Martin Luther: Mbaï ti lo nga aye so lo zia
“A TENE so, tongana a zia nde maître ti lo mveni, Jésus Christ, a sû abuku mingi na ndo [Martin Luther] ahon tanga ti azo kue na yâ mbaï.” A wara tënë so na yâ mbeti-sango Time. Atënë na asalango ye ti Luther asala si kota gbiango ye abâ gigi na yâ vorongo ti Église ti ngoi ni, na a fa ye so tongana “Kota Gbiango Ye so ahon atanga ni kue na yâ mbaï ti azo.” Na lege so, Luther aga na gbiango ye na yâ akusala ti alege ti vorongo Nzapa ti Poto, na lo sala si ngoi so kota kangbi ayeke na popo ti azo ti mosoro nga na azo ti mawa so asala kua tongana angbâa na Poto ahunzi. Luther azia nga gunda ti mbeni kode oko ti sungo gere ti ambeti na yanga ti Zamani. Bible so lo sû pekoni na yanga ti Zamani angbâ biani Bible so azo ahinga ni mingi ahon atanga ni kue na yanga ti Zamani.
Martin Luther ayeke lani mara ti zo wa? Lo sala tongana nyen ti yengi aye ngangu tongaso na yâ gigi ti azo ti Poto?
Luther aga mbeni wandara
A dü Martin Luther na Eisleben na Zamani na nze ti novembre, ngu 1483. Atâa so babâ ti lo asala lani kusala ti zingo gengere na gbe ti sese, lo sala kue ti tene Martin awara nzoni mandango mbeti. Na ngu 1501, Martin aga mbeni wamandango mbeti na da senda-gi ti Erfurt. A yeke na yâ da ti batango ambeti ti da senda-gi so si lo diko Bible ti kozoni. Lo tene: “Buku ni anzere tâ na mbi ngangu mingi, na mbi ye si mbeni lâ mbi lingbi biani ti wara mara ti buku tongaso.”
Tongana lo wara ngu 22, Luther alï na da ti abua ti Erfurt. Na pekoni, lo lï na senda-gi ti Wittenberg, na kâ lo wara kota mbeti ti lo ti senda-ye na ndo atënë ti vorongo Nzapa. Luther abâ lani tele ti lo so lo lingbi pëpe na nzobe ti Nzapa, na ngoi na ngoi vundu ayeke gbu bê ti lo mingi teti yingo-ti-hinga ti lo so ayeke gi lo mingi. Me mandango Bible, sambela, nga na gbungo li nzoni amû maboko na lo ti bâ tâ nzoni mingi tongana nyen Nzapa ayeke bâ awasiokpari. Luther awara lege ti bâ so zo alingbi pëpe ti si na be-nzoni ti Nzapa gi na ngangu ti lo mveni. Nde na so, Nzapa ayeke fa be-nzoni so na lege ti nzobe ti lo so zo alingbi na ni pëpe na mbage ti ala so azia mabe ti ala na lo.—aRomain 1:16; 3:23, 24, 28.
Tongana nyen Luther awara lege ti bâ so fini bango ndo ti lo so ayeke tâ na lege ni? Kurt Aland, kota wafango mbeti ti mbaï ti Église ti giriri na ti ndokua ti gingo nda ti ye ti Fini Testament asû na mbeti: “Lo gbu li na ndo Bible kue ti hinga wala fini hingango ye so lo wara ague oko na tanga ti atënë so a yeke na yâ ni, na lo bâ so ambage nde nde ti Bible ayeda na atënë ti lo.” Kota tënë na ndo salut na lege ti mabe me pëpe na lege ti akusala ti zo mveni wala ti salango sioni na tele ti lo mveni, ayeke lani mbeni kota ye mingi na yâ afango ye ti Luther.
