlorë, mbeni gbata so ayeke na yanga ti ngu na mbongo ti kodoro ni, awara batême na ngu 1925 tongana lo yeke na ngu 18. Atâa so lo yeke wali, lo yeke gue lani na ndo ti ahoto so a yeke ngangu ti tambela dä ti fa tënë na azo so alango kâ. Aita ti kongregation ti Vlorë ayeke na wâ mingi na yâ ti ngu 1930 ti ga na ngu 1935.

Ti si na ngu 1930, a yeke filiale ti Athènes (Grèce) si abâ lege ti kua ti fango tënë na Albanie. Na ngu 1932, mbeni surveillant ti circonscription alondo na Grèce ti gue ti kpengba aita ti Albanie. Mingi ti azo so amanda tâ tënë ti Mbeti ti Nzapa na ngoi ni kâ ayeke na beku ti gue na yayu. Ngbanga ti so a hinga ala tongana azo so salango ye ti ala ayeke mbilimbili, na ndo kue, azo ayeke ne ala mingi. Kusala ti aita be-ta-zo so alë lengo mingi. Na ngu 1935 nga na ngu 1936, wungo ti ambeti ti Nzapa kue so ala zia na tïtî azo na Albanie asi 13 000 tongaso.

Mbeni lâ, Ita Nasho Idrizi azia ambeni diskur ti Joseph Rutherford na azo ti gbata ti Vlorë ti tene ala mä ni. Azo azia akua ti ala ti ga ti mä Ita Idrizi tongana lo yeke fa peko ti adiskur ni na yanga ti Albanais. Aita ni awara aye ti nzoni na peko ti wâ so ala yeke na ni ti fa Bible na azo. Ti si na ngu 1940, wungo ti aTémoin na Albanie ayeke 50.

Kodoro so azo ni atene Nzapa ayeke dä pëpe

Na ngu 1939, kama-poroso ti aFasciste ti Italie amû kodoro ni. Ala mingo ndia so ayeda na kua ti aTémoin ti Jéhovah na ala kanga lege na kusala ti fango tënë. Kete na pekoni, aturugu ti Zamani amû kodoro ni. Tongana Use Bira so Amû Sese Kue ahunzi, Pakara Enver Hoxha, so lo yeke lani mbeni kota zo ti aturugu so azo aye tënë ti lo mingi, aga kota zo ti kama-poroso na yâ ti kodoro ni. Na ngu 1946, kama-poroso ti lo so ayeke ti aKomuniste asö benda na vote, na lo ga kozo gbenyon-gbia. Azo abâ lani angu so aga na pekoni tongana ngoi ti zingo azo na gbe ti ngbâa. Me a yeke lani mbeni ngoi ti ngangu tënë ti azo ti Jéhovah.

Yeke yeke, ngorogbia ni ato nda ti kanga lege na abungbi ti nzapa. Ti gue oko na dutingo ti ala nde tongana Chrétien, aTémoin ti Jéhovah ti Albanie ake ti mû ngombe nga ti sala poroso (Esaïe 2:2-4; Jean 15:17-19). Ndali ti tënë so, a bi ambeni mingi na da ti kanga, kâ ala yeke na kobe pëpe wala même ambeni ye so ala yeke tâ na bezoin ni. Mingi ni, aita-wali so ayeke na gigi si asukula bongo ti ala na atö ye na ala.

