Mbaï ti Fini

Ti zia pëpe aga na zo ngia

TËNË TI MÁRIO ROCHA DE SOUZA

“A yeke ngangu ti tene Pakara Rocha angbâ tongana a-opéré lo.” Atâa ngangu tënë so wanganga atene lani, laso, ngu 20 na pekoni, mbi ngbâ lakue ti fa tënë tongana wakua ti ngoi kue ti aTémoin ti Jéhovah. Nyen la amû maboko na mbi ti zia kusala so pëpe na yâ ti angu so kue?

LÂ NI so mbi yeke kete, e lango na mbeni ndo ti fango yaka nduru na Santo Estêvão, mbeni kete kodoro na sese ti Bahia, na banga-to ti Brésil. Na ngu mbasambala, mbi to nda ti mû maboko na Babâ ti sara kua ti yaka. Lâ oko oko na peko ti ekole, lo mû na mbi mbeni kusala ti sara. Na pekoni, lakue tongana Babâ ague ti dë buze na Salvador, li-kodoro ni, lo zia akua ni kue na maboko ti mbi.

Lani e yeke pëpe na wâ ti dada, ngu ti tuyau wala ambeni ye so azo mingi ayeke na ni laso, me e yeke na ngia. Mbi yeke kpe na cerf-volant wala mbi yeke sara ngia na a-oto ti keke so mbi na akamarade ti mbi e leke. Na ngoi ti amatanga ti sambelango nzapa, mbi yeke huru mbeni ye ti mozoko so iri ni ayeke clarinette. Mbi yeke na yâ chorale ti eglize ti e, na a yeke ka si mbi bâ mbeni mbeti so iri ni ayeke História Sagrada (Mbaï ti atënë ti nzapa), na iri so adü nzara ti hinga ye na ndo Bible na yâ bê ti mbi.

Na ngu 1932, tongana mbi yeke na ngu 20, mbeni ngangu buru so aninga atï na banga-to ti Brésil. Anyama ti e akui na e wara ye oko na yaka pëpe, tongaso mbi gue na Salvador, ndo so kâ mbi wara kua ti kpengo na bus. Na pekoni, mbi loué mbeni da na mbi mû asewa ti mbi na tere ti mbi. Na ngu 1944, Babâ akui, na a yeke ti mbi ti bata Mama nga na aita ti mbi ti wali miombe na aita ti mbi ti koli ota.

Wakpengo na bus aga wafango nzo tënë

Tongana mbi si na Salvador, oko ti akozo ye so mbi sara ayeke so mbi vo Bible. Na peko ti so mbi gue na Eglize Baptiste teti ambeni ngu, mbi sara kamarade na Durval, so lo yeke nga wakpengo na bus. Fani mingi mbi na Durval e sara lisoro so aninga na ndo ti Bible. Mbeni lâ lo mû na mbi mbeni kete mbeti so iri ni ayeke Où sont les morts?a Atâa so mbi tene ti mbi so zo ayeke na yâ tere ti lo âme so ayeke kui pëpe, mbi ye mingi ti gi aversê ti Bible so ayeke na yâ ti mbeti ni. Bê ti mbi adö ti bâ so Bible atene so âme so asara siokpari fade akui.​—Ezéchiel 18:4.

Tongana Durval abâ so tënë ni anzere na mbi, lo hunda na Antônio Andrade, mbeni wafango tënë ti ngoi kue ti aTémoin ti Jéhovah, ti ga ti bâ mbi na da. Na peko ti so lo ga lo bâ mbi lege ota, Antônio atisa mbi ti tene e gue e fa tënë ti Nzapa na azo. Na peko ti so lo fa tënë na ada use, lo tene: “Fadeso a yeke tour ti mo.” Mbeto asara mbi ngangu, me ye so amû na mbi ngia ayeke so mbeni sewa oko amä tënë ni nzoni na ayeda na abuku use so mbi fa na ala. Juska laso, tongana mbi wara mbeni zo so aye ti mä tâ tënë ti Bible mbi yeke na ngia.

Na lango 19 ti avril ngu 1943, lango ti dango bê na kui ti Christ, mbi wara batême na Ngu-ingo ti Atlantic ti Salvador. Ndali ti so aita-koli so akpengba ayeke mingi pëpe, a iri mbi ti mû maboko na groupe ti aTémoin so abungbi na da ti Ita Andrade. Da ti lo ayeke na tere ti oko ti akete lege so atingbi ambage use ti kodoro ti Salvador so oko ayeke na ndo ti hoto na mbeni ayeke na gbe ni.

Kozo kangango lege

Na ngoi ti Use Bira so Amû Sese Kue (1939-1945), azo aye fango tënë ti e pëpe. Ambeni kota zo ti kodoro atene so e yeke awakala ti Amerika ngbanga ti so abuku ti e mingi alondo kâ. Tongaso, fani mingi a gbu aita na a hunda gbâ ti atënë na ala. Tongana mbeni ita akiri pëpe na peko ti fango tënë, e tene so a gbu lo awe, na e gue na lapolice ti hunda ti tene a zi lo.

Na nze ti août 1943, Adolphe Messmer, mbeni Témoin ti Zamani, asi na Salvador ti mû maboko ti leke kozo kota bungbi ti e. Tongana akota zo ti kodoro ni ayeda na kota bungbi ni awe, e sara sabango ti kota diskur ni so li ni ayeke “Liberté na yâ fini sese” na yâ ambeti-sango ti kodoro ni, nga e collé ambeni na tere ti amagazin na abus. Me na use lango ti kota bungbi ni, mbeni zo ti police atene na e so a miro yanga so amû na e ti sara ni. Kota bua ti Salvador asara ngangu na ndo kota zo ti lapolice ti kaï kota bungbi ti e. A yeke gi na avril ti peko si a zi lege na e ti mû diskur so e sara lani sabango ni.

Mbeni ye ti sara

Na ngu 1946, a tisa mbi ti gue na Kota bungbi Amara so ayeke na ngia na gbata ti São Paulo. Capitaine ti mbeni mangboko ti yongo kungba na Salvador ayeda ti mû e tongana e yeda ti lango na gigi. Atâa so e kue e tï kobela ndali ti mbeni kota pupu so ayengi mangboko ni ngangu, e si nzoni na Rio de Janeiro na peko ti lango osio. A-Témoin ti Rio ayamba e na e wu tere na da ti ala teti ambeni lango kozo ti sara tanga ti voyage ni na train. Tongana e si na São Paulo, mbeni kete bungbi ti aita so agbu ambeti so atene “Gango nzoni na aTémoin ti Jéhovah” ayamba e.

Kete na peko ti so mbi kiri na Salvador, mbi tene na Harry Black, mbeni missionnaire ti Amerika, so mbi ye ti ga pionnier, tongana ti so a iri awakua ti ngoi kue ti aTémoin ti Jéhovah. Harry adabe mbi so mbi yeke na sewa ti bata na lo wa mbi ti ku. Tongana a si na juin 1952, aita ti mbi kue alingbi ti bata tere ti ala, na a tokua mbi tongana pionnier na yâ mbeni kete kongregation na Ilhéus, so ayo kilomètre 210 na mbongo ti Salvador.

Mbeni ye so aleke na ndoye

Na ngu ti pekoni, a tokua mbi na Jequié, mbeni kota gbata so mbeni Témoin oko ayeke dä pëpe. Kozo zo so mbi gue ti bâ lo ayeke bua ti kodoro ni. Lo tene na mbi so kodoro ni ayeke ti ni na ni ke na mbi ti fa tënë dä. Lo tene na azo ti mission ti lo so mbeni “prophète ti wataka” asi awe na lo zia awakala na ndo nde nde ti bembe kusala ti mbi. Ye oko, na lango ni so mbi zia ambeti ti nzapa ahon 90 na mbi komanse a-étude osio. Ngu use na pekoni, kodoro ti Jequié ayeke na Da ti Royaume ti lo na aTémoin ayeke 36! Laso, na Jequié, akongregation ayeke miombe na aTémoin ayeke 700 tongaso.

Na akozo nze so mbi sara na Jequié, mbi loué mbeni kete da na tere ti gbata ni. Na pekoni, mbi wara Miguel Vaz de Oliveira, mveni ti Hotel Sudoeste, oko ti apendere hôtel ti Jequié. Miguel ayeda ti manda Bible na lo hunda na mbi mingi ti ga ti lango na hôtel ti lo. Na pekoni Miguel na wali ti lo aga aTémoin.

Mbeni ye so amû na mbi ngia tongana mbi dabe ti mbi na ngoi so mbi yeke na Jequié ayeke tene ti Luiz Cotrim, mbeni wafango mbeti na kota da-mbeti so mbi manda Bible na lo. Luiz atene na mbi so ni ye ti mû maboko na mbi ti manda yanga ti Portugais na kode ti sarango calcul nzoni. Teti so mbi hunzi kete da-mbeti pëpe, hio mbi yeda. Aye so Luiz afa na mbi na peko ti étude ti lo yenga na yenga amû maboko na mbi ti wara ambeni matabisi ti kusala so kete na pekoni a mû na mbi na yâ bungbi ti Jéhovah.