Bê ti lo aso teti kango pardon
Gbungo nda ti ye ti Luther na ndo lege so Nzapa ayeke bâ na awasiokpari asala si lo mä tele lani pëpe na Église Catholique ti Rome. Na ngoi ni kâ, azo mingi ayeke mä na bê so na peko ti kuâ, awasiokpari ayeke wara ngbanga teti mbeni kete ngoi. Ye oko, a tene so ngoi ti ngbanga so alingbi ti ninga mingi pëpe tongana zo afuta mbeni nginza si Pape amû yanga ti pardone lo. Azo ti kango pardon tongana Johann Tetzel, so ayeke sala kusala na iri ti kota bua Albert ti Mayence, awara nginza mingi na lege ti asenge zo so ayeke futa nginza ti wara pardon. Mingi ti azo ayeke bâ ni lani tongana mbeni assurance so alingbi ti futa ni teti asiokpari so ala yeke sala ande.
Bê ti Luther aso lani teti kango pardon. Lo hinga lani so azo alingbi pëpe ti sala ngele na Nzapa na ndo mbeni ye. Ndulu na hunzingo ti ngu 1517, lo sû na mbeti akota tënë ti lo 95 ti fa so église asala ye na lege ni pëpe na ndo atënë so andu nginza, kota tënë ti mabe, nga na lege ti vorongo. Teti so lo ye si a gbian ambeni ye na yâ église, me pëpe ti tene azo alondo ake yanga, Luther atokua mara ti ambeti ni so na kota bua Albert ti Mayence nga na awandara nde nde. Awasungo mbaï mingi afa ngu 1517, wala mbeni ngu ndulu na ni, tongana ngu so Kota Gbiango Ye ti Vorongo ti aProtestant abâ gigi.
Na ndo tënë ti demango tele teti aye ti sioni so église asala, Luther ayeke lani gi lo oko pëpe. Angu ngbango oko tongaso kozoni, Jan Hus kota wagbiango ye na kodoro ti atchèque ake lani tënë ti kango pardon. Même kozoni na Hus, John Wycliffe ti Angleterre afa so ambeni tënë ti akotara so église ayeke bata ni ague nde na Mbeti ti Nzapa. Érasme ti Rotterdam nga Tyndale ti Angleterre so ala kue ayeke lani na fini na ngoi ti Luther ahunda ti tene a gbian ambeni ye na yâ église. Me masini ti petengo na ambeti so Johannes Gutenberg asigigi na ni, asala si tënë ti Luther andu azo mingi nga a mä lo na ando mingi ahon tanga ti azo so ahunda gbiango ye so.
Masini ti Gutenberg na Mayence abâ gigi na ngu 1455. Ti si na tongo nda ti angu 1500, a yeke wara amasini ti petengo mbeti na yâ agbata 60 ti Zamani, nga 12 ti ambeni kodoro ti Poto. A yeke kozoni na yâ mbaï la ti tene a fa na azo ye hio na ndo atënë so a gbu bê ti ala. Peut-être na hundango na lo pëpe, azo apete na akangbi na yâ ando mingi akota tënë 95 so lo fa. Tënë ti hundango si a gbian aye na yâ église ayeke fadeso gi na mbeni ndo oko pëpe. A ga tënë ti dengo gaba na ando mingi, na a sala si gi hio tongaso, Martin Luther aga koli so tënë ti lo amû yanga ti azo ahon atanga ni kue na Zamani.
“Lâ na nze” alondo na tele ti Luther
Teti angu mingi, Poto ayeke lani na gbe ti angangu komandema use: Kodoro-togbia ti Rome so a bâ ni tongana nzoni-kue, nga Église Catholique ti Rome. Hanns Lilje, mbeni ngbele président ti Fédération luthérienne mondiale atene so “Togbia ni na pape ayeke lani tongana lâ na nze.” Ye oko, kota ye ni so kite angbâ dä ayeke lani ti hinga lo so wa si ayeke lâ ni, na lo so wa si ayeke nze ni. Na tongo nda ti angu 1500, ala use kue asi na mbeni kota ngangu ti komandema so a wara mara ni tongaso pëpe kozo. Mbeni gbiango ye ayeke lani ndulu ti si.