Ala yeke na mbito pëpe atâa so a sala ngangu na ala

Na yâ ti ngu 1940 ti ga na ngu 1945, Frosina Xheka, mbeni maseka-wali ti kete kodoro so ayeke ndulu na gbata ti Përmet, amä tënë ti ye so ayaya ti lo ti koli ayeke manda. Zo so amanda ye ni na ala ayeke Nasho Dori, mbeni Témoin so lo yeke zo ti fungo poro.b Akota zo ti kodoro ni ayeke sala ngangu lani na aTémoin ti Jéhovah. Me tongana babâ na mama ti Frosina abâ so mabe ti lo akpengba ahon ti kozo, a nzere na ala oko pëpe. Frosina atene: “Tongana mbi ye ti gue na bungbi ala yeke honde poro ti mbi na ala yeke pika mbi. Ala leke ti tene mbi mû tele na mbeni koli so lo yeke wamabe pëpe. Tongana mbi ke, ala tomba mbi na da. Na lango so ala tomba mbi neige ayeke tï lani. Ita Nasho Dori ahunda Ita Gole Flloko, so lo yeke na gbata ti Gjirokastër, ti mû maboko na mbi. Ala leke ye ti tene mbi lango na yâ ti sewa ti Ita Gole Flloko. A kanga ayaya ti mbi ngu use ngbanga ti so ala duti nde na atënë ti poroso. Tongana a zi ala awe, mbi gue mbi lango na ndo ti ala na gbata ti Vlorë.

“Kâ, aturugu ti lapolice aye ti gbu mbi na ngangu ti sala poroso, me mbi ke. Tongaso, ala gbu mbi, ala gue na mbi na yâ ti mbeni da na ala kue angoro mbi. Mbeni oko na popo ti ala atene: ‘Mo hinga ye so e lingbi ti sala na mo?’ Mbi tene: ‘Ala lingbi ti sala gi ye so Jéhovah azia lege na ala ti sala.’ Lo kiri tënë na ngangu, lo tene: ‘Nyen? Fou asala mo! Hon kâ!’ ”

Na yâ ti angu so a sala ngangu na ala, aita ti Albanie aduti be-ta-zo tongana Ita Frosina. Ti si na ngu 1957, wungo ti awafango tënë ti Royaume asi 75. Na yâ ti ngu 1960 ti ga na ngu 1965, kota ndokua ti aTémoin ti Jéhovah aleke mbeni ye. A tokua Ita John Marks, na gbata ti Tirana ti bâ lege ti kusala ti fango tënë. Lo yeke mbeni zo ti Albanie so asala kodoro na Amerika.c Ye oko, ngoi kete na pekoni, akota zo ti kodoro ni agbu Luçi Xheka, Mihal Sveci, Leonidha Pope nga na ambeni ita so amû li ni na yâ ti kongregation, na ala tokua ala na yâ ti akando ti kua ti ngangu.

Ala yeke na beku so pasi ti ala ayeke hunzi

Ti si na ngu 1967, a ke tënë ti abungbi ti nzapa kue na Albanie. Na pekoni, a kanga lege biaku biaku na abungbi ti nzapa ni. Akota zo ti Église Catholique, ti Église Orthodoxe nga na ti aMusulman alingbi pëpe ti sala ambeni ye so abâ sambelango nzapa ti ala. A kanga yanga ti ada-nzapa kue wala a gbian ni ti ga ando ti salango angia ti wanguru, ti batango aye ti ndara wala agala. A yeda pëpe ti tene zo aduti na Bible. Zo oko alingbi pëpe ti tene na amba ti lo so lo mä na bê na Nzapa.

A yeke tâ ngangu lani ti fa tënë nga ti sala bungbi. Atâa so yâ ti ala akangbi, Témoin oko oko ayeke sala ye so lo lingbi ti sala ti voro Jéhovah. Ti londo na ngu 1960 ti si na ngu 1980, wungo ti aTémoin ti Jéhovah akiri na peko mingi. Me ala kpengba lani na lege ti yingo.

Na yâ ti ngu 1986 ti ga na ngu 1989, aye ato nda ti gbian yeke yeke na kodoro ti Albanie. Me warango kobe na bongo ayeke ngangu. Azo ayeke na ngia lani pëpe. Agbiango ye so amû ndo na Poto ti tö asi na Albanie na yâ ngu 1990 ti ga na ngu 1995. Na peko ti ngu 45 so komandema ti ngangu aduti kâ, fini ngorogbia so aga amû lege na azo ti kiri ti sala nzapa ti bê ti ala.

Na lege ti yanga so Wabatango Bungbi ti aTémoin ti Jéhovah amû, hio filiale ti Autriche na ti Grèce agi lege ti tingbi na aita ti Albanie. Aita ti Grèce so ahinga yanga ti Albanais amû afini mbeti ti Nzapa so a kiri pekoni na yanga ti Albanais ti gue na ni na gbata ti Tirana nga na Berat. A ninga mingi aTémoin ti kodoro wande awara lege pëpe ti ga na Albanie. Ni la, aita ti kodoro ni, so lani ala kangbi kirikiri, ayeke na kota ngia ti tingbi tele ti kozoni na aTémoin ti kodoro wande so aga.

Apionnier so alondo na kodoro wande amû li ti kusala ni na wâ

Na tongo nda ti ngu 1992, Wabatango Bungbi atokua Ita Michael DiGregorio na wali ti lo Linda na Albanie tongana missionnaire. Mama ti ita-koli ni ayeke mbeni zo ti Albanie. Ala wara tele na aita mbakoro so aduti lani be-ta-zo, ala mû maboko na aita ni ti kiri ti duti nzoni na yâ kota sewa ti aita na ndo sese kue. Na nze ti novembre ti oko ngu ni so, apionnier spécial 16 so ahinga ti sala kua ngangu alondo na kodoro ti Italie nga na ambeni osio so alondo ti ala na kodoro ti Grèce asi na Albanie. A leke mbeni kapa ti mandango yanga ti kodoro ni ti mû lege na apionnier so ti manda yanga ti Albanais.

Gigi ni ayeke lani ngangu na apionnier ti kodoro wande so aga. Wâ ti dada ayeke dä lakue pëpe. Dê ayeke mingi na nze ti décembre ti ga na février. Ti vo kobe nga na ambeni ye so ala yeke tâ na bezoin ni, azo ayeke kpo molongo ngbonga mingi. Ye oko, tâ kota kpale so aita awara lani ayeke tënë ti warango mbeni da so akono nzoni ndali ti azo mingi mingi so ayeke yeda na tâ tënë.

Apionnier so asala ngangu ti tene yanga ti Albanais abâ so a yeke pëpe tenengo yanga ti kodoro ni nzoni si ayeke oko ye so ayeke mû lege na ala ti sala kusala ti ala. Mbeni ita so aninga na yâ kusala ti fango Bible na azo, atene na ala: “A hunda na e pëpe ti tene yanga ti kodoro ni nzoni si e he ngia na aita ti e wala e gbu ala na kate ti e. Azo ti Albanie ayeke yeda na ndoye so alondo na bê ti mo, me pëpe na yanga ti kodoro so mo yeke tene ni pendere. I gi bê ti i pëpe, ala yeke mä i senge.”

Na peko ti kozo kapa ti mandango yanga ti kodoro ni, apionnier so ato nda ti fa tënë na gbata ti Berat, Durrës, Gjirokastër, Shkodër, Tirana na Vlorë. Kete na pekoni, gbâ ti akongregation abâ gigi na yâ ti agbata so. Na ngoi ni kâ, Ita Areti Pina, so lo yeke na ngu 80 tongaso nga so seni ti lo ayeke nzoni pëpe, angbâ na gbata ti Vlorë. A tokua apionnier spécial use kâ ti fa tënë legeoko na Ita Areti. Li ti azo ni akpe ti bâ so awande ayeke tene yanga ti Albanais. Ala tene: “Tongana e ye lani ti manda mbeni ye, amissionnaire ti ambeni bungbi ti nzapa ayeke hunda na e ti manda yanga ti Anglais wala Italien. Me, so ala manda yanga ti Albanais, a ye ti fa so ala ndoye e biani nga ala yeke na mbeni kpengba ye ti fa na e!” Lango ti Ita Areti na ndo sese ahunzi na nze ti janvier 1994. Lo fa tënë na wâ juska na yâ ti nze so lo kui na ni. Nzapa ahiri deba nzoni na ndo wâ so lo na apionnier so ayeke na ni lani. Na ngu 1995, a kiri a zia mbeni kongregation na gbata ti Vlorë. Laso, akongregation ota ayeke na yâ ti gbata ni. Akongregation so ayeke gue na li ni nzoni mingi.

