Ndani so mo lingbi ti zia bê ti mo na a-Évangile

Mbeni mbeti-sango ti kodoro ti Brézil (SUPER INTERESSANTE) atene: “Tënë ni amû ndo. A sigigi na afilm na ndo ni, afilm so sarango ni ahunda nginza mingi.  . . nga na abuku so azo avo ni mingi . . . asecte so atene ala yeke aChrétien ayeda na ni. A sara si ambeni bungbi ti vorongo Nzapa nga na ambeni tënë abâ gigi.”

NYEN la mbeti-sango so ayeke sara tënë ni tongaso so? Mbeti-sango ni ayeke sara tënë ti ambeti so a bâ atene a yeke a-Évangile, alettre nga na atënë so a sû na gbe ti yingo. A wara ambeti ni so na popo ti ngu 1900-2000 na Nag Hammadi nga na ambeni ndo na kodoro ti Égypte. Ambeti ni so agbu bê ti azo fadeso mingi na akusala ti ala angoro gi na tere ni. Ambeti ni so nga na ambeni mara ni tongaso, mingi ni a iri mara ti ambeti so gnostique wala apocryphe.a

A yeke mbeni gbengo lingo?

Na ngoi so azo mingi ayeke na kite na ndo ti Bible nga na ndo ti abungbi ti vorongo Nzapa ti orthodoxe, ambeti ti agnostique wala ambeti so ayeke apocryphe andu bê ti ala na ala yeda na ni. Ambeti ni so asara ngangu mingi na ndo ti lege so ala yeke bâ na afango ye ti Jésus nga na bungbi ti vorongo Nzapa ti aChrétien. Mbeni mbeti-sango atene: “Évangile ti Thomas nga na ambeni mbeti so ayeke apocryphe andu bê ti bungbi ti ambeni zo so wungo ti ala angbâ gi ti gue na li ni laso. A yeke azo so aye aye ti yingo mingi, me ala zia bê ti ala pëpe na abungbi ti vorongo Nzapa.” A bâ so gi na kodoro ti Brézil oko, “a yeke wara abungbi 30 so atënë ti mabe ti ala aluti na ndo ti abuku so kite ayeke na ndo ni.”

Warango ambeti so asara si ambeni tënë so abâ gigi lani na ngu 300-400 akiri amû ndo. Atënë ni atene so, Églize Catholique agbe lingo ti honde ndo ti tâ tënë na ndo ti Jésus, a zi na yâ ti a-Évangile ambeni mbaï ti fini ti Jésus so a yeke wara ni na yâ ti ambeti so ayeke apocryphe, nga a changé atënë ti yâ ti a-Évangile osio so ayeke na yâ ti Bible laso. Elaine Pagels so ayeke mbeni wafango mbeti na ndo ti abungbi ti vorongo Nzapa atene: “Fadeso e to nda ti bâ awe ye so e iri ni bungbi ti vorongo Nzapa ti aChrétien nga na ye so e bâ ni tongana ngobo ti sarango ye ti aChrétien. A mû gi na yâ ti mbeni kete wungo ti abuku so a soro ni na popo ti gbâ ti abuku.”

Ti azo ti fango nda ti atënë ti Bible tongana Pagels, atënë ti mabe ti aChrétien aluti gi na ndo ti Bible oko pëpe; atënë ti mabe ti ala aluti nga na ndo ti ambeni ye nde tongana ambeti so ayeke apocryphe. Na tapande, na da-singa ti BBC mbeni kua-singa (Bible Mysteries) so asara tënë na ndo ti mama-tene “Tâ Marie ti Magdala” atene so ambeti so ayeke apocryphe atene Marie ti Magdala a yeke “mbeni wafango ye nga lo yeke fa lege na ambeni disciple na lege ti yingo. Lo yeke gi pëpe mbeni senge disciple; lo yeke bazengele ti abazengele.” Na yâ ti mbeni mbeti-sango ti kodoro ti Brézil (O Estado de S. Paulo), Juan Arias asara tënë na ndo ti kusala so a bâ atene ayeke kusala ti Marie lo tene: “Laso, aye mingi aga na e ti mä na bê so na yâ ti bungbi ti akozo Chrétien so Jésus azia gere ni lani na sese, mingi ti azo ti yâ ni ayeke ‘awali’. A yeke ndali ti so akozo eglize ni ayeke na yâ ti ada so awa ni ayeke awali, na a yeke ala si ayeke sara kua na yâ ti ada so tongana aprêtre na akota bua.”

