Ngoi ti Noël: A gboto lê mbilimbili na ndo ti nyen?

TI AZO mingi, ngoi ti matanga ti Noël na ti Fini Ngu ayeke ngoi ti duti na sewa na akamarade, ngoi ti kiri ti kpengba songo na popo ti ala. Ambeni mingi abâ ni tongana ngoi ti gbu li na ndo ti dungo Jésus Christ na kusala ti lo na yâ salut ti azo. Nde na akodoro mingi, na kodoro ti Russie azo awara lege lakue pëpe ti sala matanga ti Noël. Atâa so teti angu ngbangbo mingi azo ti Église Orthodoxe ti Russie asala lani matanga so polele, a kanga lege na ala ti sala ni na yâ kota mbage ti ngu ngbangbo oko so ahon fade fadeso. Ngbanga ti nyen tongaso?

Kete na peko ti ngu 1917 so Lénine na azo ti lo amû kodoro ti Russie na ngangu si a ga Union Soviétique, akota zo ti kodoro ni azia na sese mbeni ngangu poroso so ayeke ti zi tënë ti Nzapa na yâ ti kodoro ni kue. Ngoi so angoro matanga ti Noël na aye ti nzapa so andu ni, ala ye tënë ni fadeso pëpe. Letäa alondo polele ti ke tënë ti matanga ti Noël na ti Fini Ngu. A ke même polele aye so ayeke fä ti amatanga so na yâ ti kodoro ni. A yeke aye tongana mbeni keke so a hiri ni keke ti Noël na Père Gel so na e ge a hinga lo na iri ti Papa Noël.

Na ngu 1935, mbeni ye asi so agbian ngangu lege so aRusse ayeke sala matanga ti Noël na ti Fini Ngu. Akota zo ti kodoro ni akiri na Père Gel wala Papa Noël, keke ti Noël na matanga ti Fini Ngu, me mbeni ngangu gbiango ye aga dä. Ala tene so Père Gel ayeke ga na amatabisi na lango ti Noël pëpe, me na lango ti Fini Ngu. Legeoko nga, keke ti Noël ayeke miro ti ga fadeso keke ti Fini Ngu! Tongaso, mbeni kota gbiango ye aduti lani dä na yâ bango ndo ti kodoro ti Union Soviétique, na lege so matanga ti Fini Ngu amû place ti Noël.

Noël aga lani tongana senge matanga so akota zo ti kodoro azi atënë ti nzapa kue na yâ ni. Fadeso a kanga aye ti nzapa na tele ti keke ti Fini Ngu pëpe, me gi aye nde nde so afa guengo na li ni ti Union Soviétique. Mbeni mbeti-sango ti Russie (Vokrug Sveta) atene: “Na lege ti aye nde nde so a kanga na tele ti keke ti Fini Ngu ni, zo alingbi ti hinga mbaï ti bango gigi ti aCommuniste na kodoro ti Union Soviétique na aye ndenge na ndenge so asi na yâ mbaï so. Na tele ti adessin ti andaramba, ti amapa na azango kugbe so a kanga na tele ti keke ni, fadeso a zia nga adessin ti afaucille, ti amarteau na ti amasini ti fango yaka. Na pekoni, ala changé aye so kue na adessin ti azo ti gingo mosoro ti gbe ti sese, azo so ague na lê ti nze, amasini ti zingo pétrole, alapara ti guengo na lê ti nduzu na akete kutukutu ti tambela na lê ti nze.”

Ka ti lango ti Noël ni mveni a yeke tongana nyen? Ala hinga ni pëpe. Nde na so, akota zo ti kodoro ni amû ni gi tongana senge lango ti kua. Ala so aye ti sambela nzapa na Noël alingbi ti sala ni gi na hondengo ni, tongaso pëpe ala wara tënë na Letäa. Biani, na yâ ti ngu ngbangbo oko so ahon, na Russie, mbeni gbiango ye aga na yâ matanga ti Noël na ti Fini Ngu: kozoni a sala ni na iri ti Nzapa, me na pekoni a sala ni tongana senge matanga.

Mbeni gbiango ye so ade ti ninga pëpe

Na ngu 1991, Union Soviétique atï na lege azi na azo ti sala aye mingi. Tënë ti nzapa akiri fadeso na yâ ti kodoro ni. Mingi ti angbele kodoro ti yâ ni so awara lipanda fadeso azia kangbi na popo ti Église na Letäa. Azo so ayeke lani na nzara ti voro Nzapa abâ so ala lingbi fadeso ti sala nzapa ti bê ti ala. Ala tene so mbeni oko ti alege ni ayeke ti gue na Église ti sala matanga ti Noël. Me, a ninga pëpe, bê ti azo mingi aso ndali ni. Ngbanga ti nyen?

Tongana ngu oko oko ayeke hon, angoi ti amatanga so aga gi angoi ti dengo buze. Biani, legeoko tongana ti akodoro mingi ti Poto na ti Amerika, ngoi ti Noël aga tâ nzoni lege teti azo ti salango akungba na azo ti kango ni ti wara gbâ ti nginza. A yeke tanda aye ti Noël ni na devant ti amagazin. Amozoko ti Noël ti akodoro ti Poto so kozoni a hinga ni na Russie pëpe ayeke toto fadeso na yâ ti amagazin. Ambeni zo ayeke tambela ti kä akungba ti Noël na yâ ti atrain na abus. A yeke aye so a yeke bâ fadeso na kodoro ti Russie.

Même ala so abâ sioni ye na yâ dengo buze ti ngoi ti Noël pëpe, bê ti ala alingbi ti so na ambeni ye so asi, so ayeke tënë ti nyongo sämba mingi nga na asioni ye ti pekoni. Na Moscou, mbeni wanganga ti ndo so ayeke ga na azo ti kobela dä kozoni, atene: “Awanganga ahinga so na matanga ti Fini Ngu ala yeke wara gbâ ti azo so awara akä nde nde. A lingbi ti duti akutu, akä ti zembe, ti ngombe so mingi ni ala wara na yanga-da, na yanga ti sämba wala na yâ ti andao ti lege.” Mbeni kota wandara ti mbeni biröo ti kota ekole so ayeke fa senda-ye na Russie, atene: “Wungo ti azo so akui na peko ti nyongo sämba ague na li ni mingi. Me ti ngu 2000 a hon ndo ni. Wungo ti ala so afâ tele ti ala wala so azo afâ ala na mbana ague nga na li ni mingi.”

Mawa ni ayeke so, mbeni ye nde nga aga asala si asioni ye so e sala tënë ni akiri aga kota na ngoi ti matanga ti Noël na ti Fini Ngu na Russie. Mbeni mbeti-sango (Izvestiya) so kota kamba ti asango ni atene “A-Russe asala Noël fani use” atene: “Russe 1 na ndo ti ala 10 ayeke sala Noël fani use. Ndokua ti ROMIR so ayeke gi nda ti aye na Russie afa so azo 8 na ndo ti ala 100 atene ani yeke sala Noël na bï ti lango 24 ti décembre a lingbi na ti so Église Catholique afa, nga ani yeke sala ni na lango 7 ti janvier a lingbi na ti so Église Orthodoxe afa . . . Ti ambeni, a yeke polele so a yeke tënë ti Nzapa si agbu bê ti ala na ngoi ti Noël pëpe, me lege so azi na ala ti sala matanga.”a

Amatanga so azo ayeke sala laso agonda biani Christ?

A yeke polele so aye ti kirikiri mingi alï yâ matanga ti Noël na ti Fini Ngu. Atâa so bê ti ala aso, ambeni atene so a lingbi ala sala amatanga so ndali ti iri ti Nzapa na ti Christ. Ti duti na nzara ti nzere na Nzapa ayeke nzoni mingi. Me, bê ti Nzapa na Christ anzere biani na ye so a yeke sala na ngoi ti Noël? Zia e bâ gunda ti matanga ni.

Na tapande, atâa mbeni zo atene nyen na ndo bango ndo ti Union Soviétique na ndo Noël, a yeke ngangu ti ke ande atënë ti aye so asi na yâ mbaï so mbeni kota bakari (Great Soviet Encyclopedia) afa pekoni tongaso: “A wara tënë ti Noël na popo ti azo so (kozo ti Christ) ayeke voro kuingo na londongo ti anzapa na kuâ; a yeke mbilimbili amara so ayeke awafango yaka si ayeke sala amatanga so, mingi ni na popo ti lango 21 ti si na lango 25 ti décembre, mbeni ngoi so bï aninga ahon kota lâ. Ngu oko oko, ala yeke sala matanga ti ‘dungo’ Nzapa-Wasongo zo, so asala si aye kue tongana akugbe so akui akiri fini.”

