Chapitre Oko

Mbeni Prophète ti Nzapa Aga na Lumière Teti Azo Kue

1, 2. Aye wa so asi laso ayeke lingu ti gingo bê teti azo mingi?

E YEKE na yâ mbeni ngoi so a lingbi ti tene zo ayeke na ngangu ti sala ye kue. Guengo na lê ti nduzu, senda-kode ti ordinateur, kode ti gbiango aye ti yâ ti tele ti zo, na ambeni fini ye so senda-ye asigigi na ni azi afini lege ti sala ye na azo, na mungo na ala beku ti mbeni fini so ayeke nzoni ahon, peut-être même so aninga mingi ahon.

² Aguengo na li ni tongaso amu lege na mo ti kanga mbeni pepe yanga-da ti mo? Ala zi mbito ti bira? Ala lungula kobela wala vundu so aga ndali ti songo so mo ndoye lo akui? Oko pepe! Atä so guengo na li ni ti azo ayeke ye ti dongo bê, a yeke na akatikati ni. Mbeni tondo ti ndokua (Worldwatch Institute) atene: “E wara lege ti gue na lê ti nze, ti leke akete kete ye ti yâ ti ordinateur ngangu mingi ahon, na ti gbian aye ti yâ ti tele ti zo. Me a de e lingbi pepe ti mu nzoni ngu na azo ngbundangbu mingi, ti kiri na peko futingo amara nde nde ti anyama saki mingi, wala ti kaï ye so atia e na lege ti wâ ti dada na ti ngu ti kpukpu, na ti buba pepe nzoni ti pupu so angoro e.” Na lege ni, azo mingi abi lê na gigi ti kekereke na gingo bê, ala hinga nzoni pepe ndo so ala lingbi ti gue dä ti wara dengo bê na beku.

3. Ye wa ayeke la ni na Juda na siècle miombe K.N.E.?

³ Ye so e yeke na gbele ni laso alingbi na ti so asi na azo ti Nzapa na siècle miombe K.N.E. Na ngoi ni kâ, Nzapa amu kusala na wakua ti lo Isaïe ti ga na tokua ti lungulango vundu na awakodoro ti Juda, na a lingbi biani na bezoin ti ala. Awuluwulu ayengi kodoro ni. Kodoro-togbia ti Assyrie so asala sana mingi na azo ayeke gi, na yâ ngoi kete, ti sala sioni na ni, na a yeke zia mbito na yâ ti azo mingi. Azo ti Nzapa alingbi ti bi lê na ndo wa ti sö kuâ? Ala yeke di iri ti Jéhovah na yanga ti ala, me biani ala ye ti zia bê na azo.​—2 aGbia 16:7; 18:21.

Lumière Ayeke Za na yâ Bingo

4. Tokua wa so yâ ni ayeke use a mu na Isaïe ti fa ni?

⁴ Tongana futa ti kengo yanga ti Juda, a lingbi afuti Jérusalem, na a gue na awakodoro ti Juda na ngba na Babylone. Biani, asioni ngoi ayeke ga. Jéhovah atokua prophète ti lo Isaïe ti fa kozoni tene ti sioni ngoi so ayeke ga, me Lo hunda nga na lo ti fa nzo tene. Na peko ti angu 70 ti dutingo na ngba, a yeke zi aJuif na gbe ti Babylone! Mbeni tanga ti azo so ayeke na ngia ayeke kiri na Sion na matabisi ti kiri na tâ vorongo kâ. Na lege ti prophète ti lo, Jéhovah amu tokua ti ngia so ti sala si lumière aza na yâ bingo.

5. Ngbanga ti nyen Jéhovah afa na gigi aye so lo leke ti sala ngoi mingi kozoni si ye ni asi?

⁵ Juda aga yangbato pepe juska ngu ahon ngbangbo oko na peko ti so Isaïe asû na mbeti aprophétie ti lo. Teti nyen Jéhovah afa na gigi aye so lo leke ti sala ngoi mingi tongaso kozoni si ye ni asi? Ala so amä na mê ti ala awe atene ti Isaïe ayeke kui ande awe pepe ngoi mingi kozoni si aprophétie ni aga tâ tene? A yeke tâ tene. Ye oko, ndali ti aye so Jéhovah afa na Isaïe, azo so ayeke duti na fini na ngoi ti futingo Jérusalem na ngu 607 K.N.E. ayeke wara na lege ti mbeti atokua ti prophétie ti Isaïe. Ye so ayeke mu tâ fä so Jéhovah ayeke ‘Lo so afa nda ti ye na lâ ni so ye ni ato nda ni; na lâ ti giriri, Lo fa tene ti ye so ade asi pepe.’​—Esaïe 46:10; 55:10, 11.

6. Na yâ ambeni ye wa Jéhovah ayeke kota mingi ahon azo kue so ayeke fa ye so ayeke si ande?

⁶ Gi Jéhovah oko si alingbi na lege ni ti sala mara ti tene tongaso. Mbeni zo alingbi ti fa ye so ayeke si na yâ ngoi kete na lege ti ngangu ti lo ti gbu nda ti aye ti poroso na ti kodoro ti ngoi ni. Me gi Jéhovah oko si alingbi ti fa ye kozoni na hingango biani na bê kue ye wa ayeke si ande na mbeni mbilimbili ngoi, atä na yâ ngoi ti kekereke so ayo mingi. Lo lingbi nga ti mu ngangu na awakua ti lo ti sala tene ti aye ngoi mingi kozoni si asi. Bible atene: “Fade Kota Gbia Seigneur Jéhovah ayeke sala mbeni ye oko pepe tongana lo fa kozoni pepe tene ti lingo ti lo na awakua ti lo aprophète.”​—Amos 3:7, NW.

“A-Isaïe” Ayeke Oke?

7. Tongana nyen awandara mingi adë kite so Isaïe si asû buku ni, na ngbanga ti nyen?

⁷ Tene na ndo prophétie ayeke mbeni ye so asala si awandara mingi adë kite so a yeke Isaïe si asû buku ni. Awakasango ndo so aluti ngangu ti tene so a lingbi gi mbeni zo nde si asû ndangba mbage ti buku ni, na siècle omene K.N.E., wala na ngoi ti dutingo ngba na Babylone wala na pekoni. Ti ala, a sû na mbeti aprophétie ti dutingo yangbato ti Juda na peko ti so aye ni aga tâ tene, na tongaso ala yeke biani aprophétie oko pepe. Awakasango ndo so aba nga so na peko ti chapitre 40, buku ti Isaïe asala tene mo ba mo tene Babylone ayeke ngangu ti komande so amu ndo kue awe, na azo ti Israël ayeke na ngba na yâ ni. Tongaso, ala tene atä zo wa asû ndangba mbage ti Isaïe, lo lingbi ti sala ni gi na yâ ngoi so, na siècle omene K.N.E. Mbeni kpengba nda ti tene ayeke dä teti mara ti fango nda ti tene tongaso? Oko pepe!

8. Lawa si a to nda ti dë kite so a yeke Isaïe si asû buku ni, na tene ni amu ndo kue tongana nyen?

⁸ A yeke gi na siècle 12 N.E. si a to nda ti dë kite so Isaïe si asû buku ni. Wafango tene Abraham Ibn Ezra, so ayeke Juif, si asala ni. Mbeni kota bakari (Encyclopaedia Judaica) atene: “Na yâ atene ti lo na ndo Isaïe, [Abraham Ibn Ezra] atene so use mbage ni, so alondo na chapitre 40, ayeke la ni kusala ti mbeni prophète so ayeke na fini na ngoi ti Dutingo na Ngba na Babylone nga na tongo nda ti ngoi ti Kiringo na Sion.” Na yâ asiècle 18 na 19, awandara mingi ayeda na abango ndo ti Ibn Ezra, so a wara na popo ti ala Johann Christoph Doederlein, wandara ti alege ti vorongo ti Zamani so asigigi na mbeti ti lo ti kasango ndo na tele ti Isaïe na ngu 1775, nga use ni na ngu 1789. Mbeni buku (New Century Bible Commentary) atene: “Na popo ti awandara kue, gi ala so aye ti bata angbele ye si ake tene so Doederlein asigigi na ni . . . so aprophétie na yâ achapitre 40-66 ti buku ti Isaïe ayeke pepe atene ti prophète Isaïe so aduti na fini na siècle miombe, me a yeke ti ngoi so aga na pekoni.”

9. (a) Na lege wa a kangbi yâ ti buku ti Isaïe? (b) Tongana nyen mbeni wafango tene na ndo Bible afa na ndulu tene papa so andu sungo mbeti ti Isaïe?

