Eusèbe: “Babâ ti mbaï ti église”?

NA NGU 325 ti ngoi ti e, togbia ti Rome Constantin atisa abua kue ti bungbi na Nicée. Nda ti bungbi ni ayeke ti leke tënë so azo adë gaba na ndo ni mingi na so andu songo so atingbi Nzapa na Molenge ti lo. Na popo ti azo so aga, a yeke wara mbeni koli so a bâ lo tongana zo so ahinga ye mingi ti ngoi ti lo: Eusèbe ti Césarée. Eusèbe amanda lani Mbeti ti Nzapa ngangu mingi, na lo gbu koko ti vorongo so aChrétien ayeke mû gi na Nzapa oko.

Na ngoi ti kota bungbi ti Nicée, mbeni bakari (Encyclopædia Britannica) atene: “Constantin lo mveni si amû li ni; a yeke lo si na wâ ayeke mû tënë na azo, na a yeke lo mveni si asigigi na . . . kpengba tënë so afa songo so atingbi Christ na Nzapa na yâ kota tënë ti mabe so bungbi ni azia na sese, so afa so Christ ayeke ‘oko na Babâ ni’ . . . Ndali ti mbito ti lê ti togbia ni, abua ni asû maboko ti ala na gbe ti tënë ni, na mingi ni asala ni na bê ti ala kue pëpe; gi azo use si ake ti sû maboko ti ala na gbe ni.” Eusèbe ayeke lani na popo ti azo so ake ti sû maboko ti ala na gbe ti mbeti so? Ye nyen e lingbi ti manda na ndo desizion so lo mû na lango ni so? Zia e bâ tënë kete na ndo fini ti Eusèbe: Aye so lo hinga wala lo manda na yâ fini ti lo, nga na aye so lo sala.

Akpengba mbeti so lo sû

A dü peut-être Eusèbe na Palestine na ngu 260 tongaso. Tongana lo de kete, lo bungbi oko na Pamphilus, mbeni bua ti église ti Césarée. Tongana lo lï na ekole ti mandango tënë ti Nzapa ti Pamphilus, Eusèbe aga mbeni zo so amanda ye ngangu. Lo sala kusala mingi na pendere da ti batango ambeti so ayeke ti Pamphilus. Eusèbe amû tele ti lo mingi na mandango mbeti ti lo ni, mbilimbili na mandango Bible. Lo ga nga mbeni kota kamarade ti Pamphilus, a sala si na pekoni, a hiri lo “Eusèbe molenge ti Pamphilus”.

Na ndo aye so lo leke ti sala ande, Eusèbe atene: “Ye so mbi leke ti sala ande ayeke ti sû mbeni tondo na ndo aBazengele so asala kusala na peko ti tele nga ti sû mbeni tondo na ndo ngoi so ahon, ti londo na lâ ti Sauveur ti e juska ti si fadeso; ti fa tongana nyen gbâ ti akpengba ye asi na yâ mbaï ti église; na ti fa ala so akomande na amû li ni na yâ église na yâ akota ndo so azo ti église ayeke dä, nga ti fa ala so na yâ awagame oko oko afa tënë ti Nzapa atâa na yanga wala na mbeti.”

Azo adabe mingi na Eusèbe ndali ti kota mbeti so lo sû, so iri ni ayeke History of the Christian Church (Mbaï ti église). A bâ kota mbeti so, so a bungbi ambage bale-oko na so lo sigigi na ni na ngu 324 tongaso, tongana tënë ti mbaï ti Église so ahon tanga ti ambeti kue so a sû giriri. Ndali ti ye so lo sala, a bâ Eusèbe tongana Babâ ti mbaï ti église.

Nde na mbeti Mbaï ti Église so lo sû, Eusèbe asû nga Chronicle, na ambage use. Kozo mbage ti mbeti ni ayeke tongana ndulu tënë na ndo mbaï ti sese. Ti si na siècle osio ni, aga mbeti so a sala na kusala ti fa alango so aye asi na ni na sese. Use mbage ti mbeti ni afa alango ti akota ye so asi na yâ mbaï ti azo na sese. Na yâ mbeti ni, lo zia na tele ti mba angoi ti komandema ti agbia ti akodoro nde nde, na lo fa na yâ mbeti ni ngoi wa gbia tongaso akomande kodoro ti lo na oko ngoi so mbeni gbia nde tongaso ayeke komande kodoro ti lo nga.