Azo ti kodoro ni ayeke lani tâ na nzara ti tënë ti Nzapa, tongaso ala yeke na sioni pensé mingi pëpe na ndo ti ambeni bungbi ti nzapa. Ambeti ti Nzapa kue so aTémoin ayeke mû na ala, ala yeda na ni hio na ala diko ni nzoni. Amaseka mingi ato nda ti manda Bible na ala gue na li ni hio mingi.

Na yâ ti kodoro ni, akongregation nga na agroupe so wungo ni ahon 90 angbâ ti ‘kpengba na mabe, na ala yeke wu lâ na lâ.’ (Kusala 16:5). Kua angbâ mingi na aTémoin 3 513 so ayeke na Albanie. Na nze ti mars 2005, azo 10 144 aga na Matanga ti Dango Bê na kuâ ti Christ. Apendere lisoro so aita ni ayeke sala na azo na ngoi ti fango tënë asala si ala yeke manda Mbeti ti Nzapa na azo so wungo ti ala ahon 6 000. Ti bâ ni nzoni, azo mingi ayeke wara ande ye ti nzoni na lege ti Bible Traduction du monde nouveau so asigigi na yanga ti Albanais ade ti ninga pëpe. Biani, tënë ti Jéhovah ayeke gue na li ni hio na “Kodoro ti Ngualo”. Ye so asala si Jéhovah ayeke wara gonda.

[Kete tënë na gbe ni]

[Encadré na lembeti 20]

A WARA AWE TÂ YORÖ TI TËNË TI MARA NA KOSOVO!

Na yâ ti ngu 1996 ti ga na ngu 1999, iri ti Kosovo amû ndo na yâ ti asango ngbanga ti so papa na ndo ti tënë ti sese nga ngangu kengo tele na popo ti akete mara aga na bira na yâ ti kodoro ni. Tongaso akota zo ti ambeni kodoro asala ye ti leke kpale so.

Na ngoi ti bira so aduti na yâ ti akodoro ti Balkan, aTémoin mingi akpe ague na akodoro so ayeke ndulu na ala. Tongana bira ni ahunzi, ambeni akiri na Kosovo, na ala to nda ti fa tënë. Apionnier spécial ti Albanie na ti Italie ahunda ti gue na Kosovo kâ ti mû maboko na azo ti kodoro ni so wungo ti ala ayeke 2 350 000. Fadeso awafango tënë 130 so ayeke na yâ akongregation osio nga na agroupe omene ayeke sala na Jéhovah na yâ ti territoire so.

Na ngu 2003, a sala mbeni Kota Bungbi ti Lango Oko na gbata ti Priština, na azo 252 aga dä. Na popo ti ala, mo yeke wara azo ti Albanie, ti Zamani, ti Italie, aGitan nga na aSerbe. Na hunzingo ti diskur ti batême, zo so amû diskur ni ahunda atënë use. Azo ota so aye ti wara batême aluti na nduzu ti kiri tënë: oko ayeke zo ti Albanie, mbeni ayeke Gitan na tanga ni ayeke mbeni Serbe.

Na peko ti so ala ota kue ayeda na hundango ndo so na yanga ti kodoro ti ala oko oko, azo so aga apika maboko ngangu. Azo ti warango batême asu ngbangba ti mba na popo ti ala. Ala wara awe tâ yorö ti tënë ti mara so ayeke buba kodoro ti ala.

[Carte na lembeti 17]

Ngu-ingo ti Méditerranée

ITALIE

ALBANIE

GRÈCE

[Foto na lembeti 18]

A-Témoin so ade maseka amû tapande ti wâ ti aita so ngu ti ala ahon kete awe

[Foto na lembeti 18]

Ti londo na 1928, Areti Pina asala na Nzapa be-ta-zo juska na kuâ ti lo na 1994

[Foto na lembeti 19]

Akozo pionnier ti kodoro wande so amû mbage ti ala na mandango yanga ti Albanais

[Lingu ti foto na lembeti 16]

Ngualo: © Brian K. Wheeler/VIREO