Akota tënë 95 ti Luther asala si Pape Léon Bale-oko agboto mê ti Luther ti tene na lo ti gbian bango ndo ti lo ni, tongaso pëpe a yeke zi lo na yâ église ni. Me na mbito oko pëpe, Luther azö na lê ti azo mbeti so na yâ ni pape ni agboto mê ti lo, na lo kiri lo sigigi na ambeni mbeti na ndo ni so awa azo ti akete kodoro ti gbian aye na yâ église même tongana pape ayeda na ni pëpe. Na ngu 1521, Pape Léon Bale-oko atomba Luther na yâ église. Tongana Luther ake ti yeda na ngbanga ni na tenengo so a fâ ngbanga ni sân ti mä lo na lege ti mbilimbili, Togbia Charles ti Oku ni ahunda na Luther ti ga na bungbi so a yeke sala na Worms. Voyage ti Luther ni ti londo na Wittenberg ti si na Worms amû alango 15, na a yamba lo na lege tongana mbeni kota zo biani. Azo kue ayeke lani na mbage ti lo; na ndo kue, azo aye tâ gi ti bâ lo.
Tongana lo si na Worms, Luther aga na gbele togbia ni, amokonzi ti lo, nga na kota zo so aga na iri ti pape. Jan Hus aga lani na gbele mara ti ngbanga tongaso na Constance na ngu 1415, na a zö lo na wâ na ndo keke. Na gbele azo ti Église ni nga na ti togbia ni, Luther atene so ni yeke bele atënë ti ni gi tongana a fa na ni na yâ Bible so atënë ti ni ayeke wataka. Me zo oko alingbi pëpe ti gbu lê ni na gbele hingango ye so lo yeke na ni na ndo Bible. Mbeti so a hiri ni Mbeti ti Worms afa ye so asi na hunzingo ti ngbanga ni. Mbeti ni atene so a fâ ngbanga na ndo Luther tongana zo ti kengo ndia, na a ke ti tene a kangbi ambeti so lo sigigi na ni. Teti so pape atomba lo na yâ église, na togbia afâ ngbanga na ndo lo tongana zo ti kengo ndia, lo yeke fadeso na yâ kpale ti kuâ.
Me na pekoni, mbeni ye asi so zo aku tele ti lo na ni pëpe na so adö bê biani. Tongana Luther ayeke kiri na Wittenberg, Frédérick ti Saxe aleke mbeni plan si azo amû Luther ahon na lo na mbeni ndo nde, ti tene azo abâ atene a nzi lo nzingo. Ye so ala sala amû lege na Luther ti hon yongoro na awato ti lo. A gue na Luther na hondengo ni juska na château ti Wartburg, na kâ lo zia si kuä ti yanga ti lo asigigi gbâ ni na lo changé iri ti lo si aga Junker Jörg.
Azo ahunda mingi ti wara Bible ti Septembre
Na yâ anze bale-oko so aga na pekoni, Luther aduti na yâ château ti Wartburg tongana mbeni zo so ayeke kpe ti tingbi na togbia nga na pape. Mbeni buku (Welterbe Wartburg) afa so “ngoi so lo sala na Wartburg ayeke na popo ti angoi ti fini ti lo so lo sala ye dä mingi ahon tanga ti angoi ni kue.” Mbeni oko ti akota ye so lo sala na ndo so andu Bible ti yanga ti Grec ti Érasme, so lo sû pekoni na yanga ti Zamani. A sigigi na ni na nze ti septembre ngu 1522, me a fa pëpe Luther tongana zo so asala ni; a hinga ni tongana Bible ti Septembre. Ngele ni ayeke gulden oko na ndambo so ayeke tongana nginza so a yeke futa na mbeni wakua ti da na yâ ngu oko kue. Ye oko, azo mingi ahunda ti wara Bible ti Septembre ni. Gi na yâ anze 12, a pete aBible ni fani use na wungo ni asi 6 000. Me na yâ angu 12 so aga na pekoni, a pete ni fani 69 wala ahon so.
Na ngu 1525, Martin Luther asala mariage na Katharina von Bora, mbeni ngbele mamère. Katharina ahinga lani kua ti da mingi, na lo hinga ti sala ye kue so a hunda ti tene lo sala teti nzoni bibe ti koli ti lo ti mû ye na azo. Yeke yeke, da ti Luther abungbi gi pëpe wali ti lo na amolenge ti lo omene, me nga akamarade, awandara, na azo so akpe ando ti ala si aga. Na yâ andangba ngu ti fini ti lo, Luther awara yango-iri ngangu mingi tongana mbeni wawango, a sala si awandara so ayeke agene na da ti lo ayeke na akeke-mbeti ti ala ndulu ti sû na mbeti atënë so ayeke sigigi na yanga ti lo. A bungbi ambeti so oko si a hiri ni Luthers Tischreden (Atënë ti Luther na table). Teti mbeni ngoi, a yeke lani mbeti so, tongana a zia bible nde, a kangbi ni ahon tanga ti abuku kue.
Lo si na akode na lo sala ambeti mingi
Na ngu 1534, Luther ahunzi ti kiri peko ti Mbeti ti Nzapa ti yanga ti Hébreu, na yanga ti Zamani. Lo yeke tâ na kode biani ti leke yâ ti atënë ni. Ye ti pekoni ayeke mbeni Bible so asenge zo alingbi ti gbu nda ni nzoni. Tongana lo yeke sala tënë ti kode ti kusala ti lo so, Luther asû na mbeti: “A lingbi e hunda tënë na mama ti da, na amolenge so ayeke na lege nga na senge zo so ayeke na gara; na pekoni, e gi ti bâ tongana nyen ala yeke sala tënë, na e kiri peko ti atënë ti Bible alingbi na ni.” Bible ti Luther azia gunda ti mbeni kode oko ti sungo gere ti mbeti na yanga ti Zamani so na nda ni a sala na kusala na yâ kodoro ti Zamani kue.
Luther ayeke gi pëpe mbeni zo so ayeke na akode ti sû peko ti Bible na mbeni yanga nde, me lo yeke lani nga na kode ti sû ambeti mingi. A tene so tongana lo ngbâ lani na ngangu ti sala kusala, lakue na yâ ti dimanche use, lo yeke sigigi na mbeni mbeti na ndo ti mbeni ye. Ambeni mbeti ni ayeke gi na atënë ti gingo yanga alingbi na asalango ye ti tele ti wasungo ambeti ni. Kode so lo sû na akozo mbeti ti lo ni ayeke tâ gi ngangu, na tongana lo yeke ga mbakoro ye oko agbian pëpe na yâ kode so. Andangba mbeti ti lo akiri aso ahon ti kozoni. Mbeni kota buku (Lexikon für Theologie und Kirche) atene so ambeti so Luther asû afa na gigi “ngonzo ti lo so ahon tâ ndo ni” nga so “tâ be-ti-molenge na ndoye atia lo”; a fa nga na gigi so lo yeke na “mbeni kota nzara ti sala gi ye so lo ye ti sala awe.”
Tongana Bira ti Azo ti fango yaka asungba, na a yeke fâ lani azo mingi so ayeke na yâ akete kodoro ni, a hunda na Luther ti fa tënë ti bê ti lo na ndo ye so asi. A yeke tâ na lege ni teti azo ti fango yaka so ti londo na tele ti amaître ti ala? Luther agi pëpe ti tene azo mingi ayeda na lo na mungo mbeni kiringo tënë so a yeke nzere na ala. Ti lo, a lingbi awakua ti Nzapa amä ala so akomande (aRomain 13:1). Na yâ mbeni bango ndo ti lo so lo tene tâ ni polele, Luther ahunda ti tene a hunzi biaku na azo ti kengo yanga so na ngangu. Lo tene: “Zia zo kue so alingbi ti sala ni, akpo zo, apika zo na afâ zo.” Hanns Lilje atene so tënë ti Luther so asala si “mingi ti azo ni azia ti yamba lo tongana ti kozo.” Na ndo ni, andangba mbeti so Luther asû ni na ndo aJuif so ake ti ga Chrétien, na mbilimbili buku ti lo On the Jews and Their Lies (Tënë na ndo aJuif na amvene ti ala), asala si azo mingi abâ lo tongana zo so aye tënë ti mara ti aJuif pëpe.
Aye so Luther azia na peko ti lo
Kota Gbiango Ye so azo tongana Luther, Calvin, na Zwingli asala, azi lege na mbeni fini vorongo Nzapa ti bâ gigi: lege ti vorongo ti aProtestant. Ye so mbilimbili Luther azia na aProtestant ayeke kota fango ye ti lo na ndo warango salut gi na lege ti mabe awe. Akodoro oko oko so ayeke na gbe ti amokonzi ti ngoi ni so asoro wala ti mû peko ti tënë ti mabe ti aProtestant, wala ti aCatholique. Lege ti vorongo ti aProtestant ague na li ni mingi, na azo mingi ayeda na ni na Scandinavie, na Suisse, na Angleterre, nga na Pays-Bas. Laso, a yeke azo kutu mingi mingi si ayeke sala nzapa so.
Azo mingi so ayeda pëpe na abango ndo kue ti Luther angbâ lakue ti bâ lo na nene ni mingi. Na ngu 1983, ngbele République démocratique ti Zamani so abungbi akodoro tongana Eisleben, Erfurt, Wittenberg, na Wartburg, asala matanga 500 ni ti dungo ti Luther. Kodoro ti asocialiste so abâ lani Luther tongana mbeni kota zo mingi na yâ mbaï nga na yâ ngobo ti salango ye ti Zamani. Na ndo ni, mbeni kota zo ti nzapa ti aCatholique ti angu 1980 afa na ndulu tënë ngangu so Luther asala na ndo azo, na lo tene: “Mbeni zo oko ti lingbi na Luther na peko ti lo ayeke dä pëpe.” Kota wafango mbeti Aland asû na mbeti, lo tene: “Ngu oko oko, a yeke afini mbeti 500 wala ahon so si a yeke sigigi na ni na ndo Martin nga na Kota Gbiango ye so lo yeke na gunda ni; na a yeke sala ambeti ni na ayanga ti kodoro nde nde ti sese.”
Martin Luther ahinga lani ye mingi, lo bata gbâ ti aye gi na li, lo hinga ti leke yâ ti atënë nzoni mingi, na lo sala kua mingi. Me na mbage nga, be-nze-pepe atia lo, na lo ye ti bâ aye mingi na sioni lê; na nga, lo yeke ndulu ti sala ye na ngangu mingi tongana lo bâ mbeni ye so na lê ti lo ayeke ndendia. Na nze ti février ngu 1546, tongana lâ ti kuâ ti lo ayeke pusu ndulu, akamarade ti lo ahunda lo wala lo ngbâ gi na ndo abango ndo so lo fa ni kozo na azo. Lo kiri tënë lo tene: “En.” Luther akui awe, me azo mingi angbâ ti bata atënë ti mabe ti lo so.
[Foto na lembeti 27]
Luther ake tënë ti kango pardon
[Lingu ni]
Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung
[Foto na lembeti 28]
Luther atene so ni yeke bele atënë ti ni gi tongana a fa na ni na yâ Bible so atënë ti ni ayeke wataka
[Lingu ni]
Foto tii buku The Story of Liberty, 1878
[Afoto na lembeti 29]
Chambre ti Luther na yâ château ti Wartburg, ndo so lo sû peko ti Bible na yanga ti Zamani
[Lingu ni]
Afoto ni use kue: Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung
[Lingu ti foto na lembeti 26]
Foto ti buku Martin Luther The Reformer, ota buku ni so Toronto Willard Tract Depository ti Toronto, Ontario asigigi na ni
[Lingu ti foto na lembeti 30]
Foto ti buku The History of Protestantism (Kozo mbage ni)