Salango bira aga nde laso

BIRA ayeke sala lakue sioni. A yeke buba lakue fini ti aturugu na a yeke sala pasi na asenge zo. Ye oko, na yâ ti angu so ahon, salango bira aga nde. Na lege wa?

Mingi ni, abira ti laso ayeke na popo ti azo ti kodoro oko so amä tele pëpe. Fani mingi abira so atï na yâ kodoro ayeke ninga mingi, a yeke zia awakodoro ni na yâ kota vundu mingi, na a yeke buba akodoro ni mingi ahon abira so ambeni kodoro ayeke tiri na ambeni. Julián Casanova, wasungo-mbaï ti kodoro ti Espagne, atene: “Abira so atï na popo ti azo ti kodoro oko ayeke sioni mingi na a yeke tuku mênë mingi, a yeke ga na kuâ na azo saki mingi, gbungo awali na ngangu ti bungbi na ala, a mû azo na ngangu na ndo ti ala a gue na ala na mbeni ndo nde. Na ti sioni ni ahon, a yeke gingo ti futi mbeni mara kue.” Biani, tongana a yeke mbeni bungbi ti azo so ayeke ndulu na mbeni si asala sana na ala, peut-être a yeke hunda ngoi mingi ti tene kä ni amü na bê ti ala.

Ngbele ye na ngoi ti hunzingo ti bira ti mayele, abira so asi na popo ti akodoro nde nde ayeke mingi pëpe. Ndokua ti Stockholm so agi nda ti siriri na ndo sese mobimba (SIPRI) atene: “Ti akota bira kue so asi na yâ ti ngu 1990 ti si na ngu 2000, gi ota si ayeke lani pëpe ti so atï na popo ti azo ti kodoro oko.”

Biani, a yeke bâ peut-être abira so atï na yâ kodoro tongana ye so ayeke sala sioni mingi pëpe na a yeke sala tënë ni gi kete na yâ ti asango ti ndo ti sese kue. Ye oko, pasi nga na futingo ye kue so abira tongaso ayeke ga na ni ayeke lakue kota mingi. Azo kutu mingi awara kuâ na yâ abira so atï na yâ kodoro. Na ngoi ti andangba ngu bale-use so ahon, azo ndulu na kutu oku awara kuâ gi na yâ ti akodoro ota so abuba na bira. Akodoro ni ayeke Afghanistan, République Démocratique ti Congo na Soudan. Na yâ ti akodoro ti Balkan, ngangu bira na popo ti akete mara afâ azo 250 000, nga bira na popo ti aturugu ti Colombie nga na ti awabingo kpale so angbâ gi ti gue asala si azo 100 000 awara kuâ.

A yeke mbilimbili na ndo amolenge si abira so atï na yâ kodoro ayeke sala ngangu. Na ngoi ti ndangba ngu bale-oko so ahon, na lege ti tondo ti Bendo ti Gigi so abâ tënë ti aréfugié, amolenge ahon kutu use awara kuâ na yâ abira so atï na yâ kodoro. Ambeni kutu omene awara kä. Na a yeke fa lege na ambeni molenge so wungo ti ala angbâ ti gue na li ni ti ga aturugu. Mbeni turugu so ade molenge atene: “Ala fa na mbi lani kua ti turugu. Ala mû na mbi mbeni ngombe. Mbi nyon ambangi. Na mbi fâ azo so ayeke aturugu pëpe. Mbi fâ ala mingi. A yeke lani gi bira awe. . . Mbi yeke mä gi yanga so a mû na mbi. Mbi hinga so a yeke sioni. A yeke lani ye so mbi ye pëpe.”

Na yâ akodoro so bira aga salango ye ti akodoro ni, amolenge mingi akono sân ti hinga lâ oko pëpe tënë ti siriri. Ala yeke na yâ mbeni sese so ando ti mandango mbeti abuba, na so ahon ti pika patara, ala yeke pika gi angombe. Dunja, mbeni molenge ti ngu 14, atene: “Gbâ ti azo akui . . . Mo lingbi ti mä toto ti andeke mbeni pëpe, gi toto ti amolenge so mama, babâ, wala ita ti ala ti koli wala ti wali akui.”

Aye wa ayeke na gunda ni?

Ye nyen atingo wâ na gbe ti asioni bira so ayeke tï na popo ti azo ti kodoro oko? A yeke kengo tele na popo ti akete mara, akangbi na yâ alege ti vorongo, ye so ayeke mbilimbili pëpe nga wuluwulu na lege ti poroso si ayeke ambeni kota ye so ayeke na gunda ni. Mbeni ye ni ayeke salango bê ti ngangu ti komande nga na bê ti nginza. Teti so fani mingi kota bê ti warango ye apusu ala, amokonzi ti poroso mingi ayeke huru wâ na gbe ti kengo tele so asala si bira ahunzi pëpe. Mbeni tondo so SIPRI asigigi na ni atene so a yeke “nzara ti wara gi aye ti ala mveni” si apusu azo mingi ti mû mbage na yâ abira. Tondo ni akiri atene: “A yeke fa kota bê ti warango ye na yâ alege nde nde. Alondo na kango gbâ ti adiamant so amokonzi ti aturugu na ti poroso ayeke kä ni ti si na nzingo aye ti azo ti kete kodoro so amaseka ayeke sala ni na ngombe na maboko ti ala.”

Warango hio angombe so ngele ni ayeke ngangu pëpe asala nga si fango zo asi singo. A tene so ngu oko oko angombe ti maboko ayeke fâ azo 500 000 so mingi ti ala ayeke awali na amolenge. Na yâ mbeni kodoro ti Afrika, a lingbi ti vo ngombe so iri ni ayeke AK-47 na nginza so alingbi fade ti vo na mbeni kondo oko. Mawa ni ayeke so, na ambeni ndo, angombe asi singo ahon akondo so. A tara ti fa so a yeke wara fadeso na ndo sese mobimba wungo ti angombe ti maboko kutu 500, so ti tene ngombe 1 teti azo 12 so yeke na fini.

Abira so ayeke tï na yâ kodoro ayeke ga ande kota fä ti siècle 21 so? Zo alingbi ti hon ndo ti abira so ayeke tï na yâ kodoro? Fade azo ayeke zia ti fâ amba ti ala? Fade article ti peko ayeke sala tënë na ndo ahundango tënë so.

[Kete tënë na lembeti 4]

Sioni ye ti peko ti abira so atï na yâ kodoro

Na yâ ti abira so atï na yâ kodoro so aye ti salango na bira ni ayeke ngangu mingi pëpe, me so ayeke sioni mingi, tongana a mû azo 100 so awara kuâ, azo 90 na popo ni ayeke asenge zo. Graça Machel, wakode ti Bendo ti Gigi so abâ tënë na ndo ngangu so abira ayeke sala na ndo amolenge atene: “Kozoni akete molenge ayeke kui na yâ bira teti angombe so asungba kirikiri. Me fadeso a yeke polele so mingi ni a yeke pika ngombe ni tâ na ndo ala.”

Gbungo wali na ngangu ti bungbi na lo aga mbeni kode ti bira. Na yâ ti ambeni ndo so abuba na bira, aturugu ti bingo kpale ayeke gbu na ngangu amaseka-wali so ala wara na yâ ti akete kodoro so ala mû yâ ni kue ti bungbi na ala. Ala yeke sala tongaso ti zia kota mbito wala ti futi kamba ti songo.

Kota nzara ti kobe na kobela ayeke asioni ye ti peko ti bira. Ambeni ye ti peko ti bira so atï na popo ti azo ti kodoro oko ayeke so a yeke lu na a yeke ko le-kobe gi kete, a yeke ngangu ti wara mbeni ndokua ti kaïngo kobela so atambela nzoni, na azo so ye atia ala ayeke wara gi kete mbage ti ye so ambeni kodoro amû ndali ti ala. Mbeni gingo nda ti ye na yâ mbeni kodoro ti Afrika so bira atï dä afa so na ndo azo 100 so awara kuâ na yâ bira, azo 20 awara kuâ teti kobela, azo 78 awara kuâ ndali ti nzara, na gi azo use si awara kuâ tâ na lege ti bira ni.

Lakue a si na apenze-ngbonga 22 mbeni zo ayeke girisa mbeni mbage ti tele wala ayeke kui na tambelango na ndo mbeni lê ti ngombe so alu na gbe ti sese. A fa so a yeke wara alê ti ngombe so alu na gbe ti sese kutu 60 ti si na kutu 70 so a kangbi ni na yâ ti akodoro ahon 60.

A lingbi azo akpe da ti ala. Na ndo sese, a yeke wara fadeso azo kutu 50 so akpe kodoro na da ti ala, so na popo ni azo kutu 25 ayeke amolenge.

[Lingu ti foto na lembeti 2]

KOZO LEMBETI: Molenge: Foto, Chris Hondros/Getty Images

[Lingu ti foto na lembeti 3]

Foto, Chris Hondros/Getty Images