Tënë ti Jéhovah ayeke na fini

Akota tënë ti mbeti ti Daniel

MBENI bakari so asara tënë na ndo ti Bible atene: “Mbeti ti Daniel ayeke oko ti ambeti ti yâ ti Bible so agbu bê ti zo mingi. Mbeti so asi singo na atâ tënë so ayeke changé lâ oko pëpe.” Aye so mbeti ti Daniel asara tënë na ndo ni ato nda ni na ngu 618 kozo ti Christ na ngoi so Gbia Nebucadnetsar ti Babylone aga na Jérusalem nga lo se kando na tere ti gbata ni, nga lo gue na “ambeni ti amolenge ti Israël” na ngbâa na Babylone (Daniel 1:1-3). Na popo ti azo so mo yeke wara Daniel, so ngu ti lo ayeke peut-être na popo ti ngu 13 ti si na ngu 19. Andangba tënë ti yâ ti mbeti ni afa so Daniel angbâ lakue na Babylone. Na ngoi so ngu ti Daniel asi nduru na ngu 100, Nzapa amû zendo so na lo: “Fade mo wu tere ti mo, na fade mo luti na ndo ti mo, na nda ti lâ ni.”​—Daniel 12:13.

A sû akozo chapitre ti mbeti ti Daniel na lege ti molongo ti aye so asi, na mbeni lege so mo bâ mo tene mbeni zo nde la ayeke sara tënë. Me a sû andangba chapitre ti mbeti ti Daniel na mbeni lege so afa so a yeke Daniel la ayeke sara tënë. Na yâ ti mbeti ti Daniel, so Daniel lo wani la asû ni, mo yeke wara aprophétie na ndo londongo nga na tingo ti angangu so akomande sese, na ndo singo ti Messie nga na aye so ayeke si na ngoi ti e laso.a Na ndo ni, prophète ni so aga mbakoro awe adabe ti lo na ndo ti aye so asi na lo, nga lo sara tënë ti aye so asi na so alingbi ti mû ngangu na e ti duti akoli na awali so ayeke be-ta-zo. Tënë ti yâ ti mbeti ti Daniel ayeke na fini nga ayeke na ngangu.​—aHébreu 4:12.

YE WA MBAGE SO A SÛ NA MOLONGO TI AYE SO ASI AFA NA E?

(Daniel 1:1–6:28)

A yeke na ngu 617 kozo ti Christ. Daniel nga na akamarade ti lo Sadrac, Mésac nga na Abed-Nego ayeke na yâ ti yangbo ti gbia ti Babylone. Na yâ ti ngu ota so a yeke fa ye na ala na ndo ti sarango ye ti azo ti yâ ti yangbo ti gbia, amaseka so angbâ be-ta-zo na Nzapa. Ngu miombe na pekoni, Gbia Nebucadnetsar abâ mbeni suma wala bango-li so lo hinga nda ni pëpe. Daniel afa na lo bango-li ni nga na nda ni. Gbia ni ayeda so Jéhovah ayeke “Nzapa ti anzapa na Seigneur ti agbia, na Zo ti fa tënë ti lingo na gigi”. (Daniel 2:47). Ye oko, kete na pekoni, Nebucadnetsar atara ti girisa ye so lo tene fade na ndo ti Jéhovah. Na ngoi so akamarade ti Daniel ota ake ti voro kota yanda so gbia ni aleke, gbia ni amû yanga si a bi ala na yâ ti four ti wâ. Tâ Nzapa asö ala ota kue na ye so apusu Nebucadnetsar ti yeda so “mbeni nzapa ayeke pëpe so alingbi zi zo tongaso.”​—Daniel 3:29.

Nebucadnetsar akiri abâ mbeni kpengba bango-li. Lo bâ mbeni kota keke so a dë ni na sese nga a kanga gere ni si a kiri a sigigi pëpe. Daniel afa nda ti bango-li ni. Ambeni ye so Nebucadnetsar abâ li ti lo na ndo ni aga tâ tënë tongana lo ga zo ti fou nga tongana lo kiri lo ga nzoni. Angu mingi na pekoni, Gbia Belsatsar asara mbeni kota matanga ndali ti akota zo ti lo nga na yekiango ndo pëpe, lo hunda si a ga na aye ti nyongo na ye so a mû lani na yâ ti temple ti Jéhovah ti tene ala nyon sämba na yâ ni. Gi na bï ni so, a fâ Belsatsar; na Darius so ayeke zo ti Mède amû mbata ti gbia na peko ti lo (Daniel 5:30, 31). Na ngoi ti Darius, tongana ngu ti Daniel ahon ngu 90, akota zo so asara kota bê na tere ti prophète ni so aga mbakoro awe aleke ti tene Daniel asara mbeni ye so ake ndia ti kodoro si a fâ lo. Me, Jéhovah asö Daniel “na ngangu ti abamara.”​—Daniel 6:27.

