Chapitre Bale Oko na Ndo ni Oko

A Fa na Gigi Ngoi ti Gango ti Messie

JÉHOVAH ayeke Kota Mveni ti Ngoi. Lo fa lege na angoi nga na alâ kue so andu kusala ti lo. (Kusala 1:7) Aye kue so lo diko kozoni teti angoi na alâ so ayeke si biani. A lingbi ti gue nde pepe.

² Prophète Daniel, so amanda Mbeti ti Nzapa nzoni mingi, amä na bê biani so Jéhovah ayeke na ngangu ti hunda na aye ti si na ti sala si aye ni aba gigi. Ye so agbu bê ti Daniel mbilimbili na lâ ni kâ ayeke aprophétie so andu futingo ti Jérusalem. Jérémie asû na mbeti ye so Nzapa afa na gigi na ndo ti yongo ti ngoi so kodoro ti nzoni-kue ayeke duti yangbato, na Daniel abi bê ti lo mingi na ndo prophétie so. Lo sû na mbeti: “Na kozo ngu ti Darius molenge ti Assuérus, ti mara ti Médie, lo so aga gbia na ndo royaume ti Chaldée, na yâ kozo ngu ni so lo yeke gbia, na lege ti mbeti, mbi, Daniel, mbi hinga wungo ti ngu, même ngu bale mbasambala, so fade Jérusalem angbâ yangbato, na lege ti tene ti L’Eternel so aga na prophète Jérémie.”—Daniel 9:1, 2; Jérémie 25:11.

³ Darius ti Médie ayeke legbia na lâ ni kâ na ndo “royaume ti Chaldée.” Tene ti prophétie so Daniel afa kozoni, tongana lo fa nda ti mbeti so asû na tele ti da, aga tâ tene fade fade. Kodoro-togbia ti Babylone ayeke mbeni pepe. A “mu royaume ni na azo ti Médie na azo ti Perse” na ngu 539 K.N.E.—Daniel 5:24-28, 30, 31.

NA BE-TI-MOLENGE DANIEL ATOTO NA JÉHOVAH

⁴ Daniel aba so ngu 70 ti dutingo yangbato ti Jérusalem aga ndulu ti hunzi. Fade lo yeke sala nyen? Lo mveni atene na e: “Mbi zia lë ti mbi na Seigneur Nzapa ti gi Lo na lege ti sambela na ti hunda mingi, na lege ti ziango kobe, na ti yungo bongo ti mua, na ti duti na mbi-wa. Mbi to nda ti sambela Jéhovah Nzapa ti mbi, na ti fa tene ti siokpari ti mbi na gigi.” (Daniel 9:3, 4, NW) A hunda giriri mbeni nzoni bibe ti wara mbage na zingo zo so Nzapa asala na be-nzoni. (Lévitique 26:31-46; 1 aGbia 8:46-53) A lingbi ti wara mabe, tâ be-ti-molenge na gbiango bê biani teti asiokpari so asala si a gue na ala na ngba na kodoro-wande. Tongaso Daniel aga ndulu na Nzapa ndali ti mara ti lo so asala siokpari. Na lege wa? Na ziango kobe, salango vundu na yungo bongo ti mua, fä ti gbiango bê na ti bê so ayeke na sioni pepe.

⁵ Prophétie ti Jérémie amu la ni beku na Daniel, teti a fa so na yâ ngoi kete fade akiri na aJuif na kodoro ti ala, Juda. (Jérémie 25:12; 29:10) Daniel ayeke la ni na beku biani so fade aJuif so asala ala na ngba ayeke wara dengo bê; teti mbeni koli so iri ti lo ayeke Cyrus ato nda ti legbia awe na Perse. Na, ba Isaïe afa kozoni pepe so a yeke sala kusala na Cyrus ti zi aJuif, si ala lingbi ti kiri ti leke Jérusalem na temple ni? (Ésaïe 44:28–45:3) Me Daniel ahinga ye oko pepe na ndo lege so ye so kue ayeke si. A yeke ndali ni la si lo ngbâ lakue ti toto na Jéhovah.

⁶ Daniel agboto lë na ndo be-nzoni na nzobe ti Nzapa. Na be-ti-molenge, lo yeda so aJuif asala siokpari na londongo ti ke yanga, na ziango akomandema ti Jéhovah, nga na mango pepe aprophète ti lo. Na lege ni Nzapa atomba ala “teti kengo-ndia ti ala.” Daniel atene na yâ sambela: “O Seigneur [“Jéhovah,” NW ], kamela ayeke na lë ti e, ti agbia ti e, ti amokonzi ti e, na ti akotara ti e, teti e sala siokpari so ake Mo. Be-nzoni na tene ti pardon ayeke ti Seigneur Nzapa ti e; teti e londo ti ke Lo; na e mä yanga ti L’Eternel Nzapa ti e pepe, ti tambela na lege ti ndia ti Lo, so Lo zia na gbele e na lege ti awakua ti lo aprophète. Biani, azo ti Israël kue ake Ndia ti Mo awe, na ala zia lege ni, teti ala ye ti mä yanga ti Mo pepe; tongaso, A sa na ndo e ye ti zonga na ye ti ba so a sala tene ni na yâ Ndia ti Moïse, wakua ti Nzapa; teti e sala siokpari so ake Mo.”—Daniel 9:5-11; Exode 19:5-8; 24:3, 7, 8.

⁷ Nzapa agboto mê ti aIsraélite kozoni na ndo ye so ayeke si na ala tongana ala ke yanga ti lo na ala bata pepe tene ti mbele so lo te na ala. (Lévitique 26:31-33; Deutéronome 28:15; 31:17) Daniel ayeda so Nzapa asala ye na lege ni; lo tene: “Na Mo sala si tene ti Mo aga tâ tene, tene so Mo tene na li ti e, na li ti ajuge ti e so afâ ngbanga ti e; teti Mo sala si kota sioye aga na ndo e; teti na gbe yayu kue, A sala mbeni ye tongaso giriri pepe, tongana so A sala na Jérusalem fadeso. Legeoko tongana a sala tene ni na yâ Ndia ti Moïse, sioye so kue aga na ndo e; me e voro L’Eternel Nzapa ti e pepe, e zia lege ti sioye ti e pepe, na e hinga tene-biani ti Mo pepe. Tongaso lë ti L’Eternel ayeke na ndo sioye so, na Lo sala si a ga na ndo e; teti L’Eternel Nzapa ti e ayeke mbilimbili na kusala ti Lo kue so Lo sala, na e mä yanga ti Lo pepe.”—Daniel 9:12-14.

⁸ Daniel agi lege pepe ti kanga ndo ti aye so mara ti lo asala. Azo ti kodoro ti lo alingbi biani ti tene a gue na ala na ngba, ye so lo yeke ndulu ti yeda na ni tongaso: “E sala siokpari, e sala sioye.” (Daniel 9:15) Lo bi nga bê ti lo pepe gi na ndo nda ti sana ti ala. Ye so lo toto mingi aluti na ndo gloire na yango-iri ti Jéhovah mveni. Na mungo pardon na aJuif nga na kiringo na ala na kodoro ti ala, Nzapa ayeke bata zendo so lo ze na lege ti Jérémie na lo yeke sukula iri ti Lo ti nzoni-kue. Daniel atoto: “O Seigneur [“Jéhovah,” NW], na lege ti mbilimbili ti Mo kue, mbi voro Mo, zia ngonzo ti Mo na ngonzo ti Mo ti wâ adë na tele ti kodoro ti Mo Jérusalem, Hoto ti Mo ti nzoni-kue; teti siokpari ti e, na teti sioye ti akotara ti e, Jérusalem na azo ti Mo aga ye ti zonga na lë ti azo kue so angoro e.”—Daniel 9:16.

⁹ Daniel angbâ ti sambela na bê ti lo kue: “Tongaso fadeso, O Nzapa ti e, Mo mä sambela ti wakua ti Mo, na hundango ti lo; teti iri ti Seigneur [“Jéhovah,” NW], Mo sala si lë ti Mo asu na Ndo ti Nzoni-kue ti Mo so ayeke yangbato. O Nzapa ti mbi, Mo zia mê ti Mo ti mä; Mo lungula lë ti Mo ti ba ye ti e so ayeke yangbato, na kodoro so a di iri ti Mo dä; teti e voro tele ti e na gbele Mo pepe teti mbilimbili ti e, me teti kota be-nzoni ti Mo. O Seigneur, Mo mä; O Seigneur, Mo mu pardon; O Seigneur, Mo gingi tene so na Mo sala; teti iri ti Mo mveni, Mo ku pepe, O Nzapa ti mbi, teti a di iri ti Mo na ndo kodoro ti Mo, na na ndo azo ti Mo.” (Daniel 9:17-19) Tongana Nzapa amu pardon pepe na azo ti lo na lo zia ala kâ tongana ngba, na lo zia kodoro ti lo ti nzoni-kue, Jérusalem, ti duti yangbato teti lakue, amara ayeke ba lo ande tongana Kota Gbia ti Ndagigi Kue? Ala yeke tene pepe so Jéhovah ayeke na ngangu pepe na gbele anzapa ti Babylone? Biani, fade a zonga iri ti Jéhovah, na tene so amu vundu na bê ti Daniel. Ti fani 19 so awara iri ti Nzapa, Jéhovah, na yâ buku ti Daniel, a wara ni fani 18 na yâ sambela so!

GABRIEL AGA FADE FADE

¹⁰ Na ngoi so Daniel angbâ ti sambela, ange Gabriel asi. Lo tene: “O Daniel, mbi ga fadeso ti mu na mo ndara na hingango nda ti ye. Tongana mo to nda ti hundango ti mo, a to tene, na mbi ga ti fa tene so na mo; ndoye mingi ayeke teti mo; tongaso mo bi bê ti mo na tene so, na mo hinga nda ti ye so mo ba tongana suma.” Me ngbanga ti nyen Daniel ahiri lo “zo so, Gabriel”? (Daniel 9:20-23) Tongana Daniel agi lege fade ti gbu nda ti ye so lo ba kozoni tongana suma ti koli-ngasa na koli-ngasangbaga, ‘mbeni oko . . . so akpa zo’ aluti na gbele lo. A yeke la ni ange Gabriel, so ato lo ti mu hingango nda ti ye na Daniel. (Daniel 8:15-17) Legeoko nga, na peko ti sambela ti Daniel, ange so akpa zo aga ndulu na lo na asala tene na lo legeoko tongana azo use ayeke sala tene na popo ti ala.

¹¹ Gabriel asi “na l’heure so ayeke ndulu na l’heure ti mu offrande ti lakui.” A futi la ni balaga ti Jéhovah legeoko na temple ni na Jérusalem, na aJuif ayeke angba ti azo ti Babylone, so ayeke apaïen. Tongaso aJuif na Babylone ayeke mu pepe asadaka na Nzapa. Ye oko, teti aJuif so amu bê ti ala kue na vorongo ti ala na so ayeke na Babylone, a yeke na lege ni ti sepela na ti hunda ye na Jéhovah na ngoi so adiko ti mu asadaka na gbe ti Ndia ti Moïse. Teti Daniel ayeke mbeni zo so amu bê ti lo kue na vorongo Nzapa a hiri lo zo so “ndoye mingi ayeke teti lo.” Jéhovah, ‘Lo so amä sambela,’ awara ngia na yâ lo, tongaso ato Gabriel fade fade ti kiri tene na sambela ti mabe ti Daniel.—Psaume 65:3 (65:2, NW).

¹² Même na ngoi so tene ni azia fini ti lo na yâ kpale, Daniel angbâ lakue ti sambela Nzapa fani ota lâ na lâ. (Daniel 6:10, 11) A yeke senge pepe si Jéhovah ayeke na ndoye mingi teti lo! Na ndo ti so lo yeke sambela, Daniel ayeke gbu nga li ti lo na ndo Tene ti Nzapa, ye so amu lege na lo ti gbu nda ti ye so bê ti Jéhovah aye. Daniel angbâ lakue ti sambela na lo hinga tongana nyen ti ga ndulu na Jéhovah na lege ni si a kiri tene na asambela ti lo. Lo gonda mingi mbilimbili ti Nzapa. (Daniel 9:7, 14, 16) Na atä so awato ti lo alingbi ti wara sioye na yâ lo pepe, Daniel ahinga lo yeke wasiokpari na lë ti Nzapa na lo yeke ndulu ti fa na gigi siokpari ti lo.—Daniel 6:4; aRomain 3:23.

“YENGA BALE MBASAMBALA” TI SALA SI SIOKPARI AWE

¹³ So tâ kiringo tene si Daniel awara na sambela ti lo! Jéhovah afa gi na lo pepe so ayeke kiri biani na aJuif na kodoro ti ala, me nga lo mu na lo lege ti hinga nda ti mbeni tene so ayeke kota mingi ahon: gango ti Messie so asala tene ti lo kozoni. (Genèse 22:17, 18; Ésaïe 9:5, 6 [9:6, 7, NW]) Gabriel atene na Daniel: “A diko yenga bale mbasambala na ndo azo ti mo, na ndo kodoro ti mo ti nzoni-kue, ti sala si kengo-ndia awe, ti sala si siokpari awe, ti sala songo teti sioye, ti sala si mbilimbili ti lakue lakue aga, ti kanga na sceau ye so a ba tongana suma na ti kanga prophète na sceau nga, na ti sa mafuta na ndo Ndo ti Nzoni Ahon Kue. Tongaso mo hinga ye, na mo hinga nda ti ye ni, a to nda ni na lâ ni so a to tene ti kiri ti leke na ti sala Jérusalem juska Messie Wafango Lege ni aga, fade a yeke yenga mbasambala, nga na yenga bale omene na ndo ni use. Fade a kiri a sala lo mbeni, na kota place nga na kota dû so ngu so alï ayeke na yâ ni, me na yâ ngoi ti ye ti vundu.”—Daniel 9:24, 25, NW.

¹⁴ So tâ pendere tene biani. A yeke kiri ti sala Jérusalem na a yeke kiri tâ lege ti vorongo na yâ mbeni fini temple, me nga “Messie Wafango Lege” ayeke ga na mbeni ngoi so adiko ni mbilimbili. Aye so kue ayeke si na yâ ngoi ti “yenga bale mbasambala.” Teti Gabriel asala tene pepe ti alango, a yeke pepe ayenga so ala oko oko ayeke na lango mbasambala, so wungo ni kue ayeke lingbi na lango 490, so ti tene gi ngu oko na nze osio. Kiringo ti leke Jérusalem na “kota place nga na kota dû so ngu so alï ayeke na yâ ni” amu ngoi mingi ahon so. Ayenga so ayeke ayenga ti ngu. Ambeni Bible ti laso atene yenga oko oko aninga ngu mbasambala. Na tapande, a fa nda ti “yenga bale mbasambala ti ngu” na yâ ti mbeni kete tene na gbe ni na ndo Daniel 9:24 na yâ Bible du Rabbinat français. A diko na yâ La Bible, ti Pierre de Beaumont: “A diko yenga bale mbasambala ti ngu teti azo ti mo na teti kodoro ti mo ti nzoni-kue.” Ambeni Bible, tongana Bible de Jérusalem nga na Bible de la Pléiade, ayeda na ye so kete tene so afa.