⁹ Ye oko, dengo kite na ndo wasungo buku ti Isaïe angbâ gi ge pepe. Tene na ndo mbeni Isaïe ti use ni adü bibe so atene peut-être mbeni wasungo mbeti ti ota ni aduti dä.a Na pekoni, a kiri a kangbi yâ ti buku ti Isaïe, na mbeni wandara atene so achapitre 15 na 16 ayeke ti mbeni prophète so a hinga lo pepe, na ngoi so mbeni nde adë kite na ndo achapitre 23 ti si na 27. Mbeni wandara nde atene so Isaïe alingbi fade pepe ti sû atene so a wara na yâ achapitre 34 na 35. Ngbanga ti nyen? Ngbanga ti so ye ni akpa tele mingi na ti so a yeke na achapitre 40 ti si na 66, so a tene kozoni awe a yeke ti mbeni zo nde, pepe ti Isaïe so ayeke la ni na siècle miombe! Charles C. Torrey, wafango tene na ndo Bible, afa na lege ti ndulu tene ye so aga na peko ti fango nda ti tene tongaso. Lo tene: “Kota ‘Prophète ti Dutingo na Ngba’ ti giriri akiri aga mbeni kete zo, nga kangbingo kirikiri yâ ti buku ti lo asala si a hinga lo nzoni pepe.” Ye oko, a yeke pepe awandara kue si ayeda na kangbingo yâ ti buku ti Isaïe tongaso.

Ye so Afa so Zo Oko si Asû Mbeti Ni

10. Mu mbeni tapande oko so afa tongana nyen atene so ague lakue legeoko afa na gigi so wasungo buku ti Isaïe ayeke gi oko.

¹⁰ Mbeni kota nda ti ye ayeke dä ti ngbâ ti tene so buku ti Isaïe ayeke kusala gi ti zo oko. Mbeni fä ni andu atene ti yâ ni so ague legeoko. Na tapande, a wara tene “Lo Ti Nzoni-kue ti Israël” fani 12 na yâ Esaïe achapitre 1 ti si na 39, na fani 13 na yâ Esaïe achapitre 40 ti si na 66. Ye oko, hiringo Jéhovah tongaso asigigi gi fani omene na yâ tanga ti Mbeti ti Nzapa so asû na yanga ti Hébreu. So a sala kusala fani mingi na tene so asigigi mingi pepe na ambeni ndo nde, a fa so atene so Isaïe asû ague legeoko.

11. Akamba wa ayeke na popo ti achapitre 1 ti si na 39 nga na achapitre 40 ti si na 66 ti Isaïe?

¹¹ Ambeni kamba nde ayeke na popo ti Esaïe achapitre 1 ti si na 39 nga na achapitre 40 ti si na 66. A wara na yâ ambage use so kue a-oko salango tene na lege ti fä, tongana mbeni wali so gua ate lo nga mbeni “lege” wala mbeni “kota lege.”b A sala fani mingi tene ti “Sion,” so a sala na kusala fani 29 na yâ achapitre 1 ti si na 39 nga fani 18 na yâ achapitre 40 ti si na 66. Biani, a sala tene ti Sion fani mingi na yâ Isaïe ahon tanga ti abuku ti Bible kue! Tongana ti so mbeni kota bakari atene (The International Standard Bible Encyclopedia), aye tongaso ayeke “afä so asala si yâ ti buku ni ayeke gi oko, ye so a yeke duti ande ngangu ti fa ni na gigi” tongana azo use, ota, wala mingi ahon so si asû ni la ni.

12, 13. Tongana nyen Mbeti ti Nzapa so aChrétien asala na yanga ti Grec afa so buku ti Isaïe ayeke kusala ti wasungo mbeti oko?

¹² A wara fä ti ngangu ahon kue, so wasungo buku ti Isaïe ayeke gi oko, na yâ mbage ti Mbeti ti Nzapa so aChrétien asala na yanga ti Grec na gbe ti yingo ti nzoni-kue. A fa polele so aChrétien ti kozo siècle amä na bê so buku ti Isaïe ayeke la ni kusala ti wasungo mbeti oko. Na tapande, Luc asala tene ti mbeni kota zo ti Ethiopie so ayeke diko mbeti so a wara fadeso na yâ chapitre 53 ti Isaïe, tâ mbage ti buku ni so awakasango ndo atene ayeke ti Isaïe ti Use ni. Ye oko, Luc atene zo ti Ethiopie ni ayeke “diko mbeti ti prophète Esaïe.”​—Kusala 8:26-28.