Kiringo tënë na atënë na ndo Bible

1:11-15​—A yeke tengo gi ale-kobe na akugbe ti kasa si asara si lê ti amaseka osio ti Juda aza pendere ahon tanga ti amaseka ni? Ên-ën. Mbeni kobe ayeke dä pëpe so alingbi ti sara si zo achangé tongaso gi na yâ ti lango baleoko. A yeke ndali ti so Jéhovah airi tënë nzoni na ndo ti amaseka Hébreu so si lê ti ala aza pendere. Na lo sara ni ngbanga ti so ala zia bê ti ala kue na lo.​—aProverbe 10:22.

2:1​—Lawa si Nebucadnetsar abâ li ti lo na ndo ti kota yanda? Tondo ni afa so a yeke “na ngu use ni so Nebucadnetsar ayeke gbia”. Lo ga gbia na ngu 624 kozo ti Christ. Tongaso, ngu use ni ti komandema ti lo ato nda ni na ngu 623 kozo ti Christ, angu mingi kozoni si lo mû kodoro ti Juda. Na ngoi ni so, ade a gue na Daniel na Babylone pëpe na lo lingbi pëpe ti fa nda ti bango-li ti Nebucadnetsar. Na ngu 607 kozo ti Christ na ngoi so gbia ti Babylone afuti Jérusalem, lo ga gbia so akomande na ndo sese kue. A yeke polele so lo bâ li ti lo na ndo ti kota keke so na yâ ti “ngu use ni” so lo ga gbia na ndo ti sese kue.

2:32, 39​—Na lege wa royaume so ayeke mbage ti image so a sara na argent alingbi pëpe na royaume so ayeke li ti image so a sara na lor? Nga na lege wa royaume so ayeke mbage ti image so a sara na gengere alingbi pëpe na royaume so ayeke mbage ti image ni so a sara na argent? Royaume ti Médie na Perse so mbage ti image so a sara na argent aduti fä ni alingbi pëpe na royaume ti Babylone so ayeke li ti image ni so a sara na lor ndali ti so a yeke pëpe royaume ti Médie na Perse so afuti Juda. Royaume so aga na peko ti royaume ti Médie na Perse ayeke royaume ti Grèce so mbage ti image so a sara na gengere aduti fä ni. Royaume ti Grèce alingbi pëpe na ti Médie na Perse legeoko tongana ti so gengere alingbi pëpe na argent. Atâa so royaume ti Grèce akono mingi ahon ti Médie na Perse, a yeke royaume ti Grèce pëpe si azi azo ti Jéhovah na ngbâa me a yeke royaume ti Médie na Perse si asara ni.

4:8, 9​—Daniel aga lani zo ti nganga? Ên-ën. Tënë “maître ti awanganga” aye gi ti sara tënë ti kua so Daniel ayeke sara tongana “kota zo ti komande awandara kue ti Babylone.”​—Daniel 2:48.

4:10, 11, 20-22​—Kota keke so Nebucadnetsar abâ na yâ ti bango li ti lo aye lani ti sara tënë ti nyen? Kozoni kue, keke ni aye ti sara tënë ti Nebucadnetsar tongana mbeni gbia so royaume ti lo akomande kota mbage ti sese. Ye oko, teti so ngangu ti komande ni asi “juska na nda ti sese,” keke ni aye ti sara tënë ti mbeni ye so ayeke kota ahon komandema ti Nebucadnetsar. Daniel 4:17 atingbi bango-li ni na ngangu ti komande ti “Lo Ti Nduzu Ahon Kue” so akomande na ndo ti azo kue. Na pekoni, keke ni nga aye ti sara tënë ti kota ngangu ti komande ti Jéhovah na ndo ti dunia kue, mbilimbili na ndo ti sese. Tongaso, bango-li ni aga tâ tënë na yâ ti aye use: komandema ti Nebucadnetsar nga na komandema ti Jéhovah so ayeke kota gbia ti dunia kue.