Eusèbe asû ambeni kota mbeti nde use na ndo mbaï na so a-iri ni ayeke Martyrs of Palestine (Ala so akui ndali ti mabe ti ala na Palestine) na Life of Constantine (Fini ti Constantin). Kozo mbeti ni asala tënë ti aye so asi ti londo na ngu 303 ti si na ngu 310 na lo fa azo wa a fâ ala na ngoi ni so ndali ti mabe ti ala. Eusèbe abâ na tâ lê ti lo aye ti giriri so asi na so lo sala tënë ni. Ndangba buku ni, so a sigigi na ni tongana mbeni molongo ti abuku osio na peko ti kuâ ti Togbia Constantin na ngu 337, afa na yâ anzene nzene tënë ni kue akpengba ye so asi na yâ mbaï. A hon ti sû ni tongana tâ mbaï tongaso biani, lo sû ni mingi ni tongana mbeni ye ti gondango azo.

Na yâ ambeti so lo sû ti gbu koko ti lege ti vorongo ti aChrétien, a yeke wara mbeni kiringo tënë so lo mû na Hiéroclès mbeni gouverneur ti Rome na ngoi ti lo. Tongana Hiéroclès asû mbeni sioni mbeti na ndo ti aChrétien, Eusèbe akiri tënë ti mû mbage ti ala. Na ndo ni, ti fa so Bible alondo na Nzapa biani, lo sû ambeti 35 so a bâ ni tongana akpengba mbeti so ahon atanga ni kue na ndo tënë ni so. Akozo buku 15 so lo sû agi ti fa anda ti tënë so apusu aChrétien ti yeda na mbage ti mbeti ti Nzapa so a sû na yanga ti Hébreu. Tanga ti abuku 20 ni afa so a yeke tâ na lege ni tongana aChrétien angbâ gi pëpe na ndo ti andia ti aJuif me ala yeda na afini kpengba-ndia na salango ye. Tongana a bungbi abuku so kue, ala gbu koko ti lege ti vorongo ti aChrétien tâ na mbeni lege so zo alingbi ti gbu nda ni nzoni, na tongana ti so Eusèbe abâ na ni.

Eusèbe aduti na fini teti angu 80 tongaso (ti londo na ngu 260 ti si na ngu 340) na lo ga oko ti akota wasungo mbeti ti giriri. Ambeti ti lo afa peko ti aye so asi ti londo na akozo siècle ota ti ngoi ti e juska na ngoi ti togbia Constantin. Na yâ andangba mbage ti fini ti lo, lo bungbi kusala ti lo ti sungo mbeti na kusala ti lo ti bua ti Césarée. Atâa so a hinga lo mingi ni tongana mbeni wasungo mbaï, Eusèbe ayeke nga lani mbeni zo ti gbungo koko ti lege ti vorongo ti aChrétien, mbeni zo so asû acarte ti akodoro ti sese, mbeni wafango tënë ti Nzapa, mbeni zo so agi ti bâ yâ ti atënë ti vorongo Nzapa, nga mbeni wasungo ambeti na ndo Église.

Aye use apusu lani lo ti sû ambeti

Ngbanga ti nyen Eusèbe abi tele ti lo lani ti sû gbâ ti ambeti tongaso? Ngbanga ti so na bango ndo ti lo mveni, ngoi so lo yeke dä ayeke mbeni ngoi so ayeke gue ti si na mbeni fini dutingo teti azo. Lo bâ so akpengba ye asi na yâ awagame so ahon kozoni na lo na lo pensé so a lingbi a sû ni na mbeti teti awagame so ayeke ga na peko.

Eusèbe ayeke nga na mbeni ye nde na li ti salango ni: a yeke ti gbu koko teti lege ti vorongo ti aChrétien. Lo mä na bê so vorongo ti aChrétien alondo na Nzapa. Ye oko, ambeni ake na ngangu bibe so. Eusèbe asû na mbeti: “Mbi leke nga na bê ti mbi ti fa a-iri, ti fa wungo nga ti fa angoi ti ala so ndali ti nzara ti sigingo na fini ye agirisa lege tâ ngangu mingi. Azo so, na fango tele ti ala mveni tongana azo so awara tâ hingango ye ni awe (me ayeke gi mvene), asala ye tongana ambo ti ngonda so abuba kundu ti Christ na bango mawa ni oko pëpe.”

Eusèbe abâ lani tele ti lo tongana mbeni Chrétien? Na bango ni, e lingbi ti tene tongaso, teti lo sala tënë ti Christ tongana “Sauveur ti e”. Lo tene: “Ye so mbi leke na bê ti mbi ayeke . . . ti fa peko ti vundu so aga hio na ndo mara ti aJuif kue ndali ti asioni ye so ala leke ti sala na Sauveur ti e, nga ti fa alege na angoi so aGentil asala bira na tënë ti Nzapa, na ti fa salango ye ti ala so na yâ angoi nde nde amû mbage ti tënë ni atâa na gbele mênë na apasi, nga ti fa tënë ti ala so ayeda na ngoi ti e so ti fa be-biani ti ala na gigi, na ti fa nga nzobe na mungo maboko so Sauveur ti e afa na mbage ti ala kue.”

Gbâ ti ambeti so lo gi nda ti aye dä

Wungo ti abuku so Eusèbe lo mveni adiko na atokua azo na mbage ni ayeke tâ gbâ ni. A yeke gi ngbanga ti ambeti ti Eusèbe si a fa iri ti gbâ ti akota zo ti akozo siècle ota ti ngoi ti e. Akpengba tondo so amû maboko na zo mingi na so afa peko ti akota gbiango ye so azo asala ni asigigi polele gi na yâ ambeti so lo sû. Lo gboto ni na yâ ambeni mbeti so laso a lingbi ti wara ni pëpe.

Tongana lo yeke bungbi atënë ni, Eusèbe asala kusala na wâ nga na bê ti lo kue nzoni mingi. Na bango ni, lo sala kue ti kangbi popo ti atondo so zo alingbi ti zia bê ti lo dä, na atondo so zo alingbi pëpe ti zia bê dä. Ye oko, na yâ ambeti so lo sû, a yeke wara nga ambeni tënë so aba kete. Ngoi na ngoi, lo fa na lege ni pëpe ambeni zo na akusala ti ala, nga lo gbu nda ti asalango ye ti ala nzoni pëpe. Na yâ kode ti dikongo ngoi ti lo, ambeni lango ayeke dä so lo fa na singo ti ambeni ye, me so ayeke na lege ni pëpe. Nga, Eusèbe ayeke na kode nzoni kue pëpe ti lekengo aye so lo sû ni. Ye oko, atâa ambeni ye so atambela nzoni pëpe na yâ ambeti so lo sû, azo abâ ambeti ti lo so ayeke mingi na ngele ngangu.

Lo ndoye lani tâ tënë biani?

Eusèbe ayeke gi bê ti lo lani mingi na ndo tënë so a leke ni gbä na so andu songo so atingbi Babâ ni na Molenge ni. Babâ ni ayeke lani na fini kozoni na Molenge ni, tongana ti so Eusèbe atene? Wala Babâ ni na Molenge ni aduti lakue na fini na ngoi oko? Lo hunda: “Tongana ala duti na fini na ngoi oko, tongana nyen Babâ ni ayeke duti ande Babâ na Molenge ni ayeke duti ande Molenge?” Lo fa même aversê so ayeda na bango ndo ti lo ni, na tapande Jean 14:28 so atene ‘Babâ ni ayeke kota ahon Jésus’, na Jean 17:3 so a fa Jésus tongana lo so oko tâ Nzapa ni ‘ato’ lo. Na salango tënë ti aColossien 1:15 na Jean 1:1, Eusèbe atene so Logos wala Tënë ni ayeke “image ti Nzapa so zo alingbi bâ pëpe”, lo yeke Molenge ti Nzapa.

Ye oko, ye so e gi li ti e na ni gbä ayeke so na hunzingo ti kota bungbi ti Nicée, Eusèbe amû mbage ti ala so atene so Babâ ni na Molenge ni ayeke oko. Nde na tënë so lo fa kozoni so lo tene Nzapa na Christ aduti lakue na fini pëpe na oko ngoi, Eusèbe amû peko ti togbia ni na yâ bango ndo ti lo.

Mbeni ye so a lingbi e manda dä

Ngbanga ti nyen Eusèbe achangé bango ndo ti lo na ngoi ti kota bungbi ti Nicée na lo mû mbage ti ala so tënë ti mabe ti ala ague nde na ti Bible? Lo gi lani ti wara ambeni ye na lege ti poroso? Ngbanga ti nyen lo ga na kota bungbi ti Nicée so lani? Teti atâa so a tisa lani abua kue ti ga, gi kete wungo ni si ayeda na tisango ndo ni ti ga biani. Ala yeke gi 300. Eusèbe ayeke gi bê ti lo lani ti bata kota ndo ti lo na popo ti azo? Nga, ngbanga ti nyen Togbia Constantin ane lo lani mingi? Teti na ngoi lani, Eusèbe aduti tâ na koti ti togbia ni mveni na ngoi ti kota bungbi so.

Na bango ni, Eusèbe ake ti sala ye alingbi na tënë so Jésus amû na adisciple ti Lo ti duti “ti sese so pëpe.” (Jean 17:16; 18:36). Disciple Jacques ahunda: “I azo so i sala lango-sioni, i hinga pëpe? ti ndoye sese so ayeke ti ke Nzapa.” (Jacques 4:4). Nga, wango so Paul amû alingbi biani na ye so asi: “I bungbi tele ti i pëpe na azo so amä na bê pëpe.” (2 aCorinthien 6:14). Zia e duti nde na sese so na ngoi so e yeke “sambela [Babâ ni] na yingo na tene-biani.”​—Jean 4:24.

[Foto na lembeti 31]

Dessin ti kota bungbi ti Nicée

[Lingu ti foto ni]

Scala/Art Resource, NY

[Lingu ti foto na lembeti 29]

Ndali ti nzobe ti Special Collections Library, University of Michigan