¹⁵ Na lege ti tene ti ange ni, a yeke kangbi “yenga bale mbasambala” na yâ ngoi ota: (1) “yenga mbasambala,” (2) “yenga bale omene na ndo ni use” na (3) yenga oko. So aye ti tene ngu 49, ngu 434 na ngu 7, so kue alingbi na ngu 490. A yeke nzoni ti ba so Bible en français courant atene: “A diko mbeni ngoi ti ngu mbasambala lege bale mbasambala teti azo ti mo na teti kodoro ti nzoni-kue na ndo so mo duti dä.” Na peko ti so ague na ala na ngba na ala ba pasi na Babylone teti ngu 70, aJuif ayeke wara mbeni deba nzoni so ayeke nde so alondo na Nzapa teti ngu 490, wala ngu 70 lege 7. Ngoi so ayeke to nda ni “na lâ ni so a to tene ti kiri ti leke na ti sala Jérusalem.” Lawa si a to tene so?

“YENGA BALE MBASAMBALA” ATO NDA NI

¹⁶ Akota ye ota so asi na andu tongo nda ti “yenga bale mbasambala” ahunda ti tene aba ni. Kozo ye ni asi na ngu 537 K.N.E., na ngoi so Cyrus asigigi na mbela ti lo so akiri na aJuif na kodoro ti ala. A tene: “Cyrus gbia ti Perse atene tongaso: L’Eternel Nzapa ti yayu amu royaume kue ti sese na mbi; Lo komande mbi ti sala da teti Lo na Jérusalem so ayeke na sese ti Juda. Azo kue so ayeke azo ti Lo, ala so ayeke na popo ti i, zia Nzapa ti ala ague na ala, na zia ala gue na Jérusalem, so ayeke na sese ti Juda, ti sala da ti L’Eternel Nzapa ti Israël; Lo yeke Nzapa so ayeke na Jérusalem. Zia azo ti ndo nde nde kue, ala so ambeni Juif angbâ ti duti na popo ti ala, zia ala sala na aJuif so na lege ti mu na ala argent, lor, ye nde nde, na anyama; na zia ala mu offrande ti nzobe nga teti da ti Nzapa so ayeke na Jérusalem.” (Esdras 1: 2-4) A yeke polele so a sigigi na mbela so mbilimbili ti kiri ti sala temple, ‘da ti Jéhovah,’ na ndo ti lo ti kozoni.

¹⁷ Use ye ni asi na ngu mbasambala ti komandema ti Artaxerxès (Artaxerxès Yongoro-Maboko, molenge ti Xerxès I), gbia ti Perse. Na ngoi so, Ezra, wasungo peko ti mbeti, alondo na Babylone ague na Jérusalem, ye so ahunda mbeni tambela ti nze osio. Lo gue na mbeti ti gbia, mbeni mbeti so ayeke nde, me so amu yanga pepe ti kiri ti sala Jérusalem. Nde na so, a mu na Ezra gi kusala ti ‘sala si da ti Jéhovah aga pendere.’ A yeke nda ni la si mbeti ni asala tene ti lor na argent, sembe nde nde ti nzoni-kue, nga na amatabisi ti nzobe tongana blé, vin, mafuta, na ingo ti mu maboko na lege ti vorongo so asala na temple, nga a tene ayeke zia lampo pepe na ndo azo so ayeke sala kusala dä.—Esdras 7:6-27.

¹⁸ Ota ye ni asi ngu 13 na pekoni, na ngu 20 ni ti Artaxerxès, gbia ti Perse. Na lâ ni kâ, kusala ti Nehémia ayeke ti mu ye ti nyon na gbia ni na “Suse kodoro ti gbia.” Tanga ti aJuif so alondo na Babylone akiri, aleke ambeni ye na Jérusalem. Me aye ni atambela nzoni kue pepe. Nehémia amä so ‘gbagba ti bira ti Jérusalem afâ na wâ agbi porte ti yanga ti kodoro ni kue.’ Tene ni aso bê ti lo mingi na a sala si lo duti na vundu. Tongana a hunda lo nda ni nyen si vundu asala lo, Nehémia akiri tene: “Zia gbia angbâ na fini lakue! a lingbi lë ti mbi ayeke na vundu pepe? teti kota kodoro ni afuti, ndo so sende ti kuâ ti akotara ti mbi ayeke dä, na wâ agbi porte ti yanga ti kodoro ni kue.”—Néhémie 1:1-3; 2:1-3.

¹⁹ Tondo na ndo ti Nehémia akiri atene: “Tongaso gbia atene na mbi, Ye so mo hunda ayeke nyen? Tongaso [“fade fade,” NW] mbi sambela Nzapa ti yayu. Mbi tene na gbia, Tongana a yeke nzoni na lë ti gbia, na tongana wakua ti mo aga nzoni na lë ti mo, na tongana mo ye, mo to mbi na Juda, na kodoro ti sende ti kuâ ti akotara ti mbi, si mbi lingbi sala kodoro ni mbeni.” Ye so lo hunda anzere na bê ti Artaxerxès, so ayeda nga na ye so Nehémia ahunda na pekoni: “Tongana a yeke nzoni na lë ti gbia, zia a mu na mbi mbeti teti agouverneur ti sese na mbeni mbage ti Ngu ti Euphrate, si ala zia mbi hon kâ juska mbi si na Juda, na mbeti teti Asaph zo ti bata parc ti gbia, si lo mu keke na mbi ti sala na poutre teti yanga kue ti gbada ti bira so ayeke na tele ti Temple, na teti gbagba ti kodoro ni, na teti da so fade mbi duti na yâ ni.” Nehémia afa so lo hinga kusala so Jéhovah asala na yâ ye so kue na lege ti atene so: “Na gbia ayeda na mbi na lege ti nzo tïtî Nzapa ti mbi so ayeke na ndo mbi.”—Néhémie 2:4-8.