4:16, 23, 25, 32, 33​—“Ngoi mbasambala” aninga ngoi oke? Aye kue so achangé na tere ti Gbia Nebucadnetsar ahunda ti tene “ngoi mbasambala” aninga ngoi mingi ahon senge lango mbasambala. Na ndo Nebucadnetsar, ngoi mbasambala so aye ti sara tënë ti ngu mbasambala so na yâ ti ngu oko oko mo yeke wara alango 360, na alango ti angu ni kue ayeke 2 520. Na yâ ti kota gango tâ tënë ni, “ngoi mbasambala” ayeke ngu 2 520 (Ezéchiel 4:6, 7). Ngoi mbasambala so ato nda ni na ngoi ti futingo Jérusalem na ngu 607 kozo ti Christ na ahunzi na ngoi so Jésus aga Gbia na yayu na ngu 1914.​—Luc 21:24.

6:6-10​—Jéhovah afa pëpe lege so alingbi e duti na ni na ngoi so e yeke sambela lo. Tongaso, a yeke fade lege ti ndara pëpe ti tene Daniel asambela na hondengo ni na yâ ti alango 30 so? Azo kue ahinga so Daniel ayeke sambela fani ota na yâ ti lango oko. A yeke ngbanga ni la si awato ti Daniel apusu gbia ti lu mbeni ndia ti sara si azo kue asambela gi lo gbia ni. Tongana Daniel achangé lege so lo yeke sambela na ni, azo ayeke tene ande so lo zia lege ti sarango ye ti lo awe na ala yeke tene so lo duti be-ta-zo na Jéhovah pëpe.

Aye ti manda teti e:

1:3-8. Daniel na akamarade ti lo aleke na bê ti ala ti duti be-ta-zo na Jéhovah, na ye so afa nzoni mingi nene ti fango ye so ala wara na mbage ti ababâ na amama ti ala. Tongana ababâ na amama so akpe mbeto ti Nzapa azia aye ti yingo na kozo ndo na yâ ti fini ti ala nga ala fa na amolenge ti ala ti sara tongaso, a yeke sara si amolenge ti ala aluti na gbele atara kue so ala yeke wara na ekole wala na mbeni ndo nde.

1:10-12. Daniel ahinga nda ni so “mokonzi ti a-eunuque” asara mbeto ti gbia ni na tongaso lo zia ti hunda lo. Ye oko, na pekoni Daniel aga nduru na “capita” ni ndali ti so lo bâ so lo la lo lingbi peut-être ti sara ye so lo hunda. Na ngoi so e yeke na yâ ti mbeni kpale, a yeke nzoni e nga kue e fa so e bâ yâ ti aye nzoni, e yeke gbu nda ti aye nga e yeke sara ye na ndara.

2:29, 30. Legeoko tongana ti Daniel, a yeke nzoni e gonda Nzapa ndali ti aye so e wara tongana hingango ye, anzoni sarango ye nga na akode. Na e wara aye so ndali ti so e sara ye alingbi na aye so Jéhovah afa na e na lege ti Bible.

3:16-18. A lingbi ti duti ngangu na aHébreu osio so ti duti bê-ta-zo tongana ala duti lani nduru ti doro ndia ti Nzapa na ti te kobe so a ke na ala ti te ni. E nga kue, a yeke nzoni e sara ngangu ti duti ‘be-ta-zo na yâ ye kue.’​—1 Timothée 3:11.

4:24-27. Na ngoi so Daniel ayeke fa na Nebucadnetsar ye so ayeke si ande na lo nga na ye so a lingbi lo sara si “lâ ti siriri ti [lo] alingbi wu”, lo sara ye na mabe nga na mbeto pëpe. Legeoko tongana ti Daniel, a hunda ti tene e duti na mabe nga e sara ye na mbeto pëpe na ngoi so e yeke fa tënë ti Royaume, so na popo ni mo yeke wara atënë ti fango ngbanga ti Nzapa.

