Mbaï ti Fini

Yengo Dä na Atisango Ndo ti Jéhovah Aga na Afuta

TENE TI MARIA DO CÉU ZANARDI

“Jéhovah ahinga ye so lo yeke sala. Tongana lo to na mo mbeni tisango ndo, a lingbi mo yeda na ni na tâ be-ti-molenge.” Atene so ti babâ ti mbi, so lo tene a sala angu 45 awe, amu maboko na mbi ti yeda na kozo tisango ndo so alondo na bungbi ti Jéhovah, ti sala kusala tongana wakua ti ngoi kue. Laso, mbi ngbâ lakue ti kiri singila na wango ti babâ ti mbi teti so yengo dä na atisango ndo tongaso aga na gbâ ti afuta na mbi.

NA NGU 1928, Babâ asala abonema na Tour ti Ba Ndo na lo sala nzala ti Bible. Teti so lo lango na bê ti kodoro ti Portugal, oko ye so abungbi lo na kongregation ti Nzapa ayeke la ni ambeti so lo wara na lege ti poste nga na mbeni Bible so aduti la ni ti a-âta ti mbi na mbage ti babâ. Na ngu 1949, tongana mbi yeke na ngu 13, sewa ti e ague na Brésil, kodoro ti dungo Mama, na e sala kodoro na gbata so ayeke na tele ti Rio de Janeiro.

Afini voizin ti e atisa e ti gue na église ti ala, na e gue dä ngoi na ngoi. Babâ aye mingi la ni ti hunda tene na ala na ndo enfer ti wâ, âme, nga na kekereke ti sese, ye oko ala yeke na tene ti kiri pepe. Babâ ayeke tene lakue: “A lingbi e ku gi atâ wamandango Bible.”

Mbeni lâ, mbeni koli waziba aga na yanga-da ti e ti fa Tour ti Ba Ndo na Réveillez-vous! Babâ ahunda na lo a-oko tene so, na lo mu atâ kiringo tene so aluti na ndo ti Bible. Na yenga ti peko, mbeni Témoin ti Jéhovah nde asala vizite na e. Na peko ti so lo kiri tene na gbâ ti ahundango tene, Témoin ni agbu gere ti lo na lo tene a lingbi lo gue na “yaka.” Tongana Babâ afa so bê ti lo adö so aTémoin abi tele ti ala na yâ aye ti wanguru, Témoin ni adiko na lo Matthieu 13:38: “Yaka ni ayeke sese so.” Babâ ahunda na lo: “Mbi lingbi ti gue nga?” Lo kiri tene: “Mo lingbi biani ti ga.” E yeke la ni na ngia mingi ti kiri ti wara tâ tene ti Bible! Babâ awara batême na kota bungbi ti peko, na mbi wara batême ngoi kete na pekoni, na novembre ngu 1955.

Yengo Dä na Kozo Tisango Ndo ti Mbi

Ngu oko na ndambo na pekoni, filiale ti aTémoin ti Jéhovah ti Rio de Janeiro ato na mbi mbeni kota enveloppe ti marron so na yâ ni mbi wara mbeni tisango ndo ti lï na yâ kusala ti ngoi kue. Na ngoi ni kâ, seni ti Mama ayeke nzoni mingi pepe, tongaso mbi hunda wango na mbage ti babâ ti mbi. Kpengba kiringo tene ti lo aduti la ni: “Jéhovah ahinga ye so lo yeke sala. Tongana lo to na mo mbeni tisango ndo, a lingbi mo yeda na ni na tâ be-ti-molenge.” Atene so amu ngangu na mbi ti sû mbeti ni kue na mbi lï na yâ kusala ti ngoi kue na kozo lango ti juillet ngu 1957. Kozo ndo so a tokua mbi dä ayeke la ni Três Rios, mbeni gbata na Kodoro ti Rio de Janeiro.

Na tongo nda ni, azo ti Três Rios ayeke ndulu pepe ti mä tokua ti e teti so e sala kusala pepe na Bible ti aCatholique. Me e wara mungo maboko tongana e to nda ti manda Bible na Geraldo Ramalho, mbeni kota Catholique. Na lege ti mungo maboko ti lo, lege azi na mbi ti wara mbeni Bible so prêtre ti ndo ni asû maboko ti lo dä. Ti londo na ngoi so, tongana mbeni zo ahunda tene ti kanga lege na lisoro ni, mbi fa na lo sungo maboko ti prêtre ni, na lo hunda atene mbeni pepe. Na pekoni Geraldo awara batême.