¹³ Na pekoni, ba Matthieu so asû mbeni Évangile, lo so afa tongana nyen kusala ti Jean Wabatizengo zo asala si atene ti prophétie, so e wara fadeso na Esaïe 40:3, aga tâ tene. Matthieu atene prophétie so ayeke ti zo wa? Mbeni Isaïe ti Use ni so a hinga lo pepe? Oko pepe, lo fa wasungo mbeti ni gi tongana “prophète Esaïe.”c (Matthieu 3:1-3) Na mbeni ngoi, Jésus adiko na yâ mbeni mbeti so angongbi atene so e wara fadeso na Esaïe 61:1, 2. Na fango peko ti ye ni, Luc atene: “Ala mu na Lo mbeti ti prophète Esaïe.” (Luc 4:17) Na yâ mbeti ti lo na azo ti Rome, Paul asala tene ti kozo mbage na use mbage ti Isaïe, ye oko, lo fa na mbeni lege oko pepe so wasungo mbeti ni ayeke nde, me gi zo oko, Isaïe. (aRomain 10:16, 20; 15:12) A yeke polele, aChrétien ti kozo siècle amä na bê pepe so buku ti Isaïe ayeke kusala ti azo use, ota wala mingi ahon so.

14. Tongana nyen aMbeti so angongbi ti Ngu-ingo Mingi azia lumière na ndo tene so afa Isaïe si ayeke wasungo mbeti ni?

¹⁴ Ba nga tene ti témoin ti aMbeti so angongbi ti Ngu-ingo Mingi, angbele mbeti, so mingi ti ala ayeke ti ngoi so aga kozo na Jésus. Mbeni mbeti oko ti Isaïe, so a hinga ni na iri ti Mbeti so angongbi ti Isaïe, ayeke ti siècle use K.N.E., na a ke atene ti awakasango ndo so atene mbeni Isaïe ti Use ni si ato nda ti sala mbeti na chapitre 40. Tongana nyen? Na yâ ngbele mbeti so, kozo tene ti ye so e hinga ni laso tongana chapitre 40 ato nda ni na ndangba kamba ti lembeti ni na a hunzi na li ti lembeti oko so. Biani, wasungo peko ti mbeti ni ahinga pepe so mbeni gbiango yâ ti awasungo mbeti ni wala kangbi ayeke na ndo so na yâ buku ni.

15. Tene wa Flavius Josèphe, wasungo-mbaï ti kozo siècle so ayeke Juif, atene na ndo aprophétie ti Isaïe so andu Cyrus?

¹⁵ Na nda ni, e yeke na tene ti témoin ti Flavius Josèphe, wasungo-mbaï ti kozo siècle so ayeke Juif. Lo fa gi pepe so a sû aprophétie ti Isaïe na ndo Cyrus na siècle miombe K.N.E., me lo tene nga so Cyrus ahinga tene ti aprophétie so. Josèphe asû na mbeti: “Cyrus ahinga aye so na lege ti dikongo buku ti prophétie so Isaïe azia na peko ti lo a sala angu ngbangbo use na ndo ni bale oko awe.” Na lege ti tene ti Josèphe, hingango aprophétie so asala peut-être si Cyrus ayeke ndulu ti mu lege na aJuif ti kiri na kodoro ti ala, teti Josèphe asû na mbeti so Cyrus “ayeke na kota nzala ti sala ye so a sû na mbeti awe.”​—Jewish Antiquities, Buku XI, chapitre 1, paragraphe 2.

16. A lingbi ti tene nyen na ndo tene ti awakasango ndo so atene na yâ ndangba mbage ti Isaïe a sala tene ti Babylone tongana kodoro so aga ngangu ti komande sese kue awe?

¹⁶ Tongana ti so a tene kozoni awe, awakasango ndo mingi atene so a londo na Isaïe chapitre 40 ti gue na ni, a fa Babylone tongana kodoro so aga ngangu ti komande sese kue awe, na a sala tene ti azo ti Israël tongana azo so ague na ala na ngba awe. So aye ti fa pepe so wasungo mbeti ni aduti na fini na siècle omene ni K.N.E.? A yeke lakue tongaso pepe. Tâ tene ni ayeke so, même kozoni na chapitre 40 ti Isaïe, ngoi na ngoi a fa Babylone tongana ngangu ti komande sese kue. Na tapande, na Esaïe 13:19, a hiri Babylone “gloire ti aroyaume” wala, tongana ti so La Bible Crampon atene, “lenge ti aroyaume.” Atene so ayeke biani ti prophétie, teti so ade Babylone aga pepe ngangu ti komande sese kue juska angu ngbangbo oko na ndo ni ahon na pekoni. Mbeni wakasango ndo “aleke” ye so adi iri ni kpale na ziango yamba Isaïe 13 tongana kusala ti mbeni wasungo mbeti nde! Ye oko, ti tâ tene ni, ti sala tene ti aye so ayeke ga ande tongana aye so asi awe ayeke ye so asi fani mingi na yâ aprophétie ti Bible. Kode ti sungo mbeti tongaso agboto lê biani na ndo gango tâ tene ti mbeni prophétie. (Apocalypse 21:5, 6) Biani, gi Nzapa oko ti tâ prophétie si alingbi ti sala tene so: “Mbi fa tene ti fini fadeso; Mbi fa tene na i kozoni si ye ni asi.”​—Esaïe 42:9.

Mbeni Buku ti Prophétie so A Lingbi ti Zia Bê Dä

17. Tongana nyen a lingbi ti fa nda ti gbiango ti kode ti sungo mbeti ti Isaïe so ato nda ni na chapitre 40?

¹⁷ Tongaso, tâ tene afa nyen na nda ni? So buku ti Isaïe ayeke kusala ti wasungo mbeti oko so asala ni na gbe ti yingo ti nzoni-kue. Buku ni kue ahon na yâ asiècle mingi tongana kusala ti zo oko, pepe ti zo use wala mingi ahon so. Tâ tene, ambeni zo alingbi ti tene so kode ti buku ti Isaïe agbian kete, a to nda ni na chapitre 40. Ye oko, dabe mo so Isaïe asala kusala tongana prophète ti Nzapa teti angu 46 na ndo ni. A lingbi ti ku ti ba so na ngoi ni tene ti yâ ti tokua ti lo, nga na kode ti salango tene ti tokua ni, ayeke gbian. Biani, kusala ti Isaïe so alondo na Nzapa ayeke pepe gi ti fa akpengba gbotongo mê ti fango ngbanga so ayeke ga. A lingbi lo fa nga atene ti Jéhovah: “I lungula vundu, i lungula vundu na bê ti azo ti Mbi.” (Esaïe 40:1) Vundu ti azo ti mbele ti Nzapa ayeke hon biani na lege ti zendo ti lo so, na peko ti angu 70 ti dutingo na ngba, aJuif ayeke kiri na kodoro ti ala.

18. Ye wa ayeke kota li ti tene ti buku ti Isaïe so a yeke sala tene ni ande na yâ mbeti so?

¹⁸ Zingo aJuif na gbe ti ngba na Babylone ayeke kota li ti tene ti achapitre mingi ti Isaïe so a sala tene ni na yâ buku so.d Ambeni ti aprophétie so ayeke ga nga tâ tene laso, tongana ti so e yeke ba ande. Nga, na yâ buku ti Isaïe, e wara apendere prophétie so aga tâ tene na yâ fini, nga na kui, ti ngengele oko Molenge ti Nzapa. Biani, mbeni mandango akpengba prophétie so ayeke na yâ buku ti Isaïe ayeke ga ande na anzoni ye na awakua ti Nzapa nga na ambeni zo nde ti sese kue. Aprophétie so ayeke biani lumière teti azo kue.

[Akete tene na gbe ni]

[Encadré na lembeti 9]

Ye so Gingo Nda ti Yanga ti Kodoro ni Afa

Gingo nda ti ayanga ti kodoro, so aba peko ti akete gbiango ye ti mbeni yanga ti kodoro na yâ ti angu mingi, akiri afa na gigi so buku ti Isaïe ayeke kusala ti wasungo mbeti oko. Tongana a sala mbeni mbage ti Isaïe na siècle miombe K.N.E. nga mbeni mbage ni nde angu 200 na pekoni, a lingbi akangbi aduti na yâ mara ti yanga ti Hébreu so asala na kusala na yâ ambage so oko oko kue. Me na lege ti gingo nda ti ye so mbeni mbeti-sango (Westminster Theological Journal) asigigi na ni, “fä so aga na lege ti gingo nda ti mbeni yanga ti kodoro amu biani mbage ti tene so atene a sû Isaïe 40-66 kozoni na ngoi ti dutingo na ngba.” Wasungo mbeti ni atene na nda ni: “Tongana awakasango ndo angbâ ti tene na ngangu so a lingbi azia buku ti Isaïe na ngoi ti dutingo na ngba wala na pekoni, a yeke ngbanga ti ala ti sala ye tongaso nde na fä so gingo nda ti yanga ti kodoro amu.”

[Foto na lembeti 11]

Mbage ti Mbeti ti Isaïe so angongbi ti Ngu-ingo Mingi. A fa kongo nda ti chapitre 39 na lege ti kete fä ti bengba so

[Afoto na alembeti 12, 13]

Ndulu na angu 200 kozoni, Isaïe asala tene ti zingo aJuif