5:30, 31. “Parabole so [a tene] na tere ti gbia ti Babylone” aga tâ tënë (Esaïe 14:3, 4, 12-15). Satan Zabolo so ayeke sara ye na fandara tongana ti agbia ti Babylone ayeke kui ande kuâ ti kamene.​—Daniel 4:30; 5:2-4, 23.

AYE SO DANIEL ABÂ TONGANA SUMA AFA NYEN?

(Daniel 7:1–12:13)

Na ngoi so Daniel awara kozo ye so lo bâ tongana suma na ngu 553 kozo ti Christ, ngu ti lo ahon ngu 70 awe. Daniel abâ akota nyama osio so aduti fä ti angangu ti komande so ayeke komande sese na peko ti tere a to nda ni na ngoi ti Daniel juska laso. Na yâ ti mbeni ye so Daniel abâ tongana suma na ndo ti ye so asi na yayu, lo bâ “Zo oko tongana Molenge Ti Zo” so a mû na lo ‘ngangu ti komande so ayeke teti lakue lakue’. (Daniel 7:13, 14). Ngu use na pekoni, Daniel abâ mbeni ye tongana suma na ndo ti Médie na Perse, Grèce nga na mbeni ye so achangé aga ‘gbia so lê ti lo ahili mingi’, wala so lê ti lo akpa ti zo so asara ye na ngangu mingi.​—Daniel 8:23.

E yeke na ngu 539 kozo ti Christ. Babylone atï awe nga Darius so ayeke zo ti Médie aga gbia na ndo ti Royaume ti Babylone. Daniel asambela Jéhovah na ndo ti kiringo ti lekengo kodoro ti lo. Na ngoi so Daniel angbâ ti sambela, Jéhovah atokua ange Gabriel ti sara si Daniel awara “ndara na hingango nda ti ye”, na ndo gango ti Messie (Daniel 9:20-25). E si fadeso na ngu 536 ti si na ngu 535 kozo ti Christ. Mbeni tanga ti aJuif alondo na ngbâa akiri na Jérusalem. Me awato agi ti kanga lege na ala ti leke temple ti Jérusalem. Ye so asara si Daniel agi bê ti lo lani mingi. Lo sambela Jéhovah ndali ni, na Jéhovah atokua na Daniel mbeni ange so ayeke na kota ndo. Na pekoni so ange ni akpengba Daniel awe, ange ni afa na lo mbeni prophétie so afa tiri so atambela na popo ti gbia ti banga nga na gbia ti mbongo. Agbia use so ato nda ti tiri ngbene ye na ngoi so akota watongoro ti Alexandre ti Kota akangbi yâ ti Royaume ti lo na popo ti ala juska na ngoi so “fade Michel alondo”.​—Daniel 12:1.

Akiringo tënë na atënë na ndo Bible:

8:9​—“Sese ti pendere” aye ti sara tënë ti nyen? Na yâ ti versê so, “sese ti pendere” aye ti sara tënë ti dutingo ti aChrétien so a sa yingo na ndo ti ala na ndo ti sese na ngoi so kodoro ti Grande Bretagne na ti Amerika ayeke komande sese.

8:25​—“Mokonzi ti amokonzi” ni ayeke zo wa? Tënë ti yanga ti Hébreu sar so a kiri pekoni na tënë “Mokonzi” aye mbilimbili ti tene “zo so ayeke na li ni.” Tënë “Mokonzi ti amokonzi” aye ti sara gi tënë ti Jéhovah Nzapa lo oko, lo so ayeke Mokonzi ti a-ange so ayeke amokonzi, so na popo ti ala mo yeke wara “Michel, oko ti akota mokonzi”.​—Daniel 10:13.

9:21​—Ngbanga ti nyen Daniel asara tënë ti ange Gabriel tongana mbeni “zo”? A yeke ngbanga ti so ange Gabriel asi lani na Daniel na tere ti zo, legeoko tongana ti so lo si lani na Daniel na tere ti zo na yâ ti mbeni kozo ye so ayeke tongana suma.​—Daniel 8:15-17.

9:27​—Mbele wa angbâ na ngangu teti “azo mingi” juska na hunzingo ti yenga 70, so ti tene ngu 36? A zi ngangu ti Ndia ti Moïse na ngoi so a fâ Jésus na ngu 33. Me na sarango si mbele so Jéhovah ate na Abraham angbâ na ngangu teti Israël ti mitele juska na ngu 36, Jéhovah asara lani be-nzoni na aJuif ndali ti so ala yeke ahale ti Abraham. Mbele so Jéhovah ate na Abraham angbâ na ngangu teti “Israël ti Nzapa”.​—aGalate 3:7-9, 14-18, 29; 6:16.