²⁰ Atä so a mu yanga ni na nze ti Nisan, na ngoi ti kozo mbage ti ngu 20 ti komandema ti Artaxerxès, yanga so “a to tene ti kiri ti leke na ti sala Jérusalem” aga tâ ye gi anze mingi na pekoni, tongana Nehémia asi na Jérusalem na ato nda ti kusala ti lo ti kiri ti leke aye. Tambela ti Ezra aninga nze osio, me Suse ayeke na akilomètre ahon 320 na mbage ti do ti Babylone, tongaso a yo mingi ahon na Jérusalem. Ni la, peut- être Nehémia asi na Jérusalem ndulu na nda ni ti ngu 20 ti komandema ti Artaxerxès, so ti tene na ngu 455 K.N.E. A yeke na ngoi so si “yenga bale mbasambala” so asala tene ni kozoni, so ti tene angu 490, ato nda ni. Ala yeke hunzi na use mbage ti ngu 36 N.E.—Ba “Komandema ti Artaxerxès Ato Nda Ni Lawa?” na lembeti 197.

“MESSIE WAFANGO LEGE” AGA

²¹ Ngu oke ahon kozoni si akiri asala Jérusalem biani? A tene a yeke kiri ti leke kodoro ni “na yâ ngoi ti ye ti vundu” ngbanga ti aye ti ngangu so alondo na popo ti aJuif ala mveni nga na ye ti kangango lege ti azo ti Samarie na ambeni zo nde. A lingbi ti tene so a hunzi mingi ti kusala ni ndulu na ngu 406 K.N.E., so ti tene na yâ ngoi ti “yenga mbasambala” wala ngu 49. (Daniel 9:25) Na pekoni, mbeni ngoi ti yenga 62, wala ngu 434, ayeke hon. Na peko ti ngoi so, Messie so amu zendo ti lo a ninga ayeke ga. Na dikongo ngu 483 (49 na ndo ni 434) a to nda ni na ngu 455 K.N.E., e si na ngu 29 N.E. Ye nyen asi na ngoi so? Luc, wasungo mbeni Mbeti ti Nzo Tene, atene na e: “Na yâ ngu bale oko na ndo ni oku ni so Tibère César akomande, tongana Ponce Pilate ayeke gouverneur ti sese ti Judée, na Hérode ayeke gouverneur ti sese ti Galilée, . . . tene ti Nzapa asi na Jean molenge ti Zacharie na yando. Lo tambela na sese kue na tele ti Ngu ti Jourdain, lo fa tene ti batême ti gbiango bê, si azo alingbi wara pardon ti siokpari ti ala.” Na ngoi so, “azo ayeke ku” gango ti Messie.—Luc 3:1-3, 15.

²² Jean ayeke pepe Messie ti zendo ni. Me lo sala tene ti ye so lo ba na ngoi ti batême ti Jésus ti Nazareth, na automne ti ngu 29 N.E. tongaso: “Mbi ba Yingo ti Nzapa asigigi na yayu, Lo zu tongana bungu, na Lo duti na ndo Lo. Na mbi de mbi hinga Lo pepe; me Lo so ato mbi ti batisé na ngu, Lo tene na mbi, Zo so fade mo ba Yingo ni azu na aduti na ndo Lo, Lo yeke Zo so abatisé na Yingo Vulü. Na mbi ba, na mbi sala tene ti témoin, Lo so ayeke Molenge Ti Nzapa.” (Jean 1:32-34) Na ngoi ti batême ti lo, Jésus aga Lo so asa yingo na li ti Lo: Messie wala Christ. Ngoi kete na pekoni, André, mbeni disciple ti Jean, atingbi na Jésus, so asa yingo na ndo lo awe, na pekoni lo tene na Simon Pierre: “E wara Messie awe.” (Jean 1:41) Tongaso “Messie Wafango Lege” aga tâ na ngoi so afa kozoni, na nda ni ti yenga 69!

AYE SO ASI NA NDANGBA YENGA NI

²³ A lingbi ye nyen asi na ngoi ti yenga bale mbasambala ni? Gabriel atene so adiko ngoi ti “yenga bale mbasambala” ti “sala si kengo-ndia awe, ti sala si siokpari awe, ti sala songo teti sioye, ti sala si mbilimbili ti lakue lakue aga, ti kanga na sceau ye so a ba tongana suma na ti kanga prophète na sceau nga, na ti sa mafuta na ndo Ndo ti Nzoni Ahon Kue.” Ti sala si ye so aga tâ tene, a lingbi “Messie Wafango Lege” akui. Lawa? Gabriel atene giriri: “Na peko ti yenga bale omene na ndo ni use, fade a lungula Messie, na ye oko pepe teti lo mveni. . . . Fade lo bata si mbele angbâ na ngangu ndali ti azo mingi teti yenga oko; nga a si na ndambo ti yenga ni, fade lo sala si sadaka na offrande ahunzi.” (Daniel 9:26a, 27a, NW) Kota ngoi ti ngangu ni ayeke si “na ndambo ti yenga ni,” so ti tene, na ndambo ti tanga ti ayenga ti ngu.

²⁴ Kusala ti Jésus Christ na gbele azo ato nda ni na ndangba mbage ti ngu 29 N.E. na a ninga teti ngu ota na ndambo. A lingbi na prophétie ni, “a lungula” Christ na tongo nda ti ngu 33 N.E., tongana lo kui na ndo mbeni keke ti pasi, mungo fini ti lo ti zo tongana kota ngele teti azo. (Ésaïe 53:8; Matthieu 20:28) Na peko ti so Jésus, so akiri lo na fini awe, afa na Nzapa, na yayu, ngele ti fini ti lo ti zo so amu na sadaka, a hunda ti sala mbeni pepe asadaka ti anyama na a-offrande so ayeke mu giriri na gbe ti Ndia. Atä so aprêtre Juif angbâ lakue ti mu asadaka na temple ti Jérusalem a si na futingo ni na ngu 70 N.E., Nzapa ayeda mbeni pepe na asadaka so. A zia mbeni sadaka ti nzoni ahon na place ti ala, mbeni sadaka so ayeke hunda ti kiri ti sala ni mbeni lâ oko pepe. Bazengele Paul asû na mbeti: “[Christ a] mu sadaka oko teti siokpari teti lakue lakue . . . Teti na lege ti sadaka oko, Lo sala si ala lingbi kue teti lakue, ala so Lo bata ala nde teti Lo mveni.”—aHébreu 10:12, 14.

²⁵ Atä so siokpari na kui angbâ ti sala azo na pasi, lungulango Jésus na lege ti kui na yango lo ti wara fini na yayu asala si aprophétie aga tâ tene. Ye so ‘asala si kengo-ndia na siokpari awe, a sala songo teti sioye, na a sala si mbilimbili aga.’ Nzapa alungula mbele ti Ndia, so afa giriri na gigi so aJuif ayeke awasiokpari na a fâ ngbanga na ndo ala tongaso. (aRomain 5:12, 19, 20; aGalate 3:13, 19; aÉphésien 2:15; aColossien 2:13, 14) Ngbele ye na ngoi so, a lingbi ti lungula sioye ti awasiokpari so agbian bê ti ala awe, na a lingbi ti zi asana so asiokpari so alingbi ti ga na ni. Na lege ti sadaka ti Messie so akanga ndo ti siokpari, azo so ayeke fa na gigi mabe alingbi ti kiri ti ga songo na Nzapa. Ala lingbi ti duti na beku ti wara na maboko ti Nzapa matabisi so ayeke “fini ti lakue lakue na yâ Christ Jésus.”—aRomain 3:21-26; 6:22, 23; 1 Jean 2:1, 2.

²⁶ A yeke tongaso si Jéhovah alungula mbele ti Ndia na lege ti kui ti Christ na ngu 33 N.E. Ngbele ye na ngoi so, na lege wa si a lingbi ti tene so fade Messie ‘abata si mbele angbâ ngangu ndali ti azo mingi teti yenga oko’? A yeke na lege so lo bata na ngangu lakue mbele ti Abraham. Ti si na nda ti yenga 70 ni, Nzapa amu adeba nzoni so aga na lege ti mbele so na aHébreu so ayeke ahale ti Abraham. Ye oko, na nda ti “yenga bale mbasambala” ti ngu, na ngu 36 N.E., bazengele Pierre afa tene na Corneille, mbeni zo ti Italie so aye tene ti Nzapa mingi, nga na azo ti da ti lo na ambeni Gentil. Na ngbele ye na lâ ni so, a to nda ti fa nzo tene na popo ti azo ti amara.—Kusala 3:25, 26; 10:1-48; aGalate 3:8, 9, 14.

²⁷ Prophétie afa kozoni nga tene ti sango mafuta na ndo “Ndo ti Nzoni Ahon Kue.” A sala tene pepe ti sango mafuta na ndo Ndo ti Nzoni Ahon Kue, wala kubu ti yâ ni, ti temple na Jérusalem. Tene “Ndo ti Nzoni Ahon Kue” ge asala tene ti ndo ti nzoni-kue ti Nzapa na yayu. A yeke na ndo so si Jésus amu la ni ngele ti sadaka ti lo ti zo na Babâ ti lo. Batême ti Jésus, na ngu 29 N.E., asa mafuta na ndo, wala azia nde, tâ ye ni so ayeke ti yayu, ye ti yingo, so na ndo sese Ndo ti Nzoni Ahon Kue ti tabernacle nga na pekoni temple aduti fä ni.—aHébreu 9:11, 12.

NZAPA AYEDA NA PROPHÉTIE NI

²⁸ Prophétie na ndo ti Messie so ange Gabriel afa ni asala tene nga “ti kanga na sceau ye so aba tongana suma na ti kanga prophète na sceau.” A ye ti tene so ye kue so afa kozoni na ndo tene ti Messie (ye kue so lo sala na lege ti sadaka ti lo, londongo ti lo na popo ti awakinda, na singo ti lo na yayu, nga na ambeni ye so ayeke si na ngoi ti yenga bale mbasambala ni) ayeke zia sceau ti yengo dä ti Nzapa na ndo ni, kue ayeke ga tâ tene na a lingbi ti zia bê dä. A yeke kanga ande na sceau ye so aba tongana suma, a yeke lingbi ande gi na Messie lo oko. A yeke ga tâ tene na yâ lo nga na yâ kusala so Nzapa ayeke sala na lege ti lo. A lingbi ti wara tâ nzoni fango nda ti ye so aba tongana suma gi tongana a ndu Messie so asala tene ti lo kozoni. Mbeni ye nde alingbi pepe ti ga ti zi nda ni.

²⁹ Gabriel afa kozoni so fade akiri ti leke Jérusalem. Ti fadeso lo tene fade afuti kodoro so akiri asala ni nga na temple ti lo, lo tene: “Azo ti gbia [“wafango lege,” NW] so ayeke ga, fade ala futi kodoro so na Ndo ti Nzoni-kue; fade nda ni asi tongana moa, bira so a diko awe ti sala si ye aga yangbato angbâ juska na lâ ti nda ni. . . . Na ndo kpangbi ti ye ti sioni mingi fade zo oko aga so asala si ye aga yangbato, juska A sa ye so A leke awe na ndo lo so asala yangbato.” (Daniel 9:26b, 27b) Fade a sala si ye aga yangbato na peko ti “yenga bale mbasambala,” me, ye so aga biani na peko ti aye nde nde so asi na ngoi ti ndangba “yenga” ni, ngoi so aJuif ake Christ na asala si a fâ lo.—Matthieu 23:37, 38.

³⁰ Ambeti ti Mbaï afa so na ngu 66 N.E. aturugu ti Rome na gbe ti Cestius Gallus, gouverneur ti Syrie, angoro Jérusalem. Atä so aJuif aye ti kanga lege na ala, aturugu ti Rome so ayö afä ti ala, abendere ti ayanda ti ala, alï na yâ kodoro ni na ato nda ti buba tele ti temple na mbage ti banga. Lutingo ti ala na yâ ndo so asala si ala ga mbeni “sioye” so alingbi ti sala si ye aga yangbato biani. (Matthieu 24:15, 16, NW ) Na ngu 70 N.E., aturugu ti Rome na gbe ti Watongoro Titus asi tongana mbeni “moa” na asala si kodoro na temple ti lo aga yangbato. Ye oko, a lingbi kanga lege na ala pepe, teti Nzapa amu yanga (“a diko”) ye so kozoni awe. Kota Mveni ti Ngoi, Jéhovah, akiri asala si tene ti lo aga tâ tene!

MO MANDA NYEN?

• Tongana angu 70 ti dutingo yangbato ti Jérusalem aga ndulu ti hunzi, Daniel ahunda aye wa na Jéhovah?

• “Yenga bale mbasambala” aninga ngoi oke, na ala to nda ni na ako nda ni lawa?

• “Messie Wafango Lege” aga lawa, na a “lungula” lo na ngoi ti ngangu wa?

• Mbele wa abata ni na ngangu “na azo mingi teti yenga oko”?

• Ye nyen asi na peko ti “yenga bale mbasambala”?

[Ahundango Tene ti Manda na Ye]

1. Teti so Jéhovah ayeke Kota Mveni ti Ngoi, e lingbi ti duti na beku na nyen?

2, 3. Daniel abi bê ti lo na prophétie wa, na ngoi ni kâ kodoro-togbia wa akomande Babylone?

4. (a) A lingbi zo asala giriri nyen ti tene Nzapa asö lo? (b) Tongana nyen Daniel alondo ti ga ndulu na Jéhovah?

5. Ngbanga ti nyen Daniel alingbi ti hinga na bê ti lo kue so fade ayeke kiri na aJuif na kodoro ti ala?

6. Na yâ mbeni sambela Daniel ayeda na nyen?

7. Ngbanga ti nyen a lingbi ti tene so Jéhovah asala ye na lege ni na ziango lege na azo ti gue na aJuif na ngba?

8. Daniel aleke hundango ye ti lo na Jéhovah na ndo ti nyen?

9. (a) Na lege ti ahundango ye wa Daniel ahunzi sambela ti lo? (b) Ye nyen amu vundu na bê ti Daniel, me tongana nyen lo fa so lo kpe mbito ti iri ti Nzapa?

10. (a) Atokua zo wa na Daniel, na ngbanga ti nyen? (b) Ngbanga ti nyen Daniel ahiri Gabriel “zo”?

11, 12. (a) Atä so mbeni temple wala balaga ti Jéhovah ayeke pepe na Babylone, tongana nyen aJuif so amu bê kue na lege ti vorongo Nzapa afa so ala bi bê ti ala na ndo asadaka so Ndia ahunda? (b) Ngbanga ti nyen a tene “ndoye mingi ayeke teti” Daniel?

13, 14. (a) Gabriel afa kota tene wa na Daniel? (b) “Yenga bale mbasambala” aninga ngoi oke, na e hinga ni tongana nyen?

15. A kangbi “yenga bale mbasambala” na yâ ngoi ota wa, na ala yeke to nda ni lawa?

16. Tongana ti so mbela ti lo afa, ngbanga ti nyen Cyrus akiri na aJuif na kodoro ti ala?

17. Na lege ti mbeti so amu na lo, nda ni nyen si Ezra ague na Jérusalem?

18. Sango wa aso bê ti Nehémia, na tongana nyen Gbia Artaxerxès amä tene ni?

19. (a) Tongana Gbia Artaxerxès ahunda tene na lo, kozoni kue Nehémia asala nyen? (b) Nehémia ahunda nyen, nga na lege ti atene wa lo yeda na kusala so Nzapa asala na yâ ye so?

20. (a) Lawa si tene “ti kiri ti leke na ti sala Jérusalem” aga tâ ye? (b) “Yenga bale mbasambala” ato nda ni lawa, na ala ko nda ni lawa? (c) Ye wa afa so adiko mbilimbili alango ti tongo nga kongo nda ti “yenga bale mbasambala”?

21. (a) Ye nyen alingbi ti sala na ngoi ti akozo “yenga mbasambala,” na atä ye wa asi? (b) A fa kozoni so Messie ayeke si na ngu wa, na Nzo Tene ti Luc atene ye nyen asi na ngoi so?

22. Lawa nga na lege wa si Jésus aga Messie so asala tene ti lo kozoni?

23. Ngbanga ti nyen a lingbi “Messie Wafango Lege” akui, na a tene ye so ayeke si lawa?

24, 25. (a) Lawa Christ akui, a lingbi na prophétie, na kui nga na londongo ti lo na popo ti awakinda asala si ye nyen ahunzi? (b) Kui ti Jésus azi lege na nyen?

26. (a) Atä a lungula mbele ti Ndia awe, abata si mbele wa ‘angbâ na ngangu teti yenga oko’? (b) Ye nyen asi na nda ti yenga bale mbasambala ni?

27. A sa mafuta na ndo “Ndo ti Nzoni Ahon Kue” wa, nga tongana nyen?

28. Ti zia ‘sceau na ndo ye so a ba tongana suma nga na ndo prophète’ aye ti tene nyen?

29. Ye nyen ayeke si na Jérusalem so akiri asala ni, na ngbanga ti nyen?

30. Tongana ti so mbaï afa, tongana nyen mbela ti Kota Mveni ti Ngoi aga tâ tene?

[Encadré/Foto na lembeti 197]

Komandema ti Artaxerxès Ato Nda Ni Lawa?

AWASENDA-MBAÏ amä tele pepe na ndo ngu so Gbia ti Perse, Artaxerxès, ato nda ti legbia. Ambeni atene lo to nda ti komande na ngu 465 K.N.E. teti babâ ti lo, Xerxès, ato nda ti legbia na ngu 486 K.N.E. na akui na yâ ngu bale use na oko ni ti komandema ti lo. Ye oko, ambeni ye afa so Artaxerxès ako na ndo mbata ti gbia na ngu 475 K.N.E. na a to nda ti kozo ngu ti komandema ti lo na ngu 474 K.N.E.

Atene so asû na tele ti ye nga na aye so aleke na tênë so awara na Persépolis, kota gbata ti Perse ti giriri, afa so Xerxès na babâ ti lo, Darius I, akomande na ngoi oko. Tongana ala legbia legeoko teti ngu 10, nga Xerxès alegbia gi lo oko teti ngu 11 na peko ti kui ti Darius na ngu 486 K.N.E., ka kozo ngu ti komandema ti Artaxerxès ayeke ngu 474 K.N.E.

Mbeni use fä ni andu Watongoro Thémistocle ti Athènes, so ahon aturugu ti Xerxès na ngangu na ngu 480 K.N.E. Na pekoni aGrec aye tene ti lo mbeni pepe, na atene lo kä kodoro ni. Thémistocle akpe na agi ti bata tele ti lo na yangbo ti gbia ti Perse, na ndo so ayamba lo nzoni. Wasenda-mbaï Thucydide, mbeni Grec, atene ye so asi na ngoi so Artaxerxès “alegbia ade a ninga pepe.” Wasenda-mbaï Diodore ti Sicile, mbeni Grec, afa so Thémistocle akui na ngu 471 K.N.E. Teti Thémistocle ahunda ti wara ngu oko ti manda yanga ti Perse kozoni ti gue na gbele Gbia Artaxerxès, a lingbi ti tene lo si na Asie Mineure kozoni si ngu 473 K.N.E. ahunzi. Chronique d’Eusèbe ti Jérôme ayeda na ngu so. Teti so Artaxerxès “alegbia ade a ninga pepe” tongana Thémistocle asi na Asie na ngu 473 K.N.E., Ernst Hengstenberg, mbeni wagingo nda ti ye ti Zamani, atene na yâ buku ti lo (Christologie des Alten Testaments) so komandema ti Artaxerxès ato nda ni na ngu 474 K.N.E., ye so ambeni lingu nde ayeda na ni nga. Lo kiri lo tene: “Ngu bale use ni ti Artaxerxès ayeke ngu 455 kozoni na Christ.”

[Foto]

Li ti Thémistocle

[Tene/Afoto na lembeti 188, na 189]

(Ti ba tene ni mbilimbili, ba buku ni)

“YENGA BALE MBASAMBALA”

yenga 7 yenga 62 yenga 1

ngu 49 ngu 434 ngu 7

[Foto so amu lembeti 180 kue]

[Foto so amu lembeti 193 kue]