A kiri a bâ beku ti fini ti lakue lakue na ndo ti sese polele

“O Daniel, mo kanga tënë so . . . juska lâ ti nda ni. Fade azo mingi akpe na ndo nde nde, na ndara awu mingi.”​—DAN. 12:4.

1, 2. Ahundango tënë wa e yeke bâ ande na yâ ti article so?

AZO kutu na kutu laso ahinga polele so beku ti fini ti lakue lakue na ndo ti sese na yâ ti paradis alondo na yâ ti Bible (Apoc. 7:9, 17). Ngbene ye na ngoi so azo abâ gigi, Nzapa afa so lo sara zo, pëpe ti duti na fini teti kete ngoi na pekoni ti kui, me ti duti na fini teti lakue lakue.​—Gen. 1:26-28.

² Sarango si azo akiri alingbi kue tongana ti so Adam ayeke lani ayeke mbeni beku so azo ti Israël ayeke lani na ni. Mbage ti Bible so aChrétien asû ândö na Grec afa ye so na lege ni Nzapa ayeke sara ande si azo akiri awara fini ti lakue lakue na yâ ti Paradis na ndo ti sese. Tongaso, ngbanga ti nyen a hunda ti kiri ti hinga ye polele na ndo ti beku so azo ayeke na ni? Na lege wa a kiri a fa beku so na gigi polele na a sara si azo kutu na kutu ahinga ni?

A honde tâ beku ti azo na ala

3. Ngbanga ti nyen a dö bê ti e pëpe so a honde beku ti fini ti lakue lakue na ndo ti sese na azo?

³ Jésus afa kozoni awe so fade aprophète ti wataka ayeke buba yâ ti afango ye ti lo nga so fade a yeke handa mingi ti azo (Mat. 24:11). Bazengele Pierre awa aChrétien, lo tene: “Fade awafango ye ti wataka ayeke duti na popo ti ala nga.” (2 Pi. 2:1). Bazengele Paul atene so “mbeni ngoi ayeke ga so [azo ayeke] kanga bê gbä na nzoni fango ye ni, me ti lingbi na anzara ti bê ti ala wani, ala yeke soro gbâ ti awafango ye ti fa na ala atënë so anzere na mê ti ala”. (2 Tim. 4:3, 4). Satan ayeke mû mbage mingi ti handa azo nga lo yeke sara kua na aChrétien ti wataka ti honde pendere tâ tënë na ndo ti aye so Nzapa aleke na bê ti lo ti sara ndali ti azo nga na sese.​—Diko 2 aCorinthien 4:3, 4.

4. Beku wa ti azo akota zo ti nzapa ti aChrétien ti wataka ake ni?

⁴ Bible afa polele so Royaume ti Nzapa ayeke mbeni ngorogbia so ayeke na yayu, so ayeke neka ande angorogbia kue so azo asigigi na ni na ayeke sara ande si angorogbia so ahunzi (Dan. 2:44). Na ngoi ti Komandema ti Christ ti Ngu Saki Oko, a yeke kanga ande Satan na a bi lo na yâ ti mbeni dû so alï mingi; a yeke zingo nga ande akuâ nga a yeke sara si ala kiri alingbi kue (Apoc. 20:1-3, 6, 12; 21:1-4). Ye oko, akota zo ti nzapa ti aChrétien ti wataka ayeda na ambeni fango ye nde. Na tapande, ti londo na ngu 200 ti si na ngu 300, Origène ti Alexandrie so ayeke mbeni kota zo ti eglize afâ ngbanga na ndo ti azo so amä na bê so Komandema ti Ngu Saki Oko ayeke ga ande na aye ti nzoni na azo na ndo ti sese. Mbeni bakari (The Catholic Encyclopediaa) atene so Augustin ti Hippone (so a dü lo na ngu 354 na lo kui na ngu 430) so ayeke mbeni kota zo ti Eglize Catholique “atene so Komandema ti Ngu Saki Oko ayeke ande dä pëpe.”

5, 6. Ngbanga ti nyen Origène na Augustin ake tënë ti Komandema ti Ngu Saki Oko?

⁵ Ngbanga ti nyen Origène na Augustin ake tënë ti Komandema ti Ngu Saki Oko? Origène amanda ye na gbe ti Clément ti Alexandrie, so ayeda na fango ye ti akotara ti aGrec na ndo ti âme so alingbi ti kui pëpe. Werner Jaeger, so ayeke mbeni wafango ye ti kota ekole ti a-eglize atene so teti so fango ye ti Platon na ndo ti âme asara ye mingi na ndo ti Origène, lo “yôro na yâ ti fango ye ti eglize fango ye ti Platon na ndo ti âme.” Ye ti pekoni ayeke so Origène afa so azo ayeke wara aye ti nzoni ti Komandema ti Ngu Saki Oko na ndo ti sese pëpe me na ndo ti ayingo.

⁶ Kozoni si Augustin aga “Chrétien”, so ti tene Chrétien ti wataka na ngoi so lo yeke na ngu 33, lo yeke mbeni oko ti azo so ayeda na fango ye so ague oko na ti Platon, so Plotin asigigi na ni na ngu 200 ti si na ngu 300. Na pekoni so Augustin aga mbeni “Chrétien”, lo ngbâ lakue ti yeda na fango ye so. Mbeni bakari (The New Encyclopædia Britannica) atene so “mingi ni a yeke afango ye ti lo si abungbi ndo oko afango ye ti Testament ti Fini na fango ye ti Platon so alondo na atënë ti ndara ti aGrec.” Mbeni bakari (The Catholic Encyclopedia) atene so Augustin atene Komandema ti Ngu Saki Oko so a sara tënë ni na Apocalypse chapitre 20 “ayeke tâ ye pëpe me aye ti sara tënë ti mbeni ye nde.” Bakari ni akiri atene: “Awafango ye ti a-ekole ti a-eglize ti Rome na ti Gréce so aga na peko ti lo ayeda na ye so lo fa, na azo amä na bê mbeni pëpe na tënë ti Komandema ti Ngu Saki Oko.”

7. Fango ye ti wataka wa asara si azo amä na bê mbeni pëpe na beku ti fini ti lakue lakue na ndo ti sese? Ye ni asi tongana nyen?

⁷ Ye so asara si azo amä na bê mbeni pëpe na beku ti warango fini ti lakue lakue na ndo ti sese ayeke fango ye so amû ndo ândö na yâ ti Babylone ti giriri na amû ndo ti sese kue: a yeke fango ye so afa so na yâ ti tere ti zo a yeke wara mbeni âme wala mbeni yingo so alingbi ti kui pëpe. Na ngoi so aChrétien ti wataka ayeda na bibe so, awafango ye ti a-ekole ti a-eglize agbian yâ ti aversê ti Bible so asara tënë ti beku ti guengo na yayu si azo abâ so anzoni zo kue ayeke gue na yayu. Azo so ayeda na fango ye so abâ so a sara zo ti tene lo duti gi teti kete ngoi na ndo ti sese: ti bâ wala lo lingbi ti gue ande na yayu wala pëpe. Mbeni mara ti ye tongaso asi na beku so aJuif ti giriri ayeke na ni ti wara fini ti lakue lakue na ndo ti sese. Na ngoi so yeke na yeke aJuif ayeda na abibe ti aGrec na ndo ti âme so alingbi ti kui pëpe, beku ti guengo na yayu, so zo agbu nda ni polele pëpe, amû place ti kozo beku ti ala. Fango ye so ague tâ nde mingi na ye so Bible afa na ndo ti zo. Zo ayeke mitele, lo yeke zo ti yingo pëpe. Jéhovah atene lani na kozo koli, lo tene: “Mo yeke pupu-sese.” (Gen. 3:19). Sese la ayeke ndo so a zia zo ti duti dä teti lakue lakue, me yayu pëpe.​—Diko Psaume 104:5; 115:16.

Tâ tënë asigigi polele na lê ti azo

8. Na peko ti ngu 1600, ye wa ambeni zo ti gingo nda ti atënë ti Bible atene na ndo ti beku ti azo?

⁸ Mingi ti abungbi ti vorongo nzapa so atene ala yeke aChrétien ake beku ti fini ti lakue lakue na ndo ti sese; atâa so kue, Satan awara lege lakue pëpe ti kanga ndo ti tâ tënë. Ngbene ye giriri, mbeni kete wungo ti azo so ayeke gi nda ti ye nzoni na yâ ti Bible abâ ambeni tâ tënë na ngoi so ala yeke gbu nda ti ambeni ye na ndo ti lege so Nzapa ayeke sara ande ti tene azo akiri alingbi kue (Ps. 97:11; Mat. 7:13, 14; 13:37-39). Na tongo nda ti angu 1600, kiringo peko ti Bible nga na petengo ni asara si Mbeti ti Nzapa amû ndo mingi kamême. Na ngu 1651, mbeni zo ti gingo nda ti atënë ti Bible atene so teti so na lege ti Adam, azo “agirisa Paradis nga na Fini ti Lakue lakue na ndo ti Sese,” tongaso na yâ ti Christ “azo kue ayeke duti ande na fini na ndo ti Sese; tongana a yeke tongaso pëpe, hakango ye so ayeke na lege ni pëpe.” (Diko 1 aCorinthien 15:21, 22.) John Milton (so a dü lo na ngu 1608 na lo kui na ngu 1674) so ayeke mbeni wasungo suma-tene so azo mingi ahinga lo na yâ ti akodoro so ayeke tene yanga ti Anglais asû buku Paradis perdu nga na buku Paradis reconquis, so a wara tanga ti atënë ti kozo buku ni na yâ ni. Na yâ ti abuku ti Milton, lo sara tënë ti futa so abe-ta-zo ayeke wara ande na yâ ti paradis na ndo ti sese. Atâa so Milton amû ngoi ti lo mingi ti manda Bible, lo yeda so zo alingbi ande pëpe ti gbu nda ti tâ tënë ti Bible polele juska na ngoi so Christ asi na lo yeke duti dä.

9, 10. (a) Ye wa Isaac Newton asû na ndo ti beku ti azo? (b) Ngbanga ti nyen lo bâ ti lo so ngoi so Christ ayeke si na lo yeke duti dä angbâ tâ yongoro mingi na devant?

⁹ Tënë ti hingango ye so ayeke na yâ ti Bible agbu nga mingi bê ti Isaac Newton (so a dü lo na ngu 1642 na lo kui na ngu 1727) so ayeke mbeni kota wandara. Lo bâ so fade a yeke zingo azo so ayeke nzoni-kue ti tene ala wara fini na yayu nga fade ala yeke komande legeoko na Christ na ndo so zo ayeke bâ ande ala pëpe (Apoc. 5:9, 10). Âdu ti azo ti gbe ti Royaume ni, Newton atene na ndo ti ala, lo tene: “Azo ti mitele ayeke ngbâ ande ti duti na ndo ti sese na peko ti lango ti fango ngbanga; na ala yeke duti dä gi teti ngu 1 000 pëpe me kpu na kpu.”

¹⁰ Newton abâ ti lo so ngoi so Christ asi na lo yeke duti dä angbâ tâ yongoro mingi na devant. Stephen Snobelen so ayeke mbeni wasungo mbaï atene so “mbeni ye so asara si Newton abâ so Royaume ti Nzapa angbâ tâ yongoro mingi na devant ayeke ndali ti so bê ti lo anze mingi ndali ti fango ye ti a-apostat so amû ndo lani mingi; ala fa tënë ti Nzapa Babâ, Nzapa Molenge nga na Nzapa Yingo vulu.” Ade a zi nda ti nzoni tënë na ngoi ni so pëpe. Nga, Newton abâ pëpe mbeni bungbi ti aChrétien so alingbi ti fa nzoni tënë ni. Lo tene: “Azo alingbi ande pëpe ti gbu nda ti aprophétie ti Daniel na ti Jean juska ngoi ti nda ni alingbi si. [A wara aprophétie ti Jean ni na yâ ti mbeti ti Apocalypse].” Newton atene so “Daniel atene so ‘na ngoi ni so fade azo mingi akpe na ndo nde nde, na hingango ye awu mingi.’ Teti a lingbi a fa Évangile na yâ ti amara kue kozoni si kota ye ti vundu aga nga dunia so ahunzi. Azo mingi mingi so amaboko ti keke ti mburu ayeke na tïtî ala asigigi na yâ ti kota ye ti vundu. Me, a lingbi ti duti wungo ti azo so a lingbi ti diko ni pëpe na so asigigi na popo ti amara kue gi tongana a fa na ala Évangile kozoni si kota ye ti vundu aga.”​—Dan. 12:4; Mat. 24:14; Apoc. 7:9, 10.

11. Ngbanga ti nyen mingi ti azo ahinga ye lani pëpe na ndo ti beku ti azo na ngoi ti Milton na Newton?

¹¹ Ândö na ngoi ti Milton na Newton, tongana mbeni zