Kota prêtre so adë lani ngbanga na ndo ti Jésus

NA NZE ti novembre 1990, ambeni zo so ayeke leke mbeni jardin nga na mbeni lege so ayo mingi pëpe na mbongo ti Ngbene Gbata ti Jérusalem awara mbeni kpengba ye. Gi tongaso, masini ti kua ti ala ni akoro mbeni ngbene dû ti kuâ. A londo na ngu 100 kozo ti Christ ti si na ngu 100 na peko ti Christ, ndo ni so ayeke mbeni kota ndo so a yeke lu lani akuâ dä. Ye so awandara so ayeke gi yâ ti sese awara ni na yâ ti dû ti kuâ ni apika bê ti ala mingi.

A yeke wara na yâ ti kota dû ti kuâ so asanduku 12 so abio ti azo ayeke na yâ ni. A zia abio ti akuâ so na yâ ti asanduku so gi na peko ti so azo ni akui asara ngu oko tongaso na nyama ti tere ti ala afun awe. A sû na ndo ti yanga ti mbeni sanduku ni so ayeke pendere ahon atanga ni, iri so: Yehosef bar Caiapha, so ti tene Joseph molenge ti Caïphe.

Ye afa polele so peut-être ayeke dû ti kuâ ti kota prêtre so aduti lani na li ti mbeni ngbanga so ahon tanga ti angbanga kue: ngbanga ti Jésus Christ. Josèphe, so ayeke mbeni Juif nga wasungo mbaï, atene so kota prêtre ni so ayeke “Joseph, so lani azo airi lo Caïphe.” Na yâ ti Bible, iri ti lo ni ayeke gi Caïphe awe. Ngbanga ti nyen ti gi ti hinga lo? Nyen la apusu lo lani ti dë ngbanga na li ti Jésus?

Sewa ti lo nga mbaï ti gigi ti lo

Caïphe asara mariage lani na molenge ti Anne, so lo nga lo yeke mbeni kota sacrificateur wala kota prêtre (Jean 18:13). Peut-être a leke tënë ti mariage ni so angu mingi kozo na matanga ni ndali ti so asewa ti koli ni nga na ti wali ni kue aye lani ti hinga mbilimbili so mungo tere ni ayeke nzoni. So ti tene a lingbi ala gi ti bâ nzoni wala koli na wali ni ayeke biani ti hale ti aprêtre. A bâ so asewa ni use kue ayeke azo ti mosoro nga ala londo na yâ ti asewa so akotara ti ala ayeke akota zo ti kodoro ni. Peut-être ala wara amosoro ni so ndali ti gbâ ti asese nga na ada so ala yeke na ni na Jérusalem. Kite ayeke pëpe so Anne aye lani ti hinga biani so koli ni so ayeke mû ande molenge ti lo ayeke tâ mbeni nzoni zo ti mû maboko na lo na lege ti poroso. Âmanke Anne na Caïphe kue ayeke na yâ ti secte ti aSadducéen so azo akpe ni mingi.​—Kusala 5:17.

Teti so lo yeke mbeni kota zo na yâ ti sewa ti aprêtre, Caïphe amanda tënë ti Nzapa so a sû ni na yanga ti Hébreu nga a fa na lo tongana nyen ti fa pekoni. Lo to nda ti kusala ti lo na temple tongana lo yeke na ngu 20, me a hinga pëpe ngu so lo yeke na ni lani na ngoi so lo ga kota prêtre.

Kota prêtre ni na akota prêtre

Giriri, zo ayeke ga kota prêtre ni gi na peko ti kuâ ti babâ ti lo na lo yeke kui na yâ ni. Me na ngu 200 ti kiri na 100 kozo ti Christ, a-Asmonéen amû mbata ti kota prêtre ni na ngangu.a A yeke Hérode ti Kota si ayeke iri lani kota sacrificateur wala prêtre ni na kusala nga lo yeke zi lo, ti fa polele so lo la maboko ti lo ayeke na ndo ti kua so. Azo ti Rome so ayeke lani agouverneur asara ye nga gi tongana ti Hérode so.

Aye so asara si mbeni bungbi ti azo abâ gigi so Bible airi ala “akota sacrificateur”. (Matthieu 26:3, 4). Na tere ti Caïphe, a yeke wara lani ambeni ngbene kota prêtre, tongana Anne, so a zi ala na kua ni awe me so angbâ ti yô iri ni. Na yâ ti bungbi ni so a yeke wara atâ sewa ti kota prêtre ni so angbâ na kusala nga ti kota prêtre ni so a zi lo na kua ni awe.