Mbeni fini kpale

Na ngu 1956, mbi wara mbeni mbeti so a iri mbi na biröo ti e, so na lâ ni kâ ayeke na Rio de Janeiro, ti wara mbeni fango ye ti ga surveillant ti circonscription, tongana ti so a iri awakua ti aTémoin ti Jéhovah so ague na ndo nde nde. A fa ye ni na mbi nga na ambeni ita miombe ahon nze oko kete. Tongana mandango ye ni aga nduru ti hunzi, a fa na mbi so ndo ti kusala ti mbi ayeke na sese ti São Paulo, ye so asara si mbi gi bê ti mbi mingi. Lani mbi hunda tere ti mbi: ‘Mbi, zo vuko, nyen la mbi gue ti sara na popo ti aItalien so kue? Ala yamba ande mbi la?’b

Na kozo kongregation so mbi sara visite dä na gba-vaka ti Santo Amaro, bê ti mbi adë ti bâ so Da ti Royaume ni asi singo na afon mbi aTémoin nga na azo so asara nzara ti tâ tënë. Ye so afa na mbi biani so mbi sara kozo mbeto senge senge ayeke so azo 97 kue ti kongregation asigigi na tere ti mbi na nda-yenga ni na fango tënë. Mbi tene na bê ti mbi: ‘Biani, aita ti mbi la.’ A yeke ndoye ti aita so si amû na mbi ngangu ti zia pëpe ti gue na ando nde nde na yâ kusala ti mbi.

Alele, ambarata na atamanoir

Oko ti akota kpale so asurveillant so ague na ndo nde nde awara giriri ayeke ti sara ayongoro tambela ti si na akongregation nga na akete groupe ti aTémoin so ayeke na akete kodoro. Na ando tongaso, warango lege ayeke kpale na même kutukutu ayeke dä pëpe, na mingi ni a yeke gi akete kete lege.

Ambeni circonscription aleke kpale ni na vongo mbeni lele wala mbarata teti surveillant ni. Mingi ni na lundi, mbi mû mbarata wala lele ni na mbi kanga akungba ti mbi na ndo ni, na mbi tambela même ngbonga 12 ti si na mbeni kongregation. Na Santa Fé do Sul, aTémoin ayeke na mbeni lele so iri ti lo ayeke Dourado (Lor) so lo oko lo hinga lege ti ando so agroupe ti mandango Bible ayeke dä na akete kodoro. Dourado ayeke luti kpô na ayanga ti gbagba ti ando ti fango yaka ti ku mbi juska mbi zi ni e lï. Na peko ti vizite ni, mbi na Dourado e gue na mbeni groupe nde.

So nzoni lege ti tokuango yanga ayeke pëpe a sara nga si kusala ti circonscription aduti lani ngangu. Na tapande, ti sara vizite na mbeni kete groupe ti aTémoin so abungbi na ndo ti fango yaka na sese ti Mato Grosso, a lingbi mbi mû mangboko mbi fâ Ngu ti Araguaia na mbi tambela na mbarata ti mbi kilomètre 25 na yâ ti gbako. Mbeni lâ, mbi tokua na groupe ni so mbi yeke ga, me lettre ni asi pëpe, tongaso zo oko aga ti ku mbi na yanga ti ngu pëpe. Lâ akui awe, tongaso mbi hunda wa ti mbeni kete nganda ti bata kungba ti mbi, na mbi gue na gere gi na bozo ti mbi ti fango tënë.

A ninga pëpe ndo avuko kue. Na ngoi so mbi yeke pika gere ti mbi na yâ ti vukongo ndo, mbeni nyama so iri ti lo ayeke tamanoir atoto. Mbi mä so nyama so alingbi ti luti na ti fâ zo na agere ti lo ti dawa. Tongaso lakue tongana mbeni ye atoto na yâ ti pere, mbi honde tere ti mbi na peko ti bozo ti mbi na mbi gue yeke yeke. Na peko ti angbonga mingi ti tambela, mbi si na mbeni kete ngu. Mawa ni ayeke so, teti ndo avuko mbi bâ akamba ti wen so ayeke na mbage ti ngu ni pëpe. Mbi huru ngu ni nzoni me mbi tï tâ gi na lê ti awen ni na mbi fâ tere ti mbi na kä.

Na nda ni, mbi si na ndo ti fango yaka ni na ambo ayamba mbi na dekongo ti ala. Azo ayeke ga ka na bï mingi ti nzi ataba, tongaso tongana yanga ti da ni azi, hio mbi fa iri ti mbi. Biani, mbi kpa tâ ye ti mawa na bongo so asuru na tere ti mbi nga na mênë so amû ni, me aita ayeke na ngia ti bâ mbi.

Atâa aye ti ngangu so, e yeke na ngia. Ayongoro tambela so mbi sara gi mbi oko na ndo mbarata wala na gere anzere na mbi mingi; ngoi na ngoi mbi yeke wu tere na gbede ti akeke, mbi yeke mä toto ti andeke, na mbi yeke bâ ambako so ayeke fa lege na dawa ti mbi. Mbeni ye so amû ngia na mbi ayeke ti hinga so atambela ti mbi asara biani nzoni na azo. Ala mingi ato mbeti na mbi ti fa bê ti singila ti ala. Ambeni akiri singila na mbi tongana e tingbi tere na ngoi ti akota bungbi. So tâ ngia si mbi wara ti bâ azo ahon ndo ti akpale ti ala na ala gue na li ni na lege ti yingo!

Fadeso e ga use

Na ngoi so mbi yeke tambela na ando nde nde, mingi ni mbi yeke gi mbi oko, na ye so afa na mbi ti zia bê kue na Jéhovah tongana “Kota Tênë ti mbi, Gbada Ti Bira ti mbi”. (Psaume 18:3). Na nga, mbi hinga so dutingo kumbamba amû lege na mbi ti zia lê ti mbi gi na ndo kusala ti Royaume.

Ye oko, na ngu 1978, mbi tingbi mbeni ita-wali pionnier so iri ti lo ayeke Júlia Takahashi. Lo zia nzoni kua ti lo ti infirmier na mbeni kota da-nganga ti São Paulo ti gue ti sara kua ti Royaume na ndo so ahunda ti wara awafango tënë dä. A-ancien so ahinga Júlia agonda lo mingi ndali ti anzoni sarango ye ti lo na lege ti yingo nga na akode ti lo ti pionnier. Tongana ti so ala lingbi ti bâ, desizion ti mbi ti mû wali na peko ti angu mingi adö bê ti ambeni zo. Mbeni nzoni kamarade ti mbi adë kite lani ngangu, na lo tene tongana biani mbi sara mariage ni yeke mû na mbi mbeni koli-bagara ti kilo 270. Na kozo lango ti juillet 1978, e zö nyama ni na ngoi ti matanga ti mariage ti e.

E zia kusala ni pëpe atâa kpale ti seni

Na yâ ti angu miombe so aga na pekoni, mbi na Júlia e gue na ndo nde nde ti bâ akongregation na mbongo nga na mbongo-to ti Brésil. A yeke na ngoi so si kobela ti bê ato nda ti sara mbi. Fani use na ngoi ti fango tënë na azo mbi tï na sese na yingo ti mbi ahon. Ndali ti kpale ti seni ti mbi, e yeda ti ga apionnier spécial na Birigüi, na sese ti São Paulo.

Na ngoi ni so, aTémoin ti Birigüi ahunda ti mû mbi na oto ti gue ti bâ mbeni wanganga na Goiânia, so ayo kilomètre 500. Tongana tere ti mbi aga nzoni kete, ala opéré mbi na ala zia mbeni kete masini na tere ti bê ti mbi ti sara si a pika na lege ni. Ye so kue asi a sara fadeso ngu 20 awe. Atâa so ala kiri a-opéré bê ti mbi fani use, mbi ngbâ lakue ti mû mbage na kusala ti sarango adisciple. Legeoko na ambeni wali Chrétien be-ta-zo mingi, lakue Júlia amanke pëpe ti kpengba mbi na ti wa mbi.

Atâa so akpale ti seni akanga lege na mbi ti sara kusala tongana ti kozoni nga ngoi na ngoi asara si mbi nze, mbi ngbâ lakue na ngangu ti sara kua ti pionnier. Mbi dabe ti mbi so Jéhovah atene lâ oko pëpe so fini na yâ ngbene sese so ayeke nzere gi nzerengo. Tongana a lingbi lani bazengele Paul na ambeni Chrétien be-ta-zo agbu ngangu, ngbanga ti nyen ye aduti nde teti e?—Kusala 14:22.

A ninga pëpe, mbi wara kozo Bible so mbi vo ândö na yâ ti angu 1930. Na yâ ni mbi sû 350: wungo ti awafango tënë ti Royaume na Brésil na ngu 1943 tongana mbi to nda ti gue na abungbi. A yeke ye ti ndima ti bâ so laso aTémoin ti Jéhovah na Brésil ahon 600 000. So kota matabisi so mbi wara ti mû mbage kete na yâ kota guengo na li ni so! Biani, Jéhovah asara ye mingi ndali ti mbi teti mbi zia kusala ti lo pëpe. Legeoko tongana wasungo psaume, mbi lingbi ti tene: “L’Eternel asara kota ye teti e, na e yeke na ngia.”​—Psaume 126:3.

[Akete tënë na gbe ni]

[Foto na lembeti 9]

A-Témoin asara sabango ti kota diskur ti kozo kota bungbi so a sara na kodoro ti Salvador, ngu 1943

[Foto na lembeti 10]

Singo ti aTémoin na São Paulo teti kota bungbi Amara so ayeke na ngia, na ngu 1946

[Foto na lembeti 10, 11]

Na yâ kusala ti circonscription na hunzingo ti angu 1950

[Foto na lembeti 12]

Mbi na wali ti mbi Júlia