Mbeni ngbene mbeti so afa iri ti ambeti so a lingbi a zia na yâ ti Bible

“YE NI ayeke mo bâ mo tene a sû atënë ti yâ ti mbeti ni tâ gi ti zia nzara ti hingango mbaï ti aChrétien ti giriri na yâ ti azo so aye ti hinga ni.” A yeke tënë so a tene na ndo ti mbeni ngbene mbeti. Ti mo, mbeti ni so ayeke nyen?

A yeke Kugbe-mbeti ti Muratori; peut-être mo mä tënë ti mbeti so awe wala ade. Atâa mo mä tënë ni awe wala mo mä pëpe, mo lingbi ti hunda tere ti mo: ‘Nyen la anzere na azo na yâ ti mbeti ni so nyen?’ A yeke mbeni mbeti so na yâ ni a fa iri ti ambeti ti mbage ti Bible so aChrétien asû ni na yanga ti Grec nga na gbe ti yingo ti Nzapa; mbeti ni so aninga mingi ahon atanga ni kue so a wara.

Peut-être sân ti tene a fa ni na mo, mo yeda biani so ambeni mbeti tongana ti Matthieu wala ti Marc ayeke na yâ ti Bible. Ye oko, li ti mo alingbi ti kpe ti mä so na mbeni ngoi lani azo adë kite na ndo ti ambeti so a lingbi a zia ni na yâ ti Bible. Kugbe-mbeti so Muratori awara afa iri ti ambeti ti yâ ti Bible so a bâ ni tongana ambeti so a sû ni lani na gbe ti yingo ti Nzapa. Tongana ti so mo kue mo hinga, tënë ti ambilimbili mbeti so a lingbi a zia na yâ ti Bible ayeke tâ kota ye mingi. Tongaso, Kugbe-mbeti ti Muratori afa nyen na ndo ti ambeti so laso ayeke na yâ mbage ti Bible so aChrétien asû na yanga ti Grec? Zia e bâ kozoni kue ambeni ye na ndo ti kugbe-mbeti ni.

Lege so a wara na ni

Kugbe-mbeti ti Muratori ayeke mbage ti mbeni mbeti so a sû ni na maboko na ndo ti akugbe-mbeti 76 so a sara ni na poro ti anyama na so a fü tere ni tongana buku. Yongo ti akugbe-mbeti so ayeke centimètre 27 na konongo ti lê ni ayeke centimètre 17. Zo so awara ni ayeke Ludovico Antonio Muratori (so a dü lo na ngu 1672 na lo kui na ngu 1750) mbeni kota wasungo mbaï so lo yeke lani zo ti Italie. Lo wara ni na bibliothèque ti Saint Ambroise, na gbata ti Milan, na Italie. A si na ngu 1740, Muratori asigigi na mbeti so lo wara, ndani la si a iri ni Kugbe-mbeti ti Muratori. A bâ so mbeti ni so a sû ni na maboko, a fü tere ni tongana buku na so Kugbe-mbeti ti Muratori ayeke na yâ ni, a leke ni na ngbene monastère ti Bobbio, nduru na gbata ti Plaisance na banga ti Italie na popo ti ngu 700 ti ga na 800. A gue na ni na bibliothèque ti Saint Ambroise na tongo nda ti angu 1600.

Na lembeti 10 nga na 11 ti mbeti ni so, a yeke wara mbage so a iri ni Kugbe-mbeti ti Muratori; wungo ti amolongo ti atënë ni kue ayeke 85. Atënë ni ayeke na yanga ti Latin, na ti bâ ni nzoni zo so a sû lani peko ti mbeti ni azia bê ti lo kue na kua ni pëpe. Me ambeni tënë ni so lo sû na lege ni pëpe, a wara lege ti leke pekoni tongana a haka ni na a-oko tënë ni so a wara na lê ti ambeti ti so a sû na popo ti ngu 1000 ti ga na 1200.

A sû ni lawa?