Ngorogbia ti Rome azia lani lege na akota zo ti kodoro ni so ayeke aJuif nga na akota sacrificateur ni ti bâ lege ti akusala ti ndokua ti Letäa na Judée. Sarango tongaso amû lani lege na ngorogbia ti Rome ti bâ ndo na ndo ti kodoro ti Judée ni nga na anginza ti lampo sân ti tokua gbâ ti aturugu kâ. Ngorogbia ti Rome aku na mbage ti akota zo ti aJuif ti bata siriri ti ndo ni nga na aye so ayeke ti lo. Azo ti Rome so ayeke lani agouverneur aye pëpe tënë ti amokonzi ti aJuif so ayeke bâ komandema ti Rome na nzoni lê pëpe. Ye oko, ndali ti nzoni ti ala kue, na ti tene gere ti ngorogbia ni aluti nzoni, ala yeke sara kusala maboko na maboko.

Ti si na ngoi ti Caïphe, kota prêtre ni si ayeke lani mokonzi ti poroso ti aJuif. A yeke Quirinius, zo ti Rome so lo yeke lani gouverneur ti Syrie si airi Anne na kua ti kota prêtre na ngu 6 wala 7. Mbeni pande ti aRabbin atene so a hinga lani asewa ti aJuif so ayeke akota zo ti kodoro ni na bê ti warango ye, sarango nzoni gi na afami ti ala, sarango sana nga na ye ti ngangu na azo. Ti mbeni wasungo mbeti, teti so Anne ayeke lani kota prêtre, lo yeke sara ande kue si kogara ti lo, Caïphe “awara lege hio ti ga kota zo na ndo ti temple ni; teti biani, kota ndo so Caïphe ayeke duti dä ayeke sara nzoni mingi na Anne.”

Nduru na ngu 15, Valerius Gratus, gouverneur ti Judée, azi Anne na kusala ti kota prêtre. Ambeni zo ota, so na popo ni a yeke wara mbeni molenge ti Anne oko dä, aga lani akota prêtre na peko ti tere me ala ninga dä pëpe. Caïphe aga lani kota prêtre nduru na ngu 18. A zia Ponce Pilate tongana gouverneur ti Judée na ngu 26. Na yâ ti angu bale-oko so lo sara tongana gouverneur, Ponce Pilate abata Caïphe na mbata ti kua ti lo. Ngoi so Caïphe asara kusala ti lo ti kota prêtre andu nga ngoi ti kusala ti fango tënë ti Jésus nga na ti tongo nda ti fango tënë ti adisciple ti Jésus. Ye oko, Caïphe aye pëpe tënë so Jésus na adisciple ti lo ayeke fa.

Mbeto ti Jésus nga mbeto ti Rome

Caïphe abâ lani Jésus tongana mbeni sioni zo so ayeke bi wusuwusu na yâ ti kodoro. Jésus ayeda lani pëpe na akota zo ti aJuif ndali ti fango peko ti ndia ti Sabbat nga lo tomba na yâ ti temple azo ti kango ye na azo ti changengo nginza, na lo tene so ala sara si temple ni aga “gamba ti awanzi.” (Luc 19:45, 46). Ambeni wasungo mbaï atene so amveni ti agara ti temple ni ayeke asewa ti Anne; na peut-être ayeke mbeni nda ti tënë so ngbanga ni Caïphe atara lani ti kanga lege na Jésus. Na ngoi so akota sacrificateur atokua lani aturugu ti gbu Jésus, bê ti aturugu ni apika mingi ndali ti atënë so Jésus afa na ala kiri maboko ti ala senge.​—Jean 2:13-17; 5:1-16; 7:14-49.

Bâ ye so asi lani tongana amokonzi ti aJuif amä so Jésus azingo Lazare. Évangile ti Jean atene: “Akota sacrificateur na aFarizien abungbi azo ti tribunal, ala tene, Fade e sara nyen? teti Zo so asara fä mingi. Tongana e zia Lo senge tongaso, fade azo kue amä na bê na Lo; na fade aRomain aga, na fade ala kamata ndo ti e na mara ti e.” (Jean 11:47, 48). Sanhédrin, kota da-ngbanga ti aJuif, abâ lani Jésus tongana mbeni zo so ayeke gi ti sara si amokonzi-nzapa aga ye senge na lê ti azo nga lo yeke zo ti bingo wusuwusu na yâ ti kodoro, wusuwusu so Pilate ayeke bi tënë ni na ndo ti ala. Tongana azo ti kodoro alondo ti dema tere ti ala, ngorogbia ti Rome ayeke bâ ti lo ni tongana mbeni lege ti kindango kodoro. Ye so alingbi ti pusu ngorogbia ni ti yôro tere ti lo na yâ ti tënë ti aJuif, na a yeke ye so Sanhédrin aye oko pëpe ti tene asi.

Atâa so lo lingbi pëpe ti ke tënë ti amiracle ti Jésus, Caïphe amä na bê na lo pëpe me lo yeke gi ti bata kota ndo ti lo na ngangu ti komande so lo yeke na ni. Caïphe ayeke Sadducéen, lo mä na bê pëpe na tënë ti londongo ti akuâ. Tongaso, lo lingbi ti mä na bê na tënë ti londongo ti Lazare tongana nyen?​—Kusala 23:8.

Sioni bê ti Caïphe asigigi polele na ngoi so lo yeke sara tënë na amba ti lo mokonzi-nzapa ni. Lo tene: “I hinga ye oko dä pëpe, na i yeke bi bê ti i na tënë so pëpe; a yeke nzoni zo oko akui teti azo ni, si mara ti e akui pëpe.” Mbaï ni akiri atene: “Lo tene so na bê ti lo mveni pëpe, me teti lo yeke kota sacrificateur na ngu ni so kâ, lo fa tënë na iri ti Nzapa, lo tene, Fade Jésus akui teti mara ti ala; na gi teti mara ti aJuif pëpe, me ti bungbi amolenge ti Nzapa so akangbi na ndo nde nde si ala ga oko. Tongaso ala komanse na lâ ni kâ ti wa tere ti ala ti fâ [Jésus].”​—Jean 11:49-53.

Caïphe ahinga lani tâ nda ti tënë so lo tene so kue pëpe. Teti so lo yeke kota prêtre, a yeke tâ prophétie si lo yeke fa so.b Kui ti Jésus ayeke sara ande ye ti nzoni na azo, me gi na aJuif oko pëpe. Fini ti lo so lo mû na sandaga ayeke zi ande azo kue na yâ ti siokpari nga na kui.

Ala gbe lingo ti fâ mbeni zo

Akota sacrificateur ti aJuif nga na a-ancien ni abungbi na da ti Caïphe ti bâ tongana nyen ala lingbi ti gbu Jésus na ti fâ lo. Peut-être lo kota prêtre ni amû lani maboko na yâ mango tere na Judas Iscariote na ndo ngere ti kango Jésus (Matthieu 26:3, 4, 14, 15). Ye oko, ti Caïphe, ti fâ gi zo oko alingbi pëpe na ye ti sioni so lo ye ti sara. “Akota sacrificateur awa tere ti ala ti fâ Lazare nga; teti aJuif mingi . . . [amä] na bê na Jésus teti tënë ti Lazare.”​—Jean 12:10, 11.

Malchus, so ayeke ngbâa ti Caïphe, ayeke na popo ti azo so alondo ti gue ti gbu lani Jésus. A gue na Jésus kozoni na ndo ti Anne ti hunda atënë mingi na lo, na pekoni a gue na lo na ndo ti Caïphe. Caïphe amä ti lo tere kozoni awe na a-ancien ti aJuif ti fâ ngbanga ti Jésus gi na bï ni, mbeni sarango ye so ague nde na ndia ti aJuif.​—Matthieu 26:57; Jean 18:10, 13, 19-24.

So atënë ti atémoin ti wataka ague oko pëpe na bingo tënë na li ti Jésus, ye so akanga lege na Caïphe pëpe. Lo Caïphe, lo hinga bango ndo ti amba ti lo ni na ndo ti mbeni zo so atene lo mveni so ni yeke Messie. Tongaso, lo hunda ti hinga wala Jésus abâ tere ti lo tongana Messie. Jésus akiri tënë na azo so ayeke bi tënë na li ti lo, lo tene: “Fade i bâ Molenge Ti Zo aduti na koti ti Ngangu, na fade i bâ Lo ga na ndo mbinda ti yayu.” Ti fa so lo ye tënë ti Nzapa mingi, “kota sacrificateur asuru bongo ti lo, na lo tene, Lo zonga Nzapa awe; e ye ambeni témoin teti nyen?” Da-ngbanga ti aJuif ayeda so Jésus alingbi na kui.​—Matthieu 26:64-66.

A lingbi ngorogbia ti Rome ayeda si a fâ mbeni zo. Teti so Caïphe si ayeke watokua na popo ti aJuif na ngorogbia ti Rome, peut-être a yeke lo si asara lani tënë ti Jésus na Pilate. Tongana Pilate ayeke gi lani lege ti zi Jésus, âmanke Caïphe ayeke na popo ti akota sacrificateur so adekongo lani atene “Fâ Lo na keke ti pasi! Fâ Lo na keke ti pasi!” (Jean 19:4-6, NW ). Peut-être a yeke Caïphe si apusu lani gbâ ti azo so ti dekongo ti tene a zi mbeni wafango zo me Jésus pëpe. A bâ so lo yeke nga na popo ti akota sacrificateur ti ndendia so atene: “E yeke na mbeni gbia pëpe, gi César oko.”​—Jean 19:15; Marc 15:7-11.

Caïphe ake ti yeda so Jésus azingo na kuâ. Lo kanga lege na Pierre na Jean nga na Etienne. Caïphe amû nga yanga na Saul ti gbu aChrétien kue so lo lingbi ti wara ala na Damas (Matthieu 28:11-13; Kusala 4:1-17; 6:8–7:60; 9:1, 2). Ye oko, nduru na ngu 36, Vitellius, zo ti Rome so ayeke gouverneur ti Syrie, azi Caïphe na kusala ti lo ti kota prêtre.

Abuku ti aJuif atene nzoni tënë ti sewa ti Caïphe pëpe. Na tapande mbeni mbeti ti Babylone atene: “Vundu aga na mbi ndali ti azo ti da ti Hanin [Anne], vundu aga na mbi ndali ti so azo ti da ti lo ayeke “fono na iri ti azo” wala ala yeke “pa iri ti azo.” A bâ so zo ni so ayeke dema tere ti lo ndali ti “abungbi so a sara lani na lingo ti zia na sese andia ti sarango ngangu na azo.”

Ye so e manda na ndo ti Caïphe

Mbeni wandara afa akota prêtre ni tongana azo “so ayeke sioni mingi, so ayeke sara ye na mayele nga so ahinga kua ti ala; ala sara nga baba mingi.” A yeke baba si akanga lege lani na Caïphe ti yeda so Jésus ayeke Messie. Tongaso, a yeke ye ti dongo bê pëpe tongana e bâ laso azo ayeke ke tënë ti Bible. Ambeni ayeda na atâ tënë ti Bible na bê ti ala kue pëpe si ala ke atënë ti mabe so ala gbu ni ngangu. Peut-être ambeni zo abâ ti ala so ti sara tere kete ti ga mbeni wafango nzo tënë ayeke kiri na nengo ti ala na gbe ni. Nga azo so ayeke sara ye ti nzi wala azo so ayeke na bê ti warango ye aye tënë ti akpengba-ndia ti aChrétien pëpe.

Teti so lo yeke lani kota prêtre, Caïphe alingbi fade ti mû maboko na amba ti lo aJuif ti yeda na Messie, me nzara ti kota ndo asara si lo dë ngbanga na ndo ti Jésus. Peut-être Caïphe angbâ lani ti ke aChrétien juska na kuâ ti lo. Tondo ti sarango ye ti lo afa so abio ti zo ayeke gi pëpe ye so angbâ na peko ti kuâ ti zo. Na lege ti sarango ye ti e, e yeke duti na mbeni iri so ayeke ngbâ lakue lakue na gbele Nzapa, atâa a yeke nzoni iri wala sioni ni.

[Akete tënë na gbe ni]

[Foto na lembeti 10]

Joseph molenge ti Caïphe

[Foto na lembeti 10]

Sanduku ti abio so a wara ni lani

[Lingu ti foto na lembeti 10]

Sanduku ni, mbeti ni na dû ti kuâ ni: Courtesy of Israel Antiquities Authority