Aye ti manda teti e:

9:1-23; 10:11. Ndali ti so Daniel ayeke na tâ be-ti molenge, lo duti be-ta-zo na Nzapa, lo yeke manda Mbeti ti Nzapa nzoni nga lo ngbâ lakue ti sambela, a sara tënë ti Daniel tongana ‘zo so A ndoye lo mingi’. Aye so nga amû maboko na lo ti ngbâ be-ta-zo na Nzapa juska na nda ti fini ti lo. Zia e leke na bê ti e ti mû tapande ti Daniel.

9:17-19. Même tongana e yeke sambela ti tene fini sese ti Nzapa so “mbilimbili aduti na yâ ni” aga, kozo ye so e yeke sambela ndali ni ayeke pëpe ti sara si apasi ti e nga na akpale ti e ahunzi. Nde na so, a yeke nzoni kozo ye so e ye ti tene fini sese ni aga ndali ni ayeke ti sara si iri ti Jéhovah aga nzoni-kue nga ti sara si azo ahinga so gi lo oko ayeke na droit ti komande dunia.​—2 Pierre 3:13.

10:9-11, 18, 19. Mbeni ange aga abâ Daniel na lo sara si Daniel awara ngangu. Legeoko nga, a yeke nzoni e sara si amba ti e awara ngangu na lege so e yeke mû maboko na ala na e tene atënë so ayeke dë bê ti ala.

12:3. Na lâ ti nda ni so, “ala so ayeke na ndara,” wala aChrétien so a sa yingo na ndo ti ala, ayeke “su na popo ti [azo] na sese so tongana asungo ye” na ala sara si “azo mingi aga mbilimbili”. Na popo ti azo so mo yeke wara “azo mingi so asi singo” so ayeke na popo ti “ambeni ngasangbaga”. (aPhilippien 2:15; Apocalypse 7:9; Jean 10:16). Na ngoi ti Komandema ti Ngu Saki Oko ti Christ, prophétie so atene ala so a sa yingo na ndo ti ala ayeke “su [ande] tongana atongoro” ayeke ga tâ tënë kue. Na ngoi ni so, ala yeke sara kusala maboko na maboko na Christ ti sara si azo so amä yanga, so ayeke na sese, awara aye ti nzoni na lege ti fini ti Christ so lo mû ti zi azo. A yeke nzoni “ambeni ngasangbaga” angbâ nduru na aChrétien so a sa yingo na ndo ti ala, na ala mû maboko na ala na bê ti ala kue na yâ ti aye kue so a hunda na ala ti sara ni.

Jéhovah ‘airi tënë nzoni na ndo ti ala so akpe mbeto ti lo’

Mbeti ti Daniel afa nyen na e na ndo ti Nzapa so e yeke voro lo? Bâ aprophétie so ayeke na yâ ti mbeti ti Daniel, ala so aga tâ tënë awe nga na ala so ade aga tâ tënë pëpe. Aprophétie so afa polele so Jéhovah ayeke zo so ayeke sara ye alingbi na tënë ti yanga ti lo.​—Esaïe 55:11.

Ye wa kozo mbage ti mbeti ti Daniel afa na e na ndo ti Nzapa? Teti so amaseka Hébreu osio so ake ti sara ye tongana tanga ti azo so ayeke na yâ ti yangbo ti gbia ti Babylone, a sara si ala ‘hinga ye, ala hinga nda ti ye na ala yeke na ndara’. (Daniel 1:17). Tâ Nzapa atokua ange ti lo ti sö Sadrac, Mésac nga na Abed-Nego na yâ ti four ti wâ. Nzapa asö Daniel na yâ ti dû ti abamara. Tongaso, ala so ‘azia bê ti ala na Jéhovah’, lo yeke ‘Zo ti sara na ala, na Vala ti ala.’​—Psaume 115:9, 13.

[Kete tënë na gbe ni]

[Foto na lembeti 10]

Ngbanga ti nyen Daniel ayeke ‘zo so A ndoye lo mingi’?