A lingbi amokonzi-nzapa asala poroso?

MBENI kota bua ti kodoro ti Canada atene lani na apèlerin: “Ti sala poroso alingbi ti mû maboko na awanzinga . . . Atâa a bâ so bungbi ti aye ti poroso ague legeoko pëpe na ye so bê ti Nzapa aye, a yeke ti e ti sala poroso si e lingbi ti ga na mbilimbili na awanzinga.”​—Catholic News.

Fani mingi a yeke mä tënë ti amokonzi-nzapa so atene a yeke nzoni ala sala poroso; a yeke nga ngangu pëpe ti bâ amokonzi-nzapa ti wara akota ndo ti poroso. Ambeni atara ti leke yâ ti poroso si aga nzoni. Na ambeni nde awara gonda wala azo adabe na ngangu so ala sala ti leke na ambeni kpale, na tapande ti tene a bâ azo ti amara kue legeoko wala ti kanga lege na salango zo na ngbâa.

Ye oko, mingi ti azo ti yâ ti Église ti ala ayeke duti nzoni pëpe tongana amokonzi ti ala asala poroso. Mbeni article na yâ ti Christian Century, so asala tënë na ndo ti poroso na lege ti vorongo nzapa, atene: “A yeke lani aProtestant si ngoi na ngoi ayeke na kite na ndo salango poroso ti amokonzi-nzapa ti ala.” Mingi ti azo ti vorongo abâ so lege ti vorongo ayeke ti lo nzoni-kue, na tongaso a lingbi lo bi tele ti lo pëpe na yâ ye ti poroso.

Ye so ayä na nduzu ambeni kpengba hundango tënë so agbu bê ti ala kue so aye ti bâ mbeni sese so ayeke nzoni ahon ti laso. Awafango tënë ti lege ti vorongo ti aChrétien alingbi ti leke yâ ti poroso si aga nzoni?a Fango tënë ti poroso ayeke lege so Nzapa amû ti ga na mbeni nzoni yanga-ti-komande nga na mbeni nzoni sese? Na tongo nda ni, lege ti vorongo ti aChrétien ayeke lani mbeni fini lege ti sala poroso?

Lege so amokonzi-nzapa ato nda ti sala poroso na iri ti Christ

Na yâ ti buku Église ti giriri (Angl.), wasungo mbaï Henry Chadwick atene so a hinga kongregation ti akozo Chrétien teti so ala “sala nzara oko pëpe ti wara ngangu ti komande ti sese so.” A yeke lani “mbeni bungbi ti azo so asala poroso pëpe, so aga na wuluwulu pëpe, so aye siriri.” Buku Mbeni mbaï ti lege ti vorongo ti aChrétien (Angl.) atene: “A-Chrétien ahinga biani so zo oko na popo ti ala alingbi pëpe ti yeda ti wara kota ndo ti poroso . . . Même na tongo nda ti siècle ota ni, Hippolyte atene so ngobo ti salango ye ti aChrétien ahunda ti tene mbeni magistrat azia kusala ti lo ni si lo lingbi ti ga Chrétien.” Ye oko, yeke yeke, azo so ayeke na bê ti wara kota ndo ti komande ato nda ti mû li ni na yâ ti akongregation mingi, ala mû na ala mveni akota iri so ayä zo na nduzu (Kusala 20:29, 30). Ambeni aye ti duti na oko ngoi ni amokonzi-nzapa nga azo ti poroso. Mbeni gbiango ye so asi lani gi hio tongaso na yâ ngorogbia ti Rome amû lege na mara ti amokonzi tongaso ti wara ye so ala ye.

Na ngu 312, Togbia ti Rome Constantin so ayeke mbeni païen asala songo na ala so atene ala yeke mû peko ti Christ. Ye ti dongo bê ni ayeke so, akota bua ti a-église ayeda ti leke tënë na togbia so ayeke païen, teti lo mû na ala aye ti nzoni na pekoni. Henry Chadwick asû na mbeti: “Lege ti vorongo ayôro lakue tele ti lo mingi ahon ti kozo na yâ ti akota desizion so andu tënë ti poroso.” Ngangu wa yorongo tele na yâ ti poroso asala na ndo ti amokonzi-nzapa?

Ngangu so poroso asala na ndo ti amokonzi-nzapa

Bibe so atene so Nzapa ayeke sala kusala na amokonzi-nzapa tongana amokonzi ti poroso alondo mbilimbili na Augustin, mbeni kota wandara ti lege ti vorongo ti Catholique ti siècle oku. Lo bi bê ti lo so tongana église akomande na ndo ti amara, a yeke ga na siriri na azo. Ye oko, wasungo mbaï H. G. Wells asû na mbeti: “Mingi ti mbaï ti Poto so ato nda ni na siècle oku ti si na siècle bale-oko na oku, afa tongana nyen pendere bibe ti leke mbeni ngorogbia ti Nzapa na ndo sese atï biani na ngu.” Chrétienté aga même na siriri pëpe na Poto, na oko pëpe na tanga ti sese kue. Ye so azo mingi abâ ni kozoni tongana lege ti vorongo ti aChrétien, fadeso a ga sioni na lê ti ala. Ye wa atambela lani nzoni pëpe?

Mingi ti azo so atene ala yeke fa tënë na peko ti Christ alï na yâ ti poroso na anzoni bibe, ye oko na pekoni ala bâ so ala yôro tele ti ala na yâ salango sioni.

Martin Luther, mbeni wafango tënë ti église nga mbeni wakiringo na peko ti Bible na mbeni yanga nde, ayeke mbeni zo so a hinga lo mingi teti angangu so lo sala ti ga na gbiango ye na yâ ti Église Catholique. Ye oko, lutingo na mbito pëpe ti lo na gbele akota tënë ti mabe ti église asala si azo so asala kpengba-li teti poroso ayeda na lo. Luther agirisa lani nengo ti lo na lê ti azo mingi na ngoi so lo to nda ti fa na gigi abibe ti lo na ndo aye ti poroso. Kozoni, lo yeda na asenge zo so ake yanga ti akota zo ti kodoro so ayeke sala ala na pasi. Fadeso, na ngoi so kengo yanga ni aga sioni mingi, lo wa akota zo ti kodoro ni ti hunzi biaku kengo yanga ni, na ala sala ye alingbi na tënë ti lo; tongaso a fâ asenge zo saki mingi. A yeke ye ti dongo bê pëpe so asenge zo ti kodoro ni abâ lo lani tongana mbeni wahanda. Luther awa nga akota zo ti kodoro ni na yâ kpengba-li ti ala na mbage ti togbia ni so ayeke Catholique. Ti tene ni biani, aProtestant, iri so aga ti hinga na azo kue so amû peko ti Luther, ayeke tâ na tongo nda ni, mbeni bungbi ti azo so asala ye ti poroso. Ngangu ti komande asala nyen na ndo ti Luther? A buba tâ salango ye ti lo. Na tapande, atâa so kozoni lo ke tënë ti gbungo azo na ngangu ti mä na bê na tënë ni, na pekoni lo wa andeko ti lo ti poroso ti gbi na wâ juska na kui azo so ake tënë ti mungo batême ti akete molenge.

Jean Calvin ayeke lani mbeni mokonzi-nzapa so azo ahinga lo nzoni mingi na Genève, me na nda ni lo nga lo wara kota ndo na yâ ti poroso. Na ngoi so Michel Servet afa na gigi so gunda ti tënë ti Nzapa ti li ota ayeke na yâ ti Bible pëpe, Calvin asala kusala na ngangu ti lo ti poroso ti tënë a gbi Servet na wâ juska lo kui. So tâ sioni guengo yongoro na afango ye ti Jésus!

Peut-être akoli so agirisa ye so Bible atene na 1 Jean 5:19: “Sese so kue ayeke na tïtî wato-sioni.” Ala yeke lani na tâ nzara ti leke na bê kue poroso ti ngoi ti ala, wala a yeke beku ti komande nga na kota ndo so andeko ti ala yeke na ni lani si agboto ala? Atâa ye ni ayeke tongana nyen, ala lingbi biani lani ti dabe na atënë so Jacques, mbeni disciple ti Jésus, asû na gbe ti yingo: “I hinga pëpe? ti ndoye sese so ayeke ti ke Nzapa. Tongaso zo so aye ti ga ndeko ti sese so, lo sala si lo mveni aga wato ti Nzapa.” (Jacques 4:4). Jacques ahinga so Jésus asala lani tënë so na ndo ti adisciple ti lo: “Ala yeke ti sese so pëpe, legeoko tongana Mbi yeke ti sese so pëpe.”​—Jean 17:14.

Atâa so ala hinga so aChrétien alingbi ti mû mbage ti sioni ti sese so oko pëpe, mingi ti azo ake tënë ti dutingo nde na aye ti poroso, so ti tene, ti duti biani “ti sese so pëpe.” Ala tene so mara ti dutingo nde tongaso akanga lege na aChrétien ti fa na gigi ndoye na mbage ti ambeni zo. Ala mä na bê so amokonzi-nzapa alingbi ti fa na gigi atënë ti bê ti ala na ti sala kusala ti tiri na tënë ti petengo goro nga na ye so ayeke mbilimbili pëpe. Me tënë ti dutingo nde so Jésus afa ni lani ague biani legeoko pëpe na tâ bingo bê teti ambeni zo? Mbeni Chrétien alingbi ti bata tele ti lo yongoro na atënë ti poroso so aga na kangbi nga na oko ngoi ni ti mû maboko na salango ye ti nzoni na ambeni zo? Article ti peko ayeke gi nda ti ahundango tënë so.

[Akete tënë na gbe ni]

[Foto na lembeti 4]

Amokonzi-nzapa aleke tënë ti mabe ti ala na agbia tongana Togbia Constantin

[Lingu ti foto na lembeti 4]

Musée du Louvre, Paris

[Afoto na lembeti 5]

Teti nyen amokonzi-nzapa so azo ahinga ala mingi ayôro tele ti ala na yâ poroso?

Augustin

Luther

Calvin

[Lingu ti foto]

Augustin: ICCD Photo; Calvin: Dessin ti Holbein, na yâ buku The History of Protestantism (Vol. II)