Ti Duti Be-biani Aye ti Tene Nyen?
A-JUIF so ayeke na yâ bungbi ti vorongo ti aHassidim ti siècle use K.N.E. aba la ni tele ti ala tongana atâ zo so ayeke be-biani. Iri ti ala alondo na tene cha·sidhʹ, kota tene ti Hébreu so tene “ti duti be-biani” aluti na ndo ni. A gboto ni na yâ tene cheʹsedh, so fani mingi a sû pekoni na “nzoni bê,” “ndoye ti be-biani,” “nzobe,” “bê ti sala nzoye.” Na lege ti mbeni bakari (Theological Dictionary of the Old Testament), cheʹsedh “ayeke sala ye na wâ, ayeke sala songo, na a yeke gbu ngangu; [nga] a ndu pepe gi bango ndo ti mbeni zo, me nga kusala so aga na lege ti bango ndo so. A yeke mbeni kusala so abata fini wala asala si fini amaï. A yeke salango kusala teti mbeni zo so ayeke na yâ kota kpale wala kota ye ti vundu. A yeke fango na gigi tâ songo ti andeko.”
A yeke polele so na yâ ayanga ti kodoro mingi, mbeni tene oko alingbi pepe ti fa nda ti aye kue so andu tene ti Hébreu so, tongana ti so a sala na kusala na yâ Bible. Atä a duti tongana nyen, be-biani, tongana ti so Bible afa, aye ti tene ye mingi ahon gi batango na be-biani aye so ahunda. A ndu nga tene ti songo na lege ti ndoye so ague oko na salango nzoni kusala so aga na ye ti nzoni na ambeni zo. Ti hinga ye so tâ be-biani aye ti tene, ba tongana nyen Jéhovah afa ni giriri na mbage ti Abraham, Moïse, David, mara ti Israël, nga na azo kue.
Jéhovah Afa na Gigi Be-biani
Jéhovah atene na ndeko ti lo Abraham: “Mbi yeke Vala ti mo.” (Genèse 15:1; Esaïe 41:8) A yeke la ni gi asenge tene pepe. Jéhovah abata na azi Abraham na azo ti da ti lo na gbele Pharaon nga na Abimélek. Lo mu maboko na Abraham ti zi Lot na gbe ti agbia osio so abungbi ti sala bira. Jéhovah akiri amu fini na angangu ti dungo ni ti Abraham, so ayeke na ngu 100, nga na ti Sarah, so ayeke na ngu 90, si na lege ti ala Hale ti zendo alingbi ga. Jéhovah asala lisoro fani mingi na Abraham na lege ti aye so akpa suma, asuma mveni, nga na awatokua so ayeke a-ange. Biani, Jéhovah afa be-biani na mbage ti Abraham na ngoi so lo yeke na fini, nga angoi mingi na peko ti kuâ ti lo. Teti asiècle mingi, Jéhovah abata azendo ti lo na mbage ti ahale ti Abraham, mara ti Israël, atä kpengba-li ti ala. Songo ti Jéhovah na Abraham ayeke fä ti ye so tâ be-biani aye ti tene: ndoye so afa tele ti lo na lege ti kusala.—Genèse, chapitre 12 ti si na 25.
A tene so “L’Eternel [“Jéhovah,” NW] asala tene na Moïse lê na lê, legeoko tongana zo asala tene na ita ti lo.” (Exode 33:11) Biani, songo ti Moïse na Jéhovah akpengba la ni mingi ahon ti aprophète kue so aga kozoni na Jésus Christ. Tongana nyen Jéhovah afa be-biani na mbage ti Moïse?
Na ngoi so lo yeke na ngu 40, Moïse, mbeni koli so ayeke na ngangu nga na akode mingi, aleke na bê ti lo mveni, na bibe ti fandara, ti zi azo ti lo na ngba. Me ngoi ni ade la ni ti si pepe. A lingbi lo kpe teti fini ti lo. Teti angu 40 lo bata angasangbaga na Madiân. (Kusala 7:23-30) Ye oko, Jéhovah aglisa lo pepe. Tongana ngoi ni alingbi, a kiri ahiri Moïse ti gue ti zi Israël na Égypte.
Legeoko nga, Jéhovah aduti be-biani na mbage ti David, use gbia ti Israël so azo mingi ahinga iri ti lo. Na ngoi so lo de la ni gi mbeni pendere, Jéhovah atene na prophète Samuel: “Londo, mo sa mafuta na li ti lo, teti so a yeke lo.” Ti londo na ngoi ni so, Jéhovah afa be-biani na batango nga na fango lege na David tongana lo yeke maï ti ga biazo tongana zo so ayeke duti ande gbia na ndo ti azo ti Israël kue. Jéhovah azi lo “na tïtî bamara na tïtî ours” nga na tïtî kota Philistin Goliath. Lo mu lege na David ti hon na ngangu na peko ti tele awato ti Israël, na Jéhovah azi David na gbe ti likongo ti Saül, zo ti bê na ti kengo ndo.—1 Samuel 16:12; 17:37; 18:11; 19:10.
Tâ tene, David ayeke pepe mbeni zo ti mbilimbili-kue. Biani, lo sala siokpari ti sioni mingi. Ye oko, a hon ti ke lo, Jéhovah afa ndoye ti be-biani na mbage ti David so agbian bê ti lo kue. Na ngoi kue so David angbâ na fini, fani mingi, Jéhovah asala ye ti bata na ti sala si fini amaï. Lo gi ti sala ye teti zo so ayeke na yâ kpale. So tâ fango nzobe na gigi, biani!—2 Samuel 11:1–12:25; 24:1-17.
Ngoi so ala yeda na atene ti yâ ti Mbele ti Moïse na hoto ti Sinaï, azo ti mara ti Israël, tongana mbeni bungbi, alï na yâ mbeni songo so ayeke nde na Jéhovah so afa mungo tele ti ala na lo. (Exode 19:3-8) Na lege so, a sala tene ti Israël tongana mbeni wali so aduti na yâ songo ti mariage na Jéhovah. A tene tongaso na Israël: “L’Eternel ahiri mo legeoko tongana koli ahiri wali.” Nga, Jéhovah atene na lo: “Na lege ti nzobe teti ngoi so a diko nda ni pepe fade mbi ba mawa ti mo.” (Isaïe 54:6, 8, NW) Tongana nyen Jéhovah afa na gigi be-biani na yâ mara ti songo tongaso so ayeke nde?
Jéhovah amu li ni ti bata azo ti Israël na ti kpengba songo ti ala na lo. Lo zi ala na Égypte, lo leke ala na mbeni mara, na lo gue na ala na yâ mbeni “sese so dulait na ngu-lavu ayeke sua dä.” (Exode 3:8) Lo yeke mu giriri wango-tene ti yingo lakue lakue na lege ti aprêtre, aLévite, nga na lege ti yongoro molongo ti aprophète na ti awatokua. (2 Chronique 17:7-9; Néhémie 8:7-9; Jérémie 7:25) Tongana azo ti mara ni ague ti sala na ambeni nzapa nde, Jéhovah azingo na ala. Tongana ala gbian bê ti ala, lo mu pardon na ala. A lingbi ti ba so mara ti Israël ayeke giriri mbeni “wali” ti kpengba-li. Ye oko, Jéhovah ayeke la ni ndulu pepe ti zia lo. Ndali ti azendo so lo mu na Abraham, Lo duti be-biani na azo ti Israël juska na ngoi so aye so Lo leke ti sala so andu ala aga tâ tene. (Deutéronome 7:7-9) So tâ pendere tapande teti ala so asala mariage awe laso!
Jéhovah afa nga be-biani na mbage ti azo kue na lege so lo mu na azo kue, azo ti mbilimbili nga na azo ti sioni, aye so zo ayeke na bezoin ni teti fini. (Matthieu 5:45; Kusala 17:25) Me a hon so, lo mu sadaka ti kota ngele ti Molenge ti lo, si azo kue alingbi wara lege ti sigigi na gbe ti kamba ti siokpari na kui, na ti wara ngia na yâ beku ti gloire ti fini ti lakue lakue so ayeke mbilimbili-kue na yâ Paradis. (Matthieu 20:28; Jean 3:16) Matabisi ti sadaka ti kota ngele ayeke la ni kusala ti kota ahon kue so a mu ti bata na ti maï fini. A yeke biani “kusala so a sala teti nzoni ti zo so ayeke na yâ kota kpale wala vundu.”
Fa Be-biani ti Mo na Lege ti Anzo Kusala
Teti so lo gue oko na nzobe, be-biani andu nga mingi tene ti salango songo na popo ti mba. Tongana a fa nzobe na mbage ti mo, a lingbi ti ku mo ti sala tongaso nga. Be-biani ahunda be-biani. Ye so afa so David agbu nda ti aye so andu che’sedh ayeke atene ti lo so: “Fade mbi ba ndo na mbage ti da ti Mo ti nzoni-kue, na mbi sambela. Mbi mu singila na iri ti Mo.” Ngbanga ti nyen? “Teti nzobe ti Mo na tene-biani ti Mo.” (Psaume 138:2) Tongana mbeni zo so Jéhovah afa nzobe na mbage ti lo, bê ti David apusu lo ti voro Nzapa na ti sepela lo. Tongaso, tongana e yeke ba lege so Jéhovah ayeke fa nzobe na mbage ti e, bê ti e apusu e pepe ti sala legeoko tongaso nga na mbage ti lo? Na tapande, tongana a bi tene ti wataka na ndo ti iri ti Jéhovah, fade bingo bê ti mo na ndo iri ti lo ayeke pusu mo ti gbu koko ti lo?
A yeke ye so asi la ni na mbeni Chrétien so awara batême aninga mingi pepe nga na wali ti lo tongana ala gue na lungo kuâ ti mbeni sewa ti ala so akui na yâ ndao ti lege na moto. A yeke la ni mbeni ye so andu lege ti vorongo pepe, na a mu lege na ala so aga ti tene mbeni tene na ndo kuâ ni. Mbeni zo ni oko ato nda ti bi tene na li ti Nzapa teti kuâ ti pendere-koli so asi hio mingi, na tenengo so ‘Nzapa ayeke na bezoin ti lo na yayu; ni la si lo kamata lo.’ Ita ti e ti koli aba so lo lingbi pepe ti ngbâ ti kanga yanga ti lo. Lo ma na ndo estrade ni, atä so lo yeke pepe na mbeni Bible wala mbeni mbeti na gbe ti lê ti lo. Lo hunda tene so: “E bi bê so mbeni Nzapa ti be-nzoni, so ayeke ba mawa ti zo, na so ayeke na ngangu ahon kue ayeke yeda na aye tongaso ti si?” Na pekoni, na salango kusala pepe na mbeni plan ti mbeti, lo to nda ti mu mbeni kete diskur ti apenze-ngbonga bale oko, na lo fa na lege ti aversê ti Bible ngbanga ti nyen e yeke kui, ye nyen Nzapa asala ti zi azo na gbe ti kui, nga na pendere beku ti londo ande ti wara fini ti lakue lakue na ndo mbeni sese ti paradis. Azo 100 na ndo ni so aga asungba na pikango maboko so aninga. Na pekoni, ita-koli ni adabe ti lo: “Mbi wara mbeni ngia ti bibe so kozoni asi na mbi lâ oko pepe. Mbi kiri singila na Jéhovah la ni teti fango lege so lo mu na mbi na yâ ndara ti lo, nga teti so lo mu na mbi lege ti sala tene teti iri ti lo ti nzoni-kue.”
Dutingo be-biani na mbage ti Jéhovah andu nga dutingo be-biani na mbage ti Tene ti lo, Bible. Ngbanga ti nyen? Ngbanga ti so na lege ti Bible, Jéhovah afa na e tongana nyen ti duti na fini. Andia nga na akpengba-ndia so a sû na yâ ni ayeke biani akomandema so ayeke pendere mingi ahon, nga so aga na ye ti nzoni mingi ahon teti fini. (Esaïe 48:17) Zia pepe si salango ngangu so alondo na ambeni zo wala awokongo ti mo mveni apusu mo ti vi peko ti mo na andia ti Jéhovah. Ngbâ lakue be-biani na Tene ti Nzapa.
Dutingo be-biani na Nzapa ahunda nga ti duti be-biani na bungbi ti lo. Nda ni la, na yâ angu so ahon, a kiri aleke na agbian aye na yâ gbungo nda ti ye ti e na ndo ambeni versê ti Mbeti ti Nzapa. Ye ni ayeke so zo oko pepe ayeke wara kobe ti yingo nzoni mingi ahon e. (Matthieu 24:45-47) Kite ayeke pepe so Jéhovah amu maboko na be-biani na bungbi ti lo ti ngoi ti laso. E lingbi ti sala tongaso nga pepe? A yeke ye so A. H. Macmillan asala la ni. Ngoi kete kozoni si lo kui, lo tene: “Mbi ba bungbi ti Jéhovah so ayeke kozoni kete mingi, na ngoi so mbi mu tele ti mbi na Nzapa na ngu 23 na nze ti Septembre ngu 1900, amaï ti ga mbeni kota bungbi na ndo sese ti azo ti ngia so na wâ ayeke fa atâ tene ti lo. . . . Mbi hinga na bê ti mbi mingi ahon ti kozo, tongana mbi yeke ba so kusala so mbi sala na Nzapa na sese ayeke ndulu ti hunzi, so Jéhovah afa lege na azo ti lo na lo mu na ala tâ ye so ala yeke na bezoin ni na ngoi so alingbi.” Ita Macmillan asala kusala be-ta-zo nga na be-biani teti angu ndulu na 66, juska na kui ti lo na lango 26 ti nze ti août, ngu 1966. Lo duti la ni mbeni pendere tapande ti dutingo be-biani na bungbi ti Nzapa so lê aba.
Nde na dutingo be-biani na bungbi, fade e yeke duti be-biani na popo ti e? Tongana a yeke gi ti sala ngangu na ndo e na mbeni lege so ayeke sioni mingi, fade e yeke duti be-biani na aita ti e ti koli nga na ti wali? Na ngoi ti Use Bira so Amu Sese Kue, aita ti e ti Pays-Bas azia pendere tapande ti be-biani. Azo ti bungbi ti Gestapo ti aNazi ahunda na Klaas de Vries, mbeni ancien ti kongregation ti Groningen, ahundango tene na ngangu na a sala lo pasi mingi, a zia lo na yâ mbeni ndo ti kanga so amu gi zo oko teti alango 12; na ndo so, a mu na lo gi mapa na ngu; na pekoni, a kiri a hunda tene na lo. A zia hôn ti ngombe na ndo ti lo, a tene na lo fade a yeke fâ lo, na a mu na lo penze-ngbonga use ti fa ndo so aita-koli so amu li ni na yâ bungbi ayeke dä, nga na ambeni kpengba tene nde. Oko ye so Klaas atene ayeke so: “Mbi yeke fa na i mbeni tene nde pepe. . . . Fade mbi yeke kä zo pepe.” Fani ota, a gi ti zia mbito na bê ti lo na mbeni ngombe. Na nda ni, Gestapo azia lo, na a tokua Klaas na yâ mbeni da ti kanga nde. Lo kä lâ oko pepe aita ti lo.
E yeke fa be-biani ti e na mbage ti zo so ayeke ndulu na e mingi ahon, so ti tene zo so e mu na mariage? Legeoko tongana ti so Jéhovah ayekia songo ti mbele so lo te giriri na mara ti Israël, e yeke be-biani na yanga so e mu na ngoi ti mariage ti e? A lingbi mo duti pepe gi be-biani na mungo yanga ti mo, me nga mo ngbâ lakue ti lë na wâ mbeni songo so akpengba na koli wala wali ti mo. Mu li ni ti sala si mariage ti mo akpengba. I mu ngoi ti sala ye legeoko, i sala lisoro na bê kue nga polele na popo ti mba, i mu maboko na i kpengba tele na popo ti i, i mä tele na popo ti mba, i he ngia oko, i toto oko, i sala ngia oko, i sala kusala legeoko ti si na aye so i mä tele ti sala, i mu ngia na mba ti i, i duti andeko. Sala hange mbilimbili ti lë pepe abibe ti ndoye ti koli na wali na mbage ti ambeni zo nde. Atä so a yeke na lege ni nga nzoni ti hinga ambeni zo wala ti sala kpengba songo na ambeni zo nde na zo so mo mu na mariage, a lingbi abibe ti ndoye ti koli na wali angbâ gi na popo ti mo na zo so mo mu na mariage. Zia mbeni zo nde aduti pepe na popo ti mo na koli wala wali ti mo.—aProverbe 5:15-20.
Duti be-biani na afon mo Témoin nga na sewa ti mo. Tongana ngu ayeke hon, glisa ala pepe. Ngbâ na lisoro na ala, sala mbeti, pika singa, sala vizite. Atä ndo so lege ti fini alingbi ti gue na mo dä, gi ti sala pepe si bê ti ala anze. Sala si ala wara ngia ti tene so ala hinga mo wala ala yeke na songo na mo. Dutingo be-biani na ala ayeke mu ngangu ande na mo ti sala ye so ayeke nzoni, na a yeke duti ande lingu ti kpengbango zo teti mo.—Esther 4:6-16.
Biani, tâ be-biani andu anzo kusala ti bata asongo ti ngele ngangu. Sala ye kue so mo lingbi sala ti futa ye na Jéhovah teti nzobe ti lo. Mu tapande ti be-biani ti Jéhovah na yâ asalango ye ti mo na mbage ti kongregation ti aChrétien, na mbage ti zo so mo mu na mariage, na mbage ti sewa ti mo, nga na mbage ti akamarade ti mo. Na be-biani, sala tene ti anzoye ti Jéhovah na azo so angoro mo. Wasungo psaume afa ni na lege ni tongana lo tene: “Fade mbi sala bia tene ti nzobe ti L’Eternel lakue; na yanga ti mbi, fade mbi fa na awagame kue tene ti be-biani ti Mo.” (Psaume 89:2 [89:1, NW]) Bê ti e apusu e pepe ti ga ndulu na mara ti Nzapa tongaso? Biani, “nzobe ti Lo angbâ lakue.”—Psaume 100:5.
[Foto na lembeti 23]
A. H. Macmillan