Ngia ti mbi ayeke la ni mingi tongana a sala mbeni kota bungbi ti circonscription tâ na bê ti Três Rios na ngu 1959. Mokonzi ti lapolisi, so ayeke manda Bible na ngoi ni kâ, aleke même ti zia na yâ gbata ni kue a-banderole so afa kapa ni. Na peko ti so mbi sala kusala teti angu ota na Três Rios, a tisa mbi ti gue na mbeni fini ndo na Itu, akilomètre 110 na do ti São Paulo.

Abuku ti Bengba, ti Bleu na ti Jaune

Na peko ti ambeni gingo ndo, mbi na fon mbi ti kusala e wara mbeni pendere ndo ti lango na bê ti gbata ni na yâ da ti Maria, mbeni womua so ayeke na nzobe. Maria amu e tongana amolenge ti lo mveni. Ye oko, na yâ ngoi kete, kota-bua ti Église Catholique ti Itu aga na da ti lo na atene na lo ti tomba e, me lo sala mbito pepe, lo tene: “Na ngoi so koli ti mbi akui, mo sala ye oko pepe ti dë bê ti mbi. A-Témoin ti Jéhovah so amu maboko na mbi atä so mbi yeke pepe mbeni oko ti azo ti lege ti vorongo ti ala.”

Ndulu na ngoi so, mbeni wali atene na e so aprêtre Catholique ti Itu agbanzi azo ti paroisse ti ala ti mu “abengba buku so asala tene na ndo Zabolo.” Ala yeke bi bê ti ala la ni na mbeti ti Bible “Que Dieu soit reconnu pour vrai!,” so e yeke mu la ni na azo na yâ yenga ni. Teti so aprêtre ni “akanga lege” na bengba buku ni, e leke ti mu buku ti bleu (“De nouveaux cieux et une nouvelle terre”). Na pekoni, tongana amokonzi ti lege ti vorongo ni amä tene na ndo gbiango ye so, e sala kusala na buku ti jaune (La religion a-t-elle servi l’humanité?), nga na ambeni buku nde tongaso. A duti mbeni nzoni ye so e wara la ni abuku nde nde so anzoroko ti ndo ni ayeke nga nde nde!

Na peko ti ndulu na ngu oko na Itu, mbi wara mbeni mbeti-singa so atisa mbi ti sala kusala teti kete ngoi na Béthel, filiale ti aTémoin ti Jéhovah na Rio de Janeiro, teti lekengo kota bungbi ti kodoro ni. Mbi yeda na bê kue.

Ambeni Kungba nga na Akpale

Na Béthel, kua ayeke lakue dä, na mbi yeke la ni na ngia ti mu maboko na lege kue so azi. Biani gango na lisoro na ndo versê ti lâ oko oko na ndapelele nga na Mandango Tour ti Ba Ndo na alakui ti lundi akpengba mbi! Asambela so a sala na bê kue ti Otto Estelmann na ti ambeni zo ti sewa ti Béthel, so aninga na kusala ni, asala ye mingi na ndo ti mbi.

Na peko ti kota bungbi ti kodoro ni, mbi leke akungba ti mbi ti kiri na Itu, me bê ti mbi adö tongana surveillant ti filiale ni, Grant Miller, amu na mbi mbeni mbeti so atisa mbi ti ga oko ti azo ti sewa ti Béthel biani. Mbi na Ita Hosa Yazedjian e kangbi la ni kubu oko na lo ngbâ lakue ti sala kusala na Béthel ti Brésil. Na ngoi ni kâ sewa ti Béthel ayeke la ni kete, gi azo 28, na e kue e yeke la ni akota kamarade.

Na ngu 1964, João Zanardi, mbeni maseka so ayeke nga wakua ti ngoi kue, aga na Béthel ti manda ye. Na ngoi ni kâ, lo yeke surveillant ti circonscription ti ando so ayeke ndulu na Béthel ni. Ngoi na ngoi e tingbi tele tongana lo ga na Béthel ti zia atondo ti lo. Surveillant ti filiale ni amu lege na João ti ga na alakui ti lundi teti mandango ye ti sewa, tongaso e wara lege ti duti legeoko mingi ahon. Na août ti ngu 1965 João na mbi e mu tele. Na ngia na bê mbi yeda na tisango ndo ti gue na koli ti mbi na yâ kusala ti circonscription.

Na angoi so, kusala ti tambelango na ando nde nde na yâ akete kodoro ti Brésil aduti mbeni ye so alingbi ti ga na kpale. Mbi yeke glisa lâ oko pepe avizite so e sala na awafango tene ti Aranha, na Kodoro ti Minas Gerais. A lingbi e mu train nga na pekoni e hunzi tanga ti lege ni na gere, na akungba, masini ti pikango na mbeti, masini ti fango limon na lege ti afoto, abozo ti fango tene, nga na ambeti na maboko ti e. Ba tongana nyen e yeke la ni na ngia ti wara Lourival Chantal, mbeni ita-koli so aga mbakoro awe, na kungo e lakue na ndo ti mungo train ti yö akungba ti e.

Na Aranha, a sala abungbi ni na yâ mbeni da so a loué ni louengo. E lango la ni na yâ mbeni kete kubu na peko ti da ni. Na mbeni mbage ti kubu ni, e yeke na ndo ti sala wâ na akeke ti tö na kobe nga ti chauffé na ngu so aita aga na ni na e na yâ ti arambai. Mbeni dû na yâ sese na bê ti mbeni yaka ti bambu so ayeke ndulu na e aga ndo ti kabine ti e. Na bï e zia lumière ti mbeni lamba ti gaz na zango ni ti tomba na akete nyama so aga na kobela ti Chagas. Na ndapelele du-hon ti e avuko lakue ndali ti guru ti wâ ni. So mbeni ye ti dongo bê si asi na e!

Na ngoi so e sala kusala na yâ mbeni circonscription na Kodoro ti Paraná, e kiri e wara oko ti akota enveloppe ti marron so alondo na filiale. Mbeni tisango ndo nde ti bungbi ti Jéhovah, ti so ti sala kusala na Portugal! Mbeti ni awa e ti ba mbilimbili kpengba-ndia ti Luc 14:28 na ti diko ngele ni kozoni ti yeda na tokuango ndo so teti a kanga lege na kusala ti e ti Chrétien na kodoro so, na ngorogbia ti Portugal agbu gbâ ti aita awe.

Fade e yeke gue na mbeni kodoro so e yeke wara ande mara ti salango ngangu tongaso? João atene: “Tongana aita ti e ti Portugal alingbi ti duti na ndo so na ti sala na Jéhovah be-ta-zo, ngbanga ti nyen e nga e lingbi ti sala ni pepe?” Tongana mbi dabe mbi na atene ti babâ ti mbi so akpengba zo, mbi yeda na mbi tene: “Tongana Jéhovah ato na e tisango ndo so, a yeke nzoni e yeda na ni na e zia bê ti e kue na lo.” Ngoi kete na pekoni, e yeke na Béthel na São Paulo, na e wara ambeni fango ye nga e leke ambeti ti e teti tambela ni.

João Maria na Maria João

Na lango 6 ti septembre ngu 1969, mangboko ti e, Eugênio C, alondo na ndo ti lutingo ti amangboko ti Santos, São Paulo. Na peko ti alango gumbaya na lê ti ngu, e si na Portugal. Kozoni, e sala kusala teti anze mingi na tele ti aita so ayeke na akode na yâ akete lege ti Alfama na ti Mouraria, na yâ ngbele gba-vaka ti Lisbonne. Ala fa na e tongana nyen ti sala hange si lapolisi alingbi gbu e hio pepe.

A sala abungbi ti kongregation na yâ ada ti aTémoin. Tongana e ba so avoizin ni ayeke to nda ti dë kite, hio a sala abungbi ni na ambeni ndo nde si lapolisi aga alï na yâ da ni pepe wala agbu aita pepe. E hiri akota bungbi ti e angoi ti tengo kobe na gbe ti akeke, na e sala ni na Parc ti Monsanto, so ayeke na mbeni kete gbata ti Lisbonne, nga na Costa da Caparica, mbeni kete gbako na yanga ti ngu-ingo. E yü abongo gi tongaso na ngoi ni, nga mbeni bungbi ti aita aga aluti na ambeni nzoni ndo ti bembe ndo. Tongana a ba so mbeni zo so a dë kite na lo aga ndulu na ndo ti e, e yeke na ngoi ti londo ti sala mbeni ngia, ti te kobe, wala ti to nda ti he mbeni senge bia ti kodoro.

Ti sala si a duti ngangu mingi na lapolisi ti hinga e, e kpe ti sala kusala na atâ iri ti e. Aita ahinga e na iri ti João Maria nga na Maria João. E sala kusala na a-iri ti e na yâ mbeti wala mbeni dossier oko pepe. Nde na so, a mu na e a-numéro. Mbi sala ngangu kue ti bata na li ti mbi pepe a-adresse ti aita. Na lege so, tongana a gbu mbi, mbi lingbi pepe ti kä ala.

Atä akangango lege ni, mbi na João e leke na bê ti e ti mu alege kue so azi ti fa tene, teti e hinga so e lingbi ti glisa liberté ti e na ngoi kue. E manda ti zia bê ti e kue na Babâ ti e ti yayu, Jéhovah. Teti lo yeke Wabatango e, lo sala kusala na a-ange ti lo na mbeni lege so e tene na bê ti e so e yeke “ba Lo so zo aba Lo pepe.”​—aHébreu 11:27.

Mbeni lâ, tongana e yeke fa tene da na da na Porto, e tingbi na mbeni koli so ahunda mingi ti tene e lï na yâ da ti lo. Ita-wali so mbi yeke sala kusala na lo ayeda hio na tisango ndo ni, na mbi lingbi pepe ti ke. Tongana mbi ba foto ti mbeni zo so ayü bongo ti aturugu na yâ ti couloir, mbito agbu mbi mingi. E lingbi ti sala nyen fadeso? Koli ni atisa e ti duti, na pekoni lo hunda na mbi: “Fade mo yeke zia molenge ti mo asala kusala ti turugu tongana a hiri lo?” Ye ni ayeke la ni ngangu. Na peko ti mbeni sambela so mbi sala na bê ti mbi, mbi kiri tene na lo yeke: “Mbi yeke na amolenge pepe, na mbi hinga biani so tongana mbi hunda na mo mara ti hundango tene tongaso, mo yeke mu oko kiringo tene so.” Lo duti kpö. Tongaso mbi ngbâ ti tene: “Fadeso tongana mo hunda na mbi ti hinga vundu ti glisango mbeni ita-koli wala babâ, ti so mbi lingbi ti kiri tene dä teti so ita ti mbi ti koli nga na babâ ti mbi akui awe.” Ngule asi lê ti mbi na ngoi so mbi yeke sala tene, na mbi ba so lo yeke nga ndulu ti toto. Lo fa so wali ti lo akui ade aninga pepe. Lo dengi mê ti lo kpö na ngoi so mbi fa na lo beku ti londongo ti awakinda. Na pekoni e zia tele na nzobe nga na siriri, na e zia tene ni na tïtî Jéhovah.

Atä kangango lege ni, a mu maboko na azo ti bê ti mbilimbili ti wara hingango ye ti tâ tene. A yeke la ni na Porto so koli ti mbi ato nda ti manda Bible na Horácio, mbeni wadengo buze, so ague na li ni hio. Na pekoni, molenge ti lo ti koli, Emílio, so ayeke mbeni nzoni wanganga, amu nga mbage ti Jéhovah na lo wara batême. Biani, ye oko pepe alingbi ti kanga lege na yingo ti nzoni-kue ti Jéhovah.

“I Hinga Lâ Oko Pepe Ye so Jéhovah Ayeke Zi Lege na Ni”

Na ngu 1973, a tisa mbi na João ti gue na Assemblée Internationale “La victoire divine” na Bruxelles, Belgique. Aita saki mingi ti Espagne na ti Belgique aga, nga na aita ti Mozambique, Angola, Cap-Vert, Madère, na Açores. Na yâ atene ti nda ni ti lo, Ita Knorr, ti kota ndokua na New York, awa e: “I ngbâ ti sala na Jéhovah be-ta-zo. I hinga lâ oko pepe ye so Jéhovah ayeke zi lege na ni. Zo wa ahinga, peut-être i yeke sala ande assemblée internationale ti i ti peko na Portugal!”

Na ngu ti peko ndia ayeda na kusala ti fango tene na Portugal. Na atene ti Ita Knorr aga tâ tene, na lango 25 ti avril ngu 1978, e sala kozo assemblée internationale ti e na Lisbonne. So tâ pendere matabisi ti gue ti tambela na ndo ti alege ti Lisbonne ti fa tene na a-pancarte, apériodique, na ambeti ti tisa azo teti kota diskur! A duti mbeni bango li so aga tâ tene.

E ga ti ndoye aita ti e ti Portugal mingi, so mingi ti ala aba pasi na ada ti kanga wala awara apika teti so ala bata dutingo ti ala nde ti Chrétien. E ye la ni ti ngbâ ti sala kusala na Portugal. Ye oko, e wara la ni lege ti sala ni pepe. Na ngu 1982, João awara mbeni kota kpale ti bê, na filiale awa e ti kiri na Brésil.

Mbeni Ngoi ti Tara

Aita ti filiale ti Brésil amu la ni maboko mingi na ala to e na Kongregation ti Quiririm na Taubaté, Kodoro ti São Paulo. Na loro seni ti João aga sioni mingi, nga na yâ ngoi kete lo lingbi ti sigigi na da mbeni pepe. Azo so asala nzala ti tene ni aga na da ti e ti manda Bible, na a sala abungbi ti fango tene lâ oko oko nga na mandango buku yenga oko oko na da ti e. Aye so a leke amu maboko na e ti bata nzoni dutingo ti e na lege ti yingo.

João angbâ ti sala ye so lo lingbi ti sala na yâ kusala ti Jéhovah juska na kuâ ti lo na kozo lango ti octobre ngu 1985. Vundu agbu bê ti mbi mingi na bê ti mbi asui kete, me mbi leke na bê ti mbi ti ngbâ na kusala ti mbi. Mbeni kpale nde asi na avril ngu 1986 tongana azo ti nzi alï na yâ da ti mbi na anzi ndulu na aye ti mbi kue. Ti fani oko na yâ fini ti mbi, mbi ba so mbi yeke gi mbi oko na mbito asala mbi. Mbeni koli na wali ti lo atisa mbi na ndoye ti ngbâ na ndo ti ala teti mbeni ngoi, na mbi kiri singila mingi na ala ndali ni.

Kui ti João na nzingo kungba ti mbi asala nga ye na ndo kusala so mbi sala na Jéhovah. Fadeso mbito asala mbi na yâ kusala ti fango tene. Na peko ti so mbi sû mbeti na filiale ti fa kpale ti mbi, mbi wara mbeni tisango ndo ti ngbâ teti mbeni ngoi na Béthel ti tene mbi kiri mbi wara ngangu na lege ti bibe. Biani ngoi so akpengba mbi!

Gi na ngoi so mbi ba so tele ti mbi aga nzoni kete, mbi yeda ti gue ti sala kusala na Ipuã, mbeni gbata na Kodoro ti São Paulo. Kusala ti fango tene asala si mbi yeke na aye mingi ti sala, me ambeni ngoi asi so bê ti mbi anze. Na angoi tongaso, mbi pika singa na aita na Quiririm, na mbeni sewa aga asala vizite na mbi teti mbeni kete lango. Avizite so akpengba mbi biani! Na kozo ngu ti mbi na Ipuã, aita-koli na aita-wali 38 atambela na yongoro lege ti ga ti ba mbi.

Na ngu 1992, ngu omene na peko ti kuâ ti João, mbi wara mbeni tisango ndo nde ti bungbi ti Jéhovah, ti so ti gue na Franca, na Kodoro ti São Paulo, ndo so mbi ngbâ lakue ti sala kusala dä tongana wakua ti ngoi kue. Territoire ti ndo so alë lengo mingi. Na ngu 1994, mbi to nda ti manda Bible na mbeni mokonzi-gbata. Na ngoi ni kâ, lo yeke sala akapa teti kota ndo na yâ badahalezo ti Brésil, me atä so lo yeke na aye mingi ti sala, e manda ye lakue na lundi na lakui. Ti tene a fâ yâ ti lisoro ni pepe, lo kanga singa ti lo. Mbi wara la ni ngia mingi ti ba so lo zi tele ti lo yeke yeke na aye ti poroso nga, na lege ti tâ tene, lo kiri lo leke mariage ti lo! Lo na wali ti lo awara batême na ngu 1998.

Tongana mbi bi lê ti mbi na peko, mbi lingbi ti tene so fini ti mbi tongana mbeni wakua ti ngoi kue aduti mbeni oko ti akota deba nzoni nga na amatabisi so mbi wara. Yengo dä na atisango ndo so Jéhovah amu na mbi na lege ti bungbi ti lo aga biani na gbâ ti afuta na mbi. Na atä atisango ndo wa si ayeke ga kekereke, dutingo ndulu ti mbi ti yeda na ni akpengba tongana ti kozo.

[Afoto na lembeti 25]

Na ngu 1957, tongana mbi lï na yâ kusala ti ngoi kue, nga laso

[Foto na lembeti 26]

Na sewa ti Béthel ti Brésil na ngu 1963

[Foto na lembeti 27]

Mariage ti e na août ngu 1965

[Foto na lembeti 27]

Mbeni kota bungbi na Portugal na ngoi so a kanga lege na kusala ni

[Foto na lembeti 28]

Fango tene na ndo ti lege na Lisbonne na ngoi ti Assemblée Internationale “La victoire divine” na ngu 1978