Mo lingbi ti bâ so ye so oko bakari so atene ayeke kota mingi: “Akozo Chrétien ahinga lâ oko pëpe tënë ti matanga ti Noël. . . . Na popo ti ngu 300 ti ga na ngu 400, azo so atene ala yeke aChrétien amû matanga ti sambelango nzapa Mithra, so azo ayeke sala ni na popo ti lango 21 ti si na 25 ti décembre, ti gbian ni na matanga ti dungo Jésus wala Noël. Akozo zo ti nzapa ti sala matanga ti Noël ayeke ândö ala ti Rome. Ti si na ngu 900 ni, Noël na nzapa ti aChrétien asi na Russie, na ndo so kâ a bungbi ni na matanga so aSlave ti giriri asala na ngoi ti dê ti voro atoro ti akotara.”

Peut-être mo lingbi ti hunda: ‘Mbeti ti Nzapa atene nyen na ndo dungo Jésus na lango 25 ti décembre?’ Ti tâ tënë ni, Mbeti ti Nzapa afa mbilimbili lango so a dü na Jésus pëpe, na mbeni ye so afa tënë ti yanga ti Jésus na ndo ni ayeke dä pëpe, si âdu ti salango ni pëpe. Ye oko, Mbeti ti Nzapa amû maboko na e ti hinga ngoi so a dü na Jésus.

Na Évangile ti Matthieu chapitre 26 na 27, a tene a fâ Jésus na lango 14 ti Nisan, na peko ti midi ti lâ ti Pâque ti aJuif so ato nda ni na lango 31 ti nze ti mars ti ngu 33. Évangile ti Luc afa na e so Jésus ayeke lani na ngu 30 tongaso tongana lo wara batême na lo to nda ti kusala ti lo (Luc 3:21-23). Kusala so aninga lani ngu ota na nze omene. Tongaso, na ngoi so Jésus akui ngu ti lo ayeke lani 33 na ndambo. Lo yeke wara fade ngu 34 ndulu na lango 1 ti nze ti octobre ti ngu 33 so. Luc atene so na lâ ti dungo Jésus, aberger aduti “na benyama ti bata angasangbaga ti ala na bï”. (Luc 2:8). Aberger alingbi lani ti zia anyama ti ala na yâ dê ti décembre pëpe, ngoi so neige alingbi même ti tï na kodoro ti Bethléhem. Me ala lingbi ti duti na gigi tongaso na anyama ti ala ni ndulu na lango 1 ti octobre, ye so alingbi biani na aye so afa ngoi so a dü na Jésus.

Kâ ti matanga ti Fini Ngu a yeke tongana nyen? Tongana ti so e bâ awe, aye ti kirikiri ahon ndo ni na ngoi ti matanga so. Atâa so a gi ti bâ ni tongana senge matanga, lo kue gunda ti lo ayeke na lege ni pëpe.

Biani, tongana e bâ aye so kue angoro matanga ti Noël na ti Fini Ngu, tënë so atene, Matanga ni ayeke ndali ti Jésus, ayeke mbeni ye oko pëpe. Tongana bê ti mo aso ndali ti so a mû ngoi ti Noël ti ga ngoi ti dengo buze na asalango ye ti kirikiri, nga ndali ti so a londo na apaïen, dë bê ti mo. Mbeni nzoni lege ti gonda Nzapa na ti yekia Christ nga ti kpengba songo ti sewa ayeke dä.

Tâ nzoni lege ti yekia Nzapa na Christ

Mbeti ti Nzapa atene na e so Jésus Christ aga “ti mû fini ti Lo tongana wen teti azo mingi.” (Matthieu 20:28). Lo yeda ti tene azo afâ lo, ti kui ndali ti asiokpari ti e. Peut-être ambeni zo aye ti yekia Christ na ala bâ so ala lingbi ti sala ni na ngoi ti Noël. Me tongana ti so e bâ awe, mbeni mbilimbili ye so abâ Christ na yâ matanga ti Noël na Fini Ngu ayeke dä pëpe, na amatanga so alondo gi na apaïen. Nga, ngoi ti Noël, atâa so a nzere na ambeni zo, gi tënë ti dengo buze si ahon ndo ni. Na ndo ni, e lingbi gi ti yeda so matanga ti Noël ague oko na asalango ye ti kamene so anzere na Nzapa nga na Christ oko pëpe.

Zo so agi ti nzere na Nzapa a lingbi lo sala tongana nyen? A hon ti luti ngangu na ndo angobo ti salango ye ti azo so alingbi ti sala si mbeni zo abâ atene ni yeke voro Nzapa me so ague nde na Mbeti ti Nzapa, zo so bê ti lo ayeke nzoni ayeke gi tâ lege ti yekia Nzapa na Christ. Tâ lege ni ayeke so wa? na a yeke nzoni e sala nyen?

Christ lo mveni atene na e: “So ayeke fini ti lakue lakue: ti hinga Mo, Mo so gi Mo oko ayeke tâ Nzapa, na ti hinga Jésus Christ, Lo so Mo to Lo awe.” (Jean 17:3) Biani, zo so bê ti lo ayeke nzoni ayeke gi mbilimbili lege ti yekia Nzapa na Christ. Na pekoni, lo yeke sala ye alingbi na ye so lo manda gi na yâ mbeni ngoi ti ngu pëpe, me na yâ duti ti lo ti lâ oko oko. Zo so asala ngangu tongaso na bê ti lo kue biani lo yeke nzere na Nzapa, na ye so alingbi ti gue na lo na fini ti lakue lakue.

Mo ye si mo na sewa ti mo aduti na popo ti ala so ayekia biani Nzapa na Christ alingbi na ye so Mbeti ti Nzapa atene? A-Témoin ti Jéhovah amû maboko awe na asewa kutu mingi na ndo sese kue ti hinga kota tënë so ayeke na yâ Mbeti ti Nzapa. Na bê kue, e tisa mo ti bâ aTémoin ti Jéhovah na ndo so mo yeke dä wala ti to mbeti na ala na mbeni oko ti a-adresse so a fa na lembeti 2 ti mbeti so.

[Kete tënë na gbe ni]

[Encadré/Foto na lembeti 7]

Ndo so matanga ti fini ngu alondo dä

Mbeni moine ti Église Orthodoxe ti Georgie asala tënë polele

“Matanga ti Fini Ngu alondo na popo ti amatanga nde nde ti apaïen na Rome giriri. Lango oko ti janvier ayeke ândö lango so a mû ni na nzapa ti apaïen so iri ti lo ayeke Janus, na iri ti nze ti janvier alondo na iri ti lo. Astatue ti Janus so azo asala ayeke na lê use so ayeke bâ ndo na peko nga na devant, so ti tene Janus ayeke bâ aye so ahon awe nga na aye ti laso. Mbeni mato ti giriri atene so zo so ayamba kozo lango ti janvier na nzerengo tele, na kobe nga na sämba, fade lo yeke duti nzoni nga na ngia na yâ ti tanga ti ngu ni. Mingi ti azo ti kodoro ti e ayeke sala ye alingbi na oko tënë so na lango ti matanga ti Fini Ngu . . . Na ambeni matanga ti apaïen ni, azo ayeke gue na asandaga na mbeni yanda. A hinga ambeni matanga ni na apumba ti kirikiri, lango-sioni na pitan. Na ambeni ngoi nde, na tapande na matanga ti Janus, tengo kobe na nyongo sämba ahon ndo ni, sulengo ni na ye ti saleté kue ayeke dä. Tongana e dabe ti e na lege so giriri e sala matanga ti Fini Ngu, a lingbi e yeda so e kue e mû mbage na matanga ti apaïen so.”​—Mbeni mbeti-sango ti kodoro ti Georgie.

[Foto na lembeti 6]

Vorongo ti nzapa Mithra alï na yâ ti aÉglise so atene ala yeke ti Christ

[Lingu ti foto na lembeti 6]

Museum Wiesbaden

[Foto na lembeti 7]

Aberger alingbi lani pëpe ti zia anyama ti ala na gigi na yâ dê ti décembre