Ye oko, mo lingbi ti hunda tere ti mo na ndo lawa si a sû lani atënë so ayeke na yâ ti Kugbe-mbeti ti Muratori. A bâ so a sû akozo tënë ni giriri na yanga ti Grec ngu ngbangbo mingi kozo na lo ti lê ti kugbe-mbeti ni, so ayeke ti lo mbeti so a kiri pekoni kiringo na yanga ti Latin. Zia e bâ mbeni ye so amû lege na e ti hinga lawa si a sû lo kozo tënë ni ti yanga ti Grec ni. Kugbe-mbeti ni afa iri ti mbeni mbeti so ayeke na yâ ti Bible pëpe, mbeti ti Berger, na atene so mbeni koli so iri ti lo ayeke Hermas si asû ni “aninga mingi pëpe na gbata ti Rome.” Awandara afa so Hermas ahunzi ti sû mbeti ti Berger na popo ti ngu 140 ti ga na 155 na peko ti Christ. Mo lingbi ti bâ ngbanga ti nyen a tene so a yeke na popo ti ngu 170 na ngu 200 si a sû kozo tënë ti yanga ti Grec ti kugbe-mbeti ni so.

So mbeti ni adi iri ti Rome wala ti ambeni ye so andu ni afa so peut-être a sû akozo tënë ni na yâ ti gbata so. Me tënë angbâ na ndo ti iri ti zo so asû ni. Ambeni wandara atara ti fa iri ti azo tongana Clément ti Alexandrie, Mélito ti Sardes na Polycrate ti Ephèse. Ye oko, mingi ti awandara ni afa iri ti Hippolyte, mbeni kpengba zo ti sungo abuku na yanga ti Grec so lo lango lani na Rome na ngoi so peut-être a sû atënë ti yâ ti Kugbe-mbeti ti Muratori ni. Atâa so mo lingbi ti bâ kugbe-mbeti so na nene ni mingi pëpe, peut-être mo ye ti hinga ye mingi na ndo atënë ti yâ ni so a sara si a yeke ye ti ngere mingi.

Atënë ti yâ ni

A yeke gi pëpe iri ti ambeti ti mbage ti Bible so aChrétien asû na yanga ti Grec si ayeke na yâ ni. A sara nga tënë na ndo ti ambeti ni nga na ndo ti azo so asû ni. Tongana mo diko atënë ni, mo yeke bâ so akozo mbage ti atënë ni amanke nga mo bâ mo tene tënë ni ahunzi gi hio tongaso. Na tongo nda ti atënë ni, a sara tënë ti Évangile ti Luc, na a fa so wasungo mbeti ti Luc ni ayeke lani mbeni wanganga (aColossien 4:14). A fa nga so mbeti ti Luc ayeke ota Évangile, tongaso mo lingbi ti bâ so kozo mbage ni so amanke, peut-être a sara tënë ti Évangile ti Matthieu na ti Marc. Tongana mo kue mo bâ ye ni tongaso, mo lingbi ti bâ so Kugbe-mbeti ti Muratori ague oko na bango ndo ti mo ni, teti a tene so osio Évangile ni ayeke ti Jean.

Kugbe-mbeti ni ayeda so a yeke Luc si asû Kusala ti aBazengele, na lo sû ni na “Théophile ti nzoni ahon”. (Luc 1:3; Kusala 1:1). Na pekoni, lo fa molongo ti iri ti ambeti so bazengele Paul asû na aChrétien ti Corinthe (ambeti ni ayeke use), na ala ti Ephèse, ti Philippes, ti Colosses, ti Galatie, ambeti so lo tokua na ala ti Thessalonique (ambeti ni ayeke use), ti Rome, na Philémon, na Tite nga na ambeti use so lo tokua na Timothée. A sara nga tënë ti mbeti ti Jude nga na ti use na ota mbeti ti Jean tongana abuku so a sû na gbe ti yingo ti Nzapa. A sara tënë ti kozo mbeti ti bazengele Jean awe na yâ atënë so a tene na ndo Évangile ti lo. Na yâ ti Kugbe-mbeti ti Muratori ni, mbeti ti Apocalypse ayeke ndangba iri ti ambeti so a bâ ni tongana ambeti so a sû na gbe ti yingo ti Nzapa.

Ye so apika bê mingi ayeke so kugbe-mbeti ni asara tënë ti mbeni mbeti ti Apocalypse ti Pierre, me lo tene ambeni zo abâ so a lingbi aChrétien adiko ni pëpe. Wasungo Kugbe-mbeti ti Muratori ahunda na azo ti sara hange na ambeni mbeti so ayeke lani na ngoi ni so awe na so atënë ti yâ ni ayeke ti wataka. Kugbe-mbeti ti Muratori afa so a lingbi azo ayeda na ambeti ti wataka ni so pëpe “ndali ti so zo alingbi pëpe ti bungbi ye so ase na mafuta ti wotoro.” Kugbe-mbeti ni so afa nga iri ti ambeni mbeti so a lingbi a zia ni pëpe na popo ti ala so a sû ni na gbe ti yingo ti Nzapa. A zia ala na popo ni pëpe ndali ti so a sû ni na peko ti ngoi ti abazengele, na tapande mbeti ti Berger so Hermas asû ni, wala ndali ti so a sû ambeti ni ti yeda na atënë ti mabe so ague nde na ti Bible.

Mo lingbi ti bâ so na yâ ti atënë so ayeke na nduzu ge a sara pëpe tënë ti mbeti ti aHébreu, ambeti use ti Pierre nga na ti Jacques na yâ Kugbe-mbeti ti Muratori so afa tâ molongo ti ambeti so a tene a sû ni na gbe ti yingo ti Nzapa. Ye oko, na peko ti so lo sara tënë ti zo so a sû peko ti mbeti ni, wandara Geoffrey Mark Hahneman atene so “a yeke na lege ni ti tene so peut-être kugbe-mbeti ni a sara lani tënë ti ambeni mbeti so fadeso ayeke na yâ ni pëpe; na popo ti ambeti ni so a yeke wara mbeti ti Jacques, mbeti ti aHébreu (nga na kozo mbeti ti Pierre).”​—The Muratorian Fragment and the Development of the Canon.

Kugbe-mbeti ti Muratori ayeda so mingi ti ambeti so laso a wara na yâ ti mbage ti Bible so aChrétien asû na yanga ti Grec azo abâ ti ala ni kozo awe na ngu 100 ti ga na 200 tongana ambeti so a lingbi a zia ni na yâ ti Bible. Ti tâ tënë ni, ti bâ ambeni mbeti tongana ambeti so a lingbi a zia ni na yâ ti Bible, a hunda pëpe mbeni ngbene mbeti so na yâ ni a fa molongo ti iri ti ambeti ni dä. Ye so amû lege ti hinga so a sû Bible na gbe ti yingo ti Nzapa ayeke atënë ti yâ ni. Ambeti kue ti yâ ti Bible afa so Jéhovah Nzapa si ayeke wani na atënë ti yâ ni kue ague oko. So atënë ti yâ ti ambeti 66 so ayeke na yâ ti Bible ague oko afa biani so ala kue amä tere nga mbeni ye amanke dä pëpe. Tongaso, mo yeke wara ye ti nzoni dä tongana mo yeda na ni tongana Tënë ti Jéhovah biani so ayeke tâ tënë na so a bata ni juska na ngoi ti e.​—1 aThessalonicien 2:13; 2 Timothée 3:16, 17.

[Foto na lembeti 13]

Ludovico Antonio Muratori

[Foto na lembeti 14]

Bibliothèque ti Saint Ambroise

[Foto na lembeti 15]

Kugbe-mbeti ti Muratori

[Lingu ti foto]

Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157 / 05

[Lingu ti foto na lembeti 13]

Akugbe-mbeti ni: Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157 / 05; Muratori, based on line art: © 2005 Brown Brothers