Azo mingi amû na nene ni ambeti so ayeke apocryphe ahon Bible. Ye oko, sarango tongaso asara si ambeni kota hundango tënë abâ gigi: Ambeti so ayeke apocryphe ayeke biani ambeti so a lingbi ti tene aChrétien amä na bê na atënë ti yâ ni? Tongana ambeti so ayeke apocryphe ake polele afango ye ti Bible, a lingbi e mä na bê na ala wala na Bible? A yeke biani tâ tënë so na ngu 300-400 a gbe lingo ti zi abuku so nga a changé atënë ti yâ ti a-Évangile osio ti tene azo ahinga pëpe ambeni kota sango na ndo ti Jésus, Marie ti Magdala nga na ambeni zo? Ti wara akiringo tënë ni, zia e bâ Évangile ti Jean so ayeke na popo ti a-Évangile osio ti Bible.

Aye so Évangile ti Jean afa

Na hunzingo ti ngu 1900, a wara na Égypte mbeni kugbe-mbeti ti Évangile ti Jean so fadeso a hinga ni na iri ti Papyrus Rylands 457 (P⁵²). A wara na yâ ni atënë so ayeke na Jean 18:31-33, 37, 38 so ayeke na yâ ti Bible ti laso na a bata ni na bibliothèque so iri ni ayeke Rylands Library na Manchester, kodoro ti Angleterre. A yeke ngbene manuscrit so aninga ahon atanga ni kue ti ambage ti Bible so a sû na yanga ti Grec. Mingi ti azo so ayeke fa nda ti atënë ti Bible amä na bê so a sû ni nduru na ngu 125, angu 25 tongaso na peko ti kuâ ti Jean. Ye so apika bê ayeke so atënë ti yâ ti manuscrit so akpa tere mingi na ati so a wara ni angu mingi na pekoni. So a yeke sara kusala lani awe na mbeni copie ti Évangile ti Jean so aninga mingi awe na Égypte, ndo so a wara manuscrit so dä, a mû lege ti tene so a sû biani nzoni tënë so ayeke na yâ ti Évangile ti Jean na ngoi ti akozo Chrétien na a yeke Jean lo wani la asû ni tongana ti so Bible afa ni. Tongaso, zo so asû buku ti Jean ayeke zo so abâ aye ni tâ na lê ti lo.

Na mbage, ambeti kue so ayeke apocryphe, a sû ni na ngu 100-200 so ti tene angu ngbangbo oko wala ahon so na pekoni so aye ni asi awe. Ambeni wandara atene so atënë ti yâ ti ambeti so ayeke apocryphe alondo na yâ ti ambeni mbeti so a sû ni kozoni awe wala alondo na aye ti akotara, me mbeni ye oko afa ni pëpe. Ni la, a yeke na lege ni ti hunda tënë so, Mo yeke mä na bê na ye so azo so abâ ye ni tâ na lê ti ala si a sû ni? wala mo yeke mä na bê na aye so azo so abâ gigi angu ngbangbo oko na pekoni so aye ni asi awe si asû ni? Kiringo tënë ni ayeke polele.b

Ka ti so a tene a changé atënë ti yâ ti a-Évangile ti sara si azo ahinga pëpe ambeni ye na ndo ti Jésus, a yeke tongana nyen? Na tapande, na yâ ti Évangile ti Jean, mbeni ye ayeke dä so afa biani so na ngu 300-400 a changé atënë ti yâ ti Évangile ti ba yâ ti atënë ni? Ti wara kiringo tënë ni, a lingbi e girisa pëpe so Bible so e yeke na ni laso a sû ni na lege ti manuscrit ti ngu 300-400 so a hinga ni na iri ti Vatican 1209. Tongana na ngu 300-400 a changé aye na yâ ti Bible so e yeke na ni laso, ka a yeke wara a-oko gbiango ye ni so na yâ ti manuscrit so. Ye ti dengo bê ni ayeke so, mbeni manuscrit nde so a iri ni Bodmer 14, 15 (P⁷⁵), so a sû ni ti londo na ngu 175 ti si na ngu 225, a yeke wara na yâ ni mingi ti atënë ti Évangile ti Luc na ti Jean. Awandara atene so atënë ti yâ ni akpa tere mingi na ati so ayeke na yâ ti Vatican 1209. So aye ti tene, aye mingi achangé pëpe na yâ ti a-Évangile, na Vatican 1209 afa na e so a yeke tâ tënë.

Mbeni mbeti wala mbeni ye oko ayeke dä pëpe ti fa so a changé atënë ti yâ ti Évangile ti Jean wala ti ambeni nde na yâ ti ngu 300-400. Na peko ti so Dr. Peter M. so ayeke na li ti da senda-gi ti Cambridge agbu li ti lo na ndo ti amanuscrit nde nde so a wara ni na Oxyrhynchus na Égypte, lo sû mbeti lo tene: “Ti tâ tënë ni, atënë ti yâ ti amanuscrit so ague oko na ambeti so a sû gere ni kota kota [amanuscrit so a sû gere ti ambeti ni kota kota na so a sû ni ngu 300-400] so a yeke sara kusala na ni laso ti bâ wala atënë ti yâ ti mbeni Bible ague oko na ati so a sû ni ândö. A yeke na bezoin pëpe ti kiri ti bâ yâ ti atënë ti Fini Testament so a sû peko ni ngbene ye ândö.”

E lingbi ti tene nyen na nda ni?

Na popo ti ngu 100-200, mingi ti aChrétien abâ a-Évangile ti Matthieu, Marc, Luc, na ti Jean tongana abuku so a sû ni na gbe ti yingo ti Nzapa. A sara kusala mingi na buku ti Tatian so iri ni Diatessaron (mbupa ti Grec so ndani aye ti tene “na lege ti aye osio”). A sû ni na popo ti ngu 160-175 na atënë ti yâ ni alondo tâ gi na yâ ti a-Évangile osio so a yeda na ni tongana abuku so a sû ni na gbe ti yingo ti Nzapa, me alondo pëpe na yâ ti ambeti ti agnostique.” (Bâ encadré “Kozo zo so agbu koko ti a-Évangile.”) Irénée so ayeke lani na fini na hunzingo ti ngu 100-200 atene mbeni kpengba tënë. Lo tene so a-Évangile ayeke gi osio, legeoko tongana ti so andangoro ti sese ayeke osio nga so akota pupu ayeke osio. Atâa so kite alingbi peut-être ti duti dä na ndo ti hakango ye ti lo so, atënë ti lo so afa so a-Évangile so a yeda na ni na ngoi ni kâ tongana abuku so a sû ni na gbe ti yingo ti Nzapa ayeke gi osio.

Aye so kue afa nyen? A fa so mbage ti Mbeti ti Nzapa so e yeke na ni laso so a sû ni ândö na yanga ti grec, so na yâ ni a yeke wara nga a-Évangile osio, mingi ti atënë ti yâ ni achangé pëpe ti londo na ngu 100 ti ga na ni. Mbeni nda ti tënë ayeke dä pëpe ti yeda so a gbe lingo na ngu 300-400 ti changé wala ti zi ambeni mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ni na gbe ti yingo ti lo. Nde na so, Bruce Metzger, mbeni zo ti fango nda ti atënë ti Bible atene: “Na hunzingo ti ngu 100-200, . . . azo mingi mingi na ando nde nde na yâ ti acongrégation ti awamabe so ayeke gi pëpe na mbage ti Méditerranée, me so ayeke nga na ando so ayeke na mbage ti sese ti Grande Bretagne juska na Mésoptamie, ala kue ayeda na mingi ti atënë ti yâ ti Fini Testament.”

Bazengele Paul na Pierre ayeke lani azo ti gbungo koko ti tâ tënë so ayeke na yâ ti Mbeti ti Nzapa. Ala use kue agboto mê ti amba ti ala aChrétien lani ngangu ti yeda pëpe wala ti mä na bê pëpe na ambeni tënë so ayeke nde na ati so a fa na ala. Na tapande, Paul asû mbeti na Timothée lo tene: “Ti mo Timothée, mo bata ye so a zia na maboko ti mo ti bata, mo turnê peko na asenge senge tënë so abuba nengo ti ye so ayeke nzoni-kue; mo turnê peko nga na atënë ti kirikiri ti ye so a iri ni a tene a yeke ‘hingango ye’, andâ a yeke tënë ti mvene. Ndali ti so ambeni zo ayeke fa baba ti mara ti hingango ye tongaso, ala hon yongoro na mabe.” Pierre atene: “A yeke pëpe na lege ti ambaï ti mvene so a leke pekoni na kode si e fa na ala tënë ti ngangu ti Seigneur ti e Jésus Christ nga na ngoi so lo yeke si na lo yeke duti dä, me a yeke na lege so e ga azo so abâ gloire ti lo tâ na lê ti e.”​—1 Timothée 6:20, 21; 2 Pierre 1:16.

Angu ngbangbo mingi kozoni, yingo ti Nzapa apusu prophète Ésaïe atene: “Pere ahule, na kongo ni akpi; me fade tënë ti Nzapa ti e angbâ lakue lakue.” (Ésaïe 40:8). E lingbi ti duti na kite oko pëpe so Zo so yingo ti lo apusu azo ti sû Mbeti ti Nzapa ayeke bata nga ni na yâ ti angu mingi so ahon si “mara ti azo nde nde kue asö fini ti ala na ala si na tâ hingango ye na ndo ti tâ tënë.”​—1 Timothée 2:4.

[Akete tënë na gbe ni]

[Kete tënë na lembeti 9]

Papyrus Rylands 457 (P⁵²), mbeni mbage ti manuscrit ti Évangile ti Jean ti ngu 100-200, so ti tene a sû ni tâ gi angu kete na peko ti so a sû tâ Évangile ti Jean

[Encadré/Afoto na lembeti 11]

Kozo zo so agbu koko ti a-Évangile

Na tongo nda ti mbaï ti bungbi ti vorongo Nzapa ti aChrétien, azo ti kasango ndo ato nda ti tene so atënë ti yâ ti a-Évangile amä tere pëpe na tongaso zo alingbi ti zia bê ti lo na ndo ni pëpe. Tatian, mbeni wasungo mbeti ti kodoro ti Syrie (nduru na ngu 110-180) agbu koko ti a-Évangile. Lo bâ so tongana a leke atënë ti yâ ti a-Évangile ti gue oko na a bungbi ni kue oko ahon ti tene angbâ osio, atënë ti yâ ni so mo bâ mo tene amä tere pëpe ayeke duti dä mbeni pëpe.

Tatian ato nda ti sara si atënë ti yâ ni ague oko. A hinga pëpe wala lo sû kozo buku ni lani na yanga ti Grec wala ti Syriaque. Atâa a yeke na yanga ti Grec wala Syriaque, lo hunzi kusala ni nduru na ngu 170. Iri ti buku ni ayeke Diatessaron so ayeke mbeni mbupa ti yanga ti Grec so ndani aye ti tene “na lege ti aye osio.” Ngbanga ti nyen ti gi ti hinga ye na ndo ti buku so, so a sû ni pëpe na gbe ti yingo ti Nzapa?

Na yâ ti ngu 1800-1900, azo ti kasango ndo ato nda ti tene so a sû mbeni Évangile oko pëpe kozoni na ngu 150-200; tongaso, na yâ ti mbaï, azo mingi pëpe la abâ ni na nene ni. Ye oko, angbene manuscrit ti buku Diatessaron so a wara ni ngbene ye na ngoi ni so afa polele so azo ahinga ândö gi a-Évangile osio na ala yeda na ni tongana groupe ti ambeti so a sara ni na ngu 150-200.

Warango buku Diatessaron nga na atënë so a tene na ndo ni na yanga ti Arabe, Arménien, Grec nga na Latin apusu Frederic Kenyon, mbeni wafango nda ti atënë ti Bible ti sû na mbeti lo tene: “Warango aye so asara si azo ahinga buku Diatessaron nzoni. Aye ni so afa nga so nduru na ngu 170 azo ahinga a-Évangile osio ahon tanga ti abuku kue so azo asara ni na ndo ti fini ti Sauveur ti e na ala yeda na ni tongana ambeti so a sû ni na gbe ti yingo ti Nzapa.”

[Afoto]

Tatian

Diatessaron na yanga ti arabe

[Tableau na lembeti 8, 9]

(Ti bâ ni mbilimbili, bâ buku ni.)

Na ngu 33,

Jésus akui

Nduru na ngu 41,

a sû Mbeti ti Matthieu

Nduru na ngu 58,

a sû Mbeti ti Luc

Nduru na ngu 65,

a sû Mbeti ti Marc

Nduru na ngu 98,

a sû Mbeti ti Jean

Na ngu 125,

a sû Rylands 457 (P52)

Nduru na ngu 140,

a to nda ti sû ambeti so ayeke apocryphe

Nduru na ngu 175,

a sû Bodmer 14, 15 (P75)

Na ngu 300-400,

a sû Vatican 1209

[Foto na lembeti 10]

Vatican 1209

[Foto na lembeti 10]

Manuscrit Vatican 1209

ti ngu 300-400, so ayeke na nduzu ge, afa so aye mingi achangé pëpe na yâ ti a-Évangile

[Lingu ni]

A mû na yâ ti buku Bibliorum Sacrorum Graecus Codex Vaticanus, 1868

[Tënë so afa lingu ti foto na lembeti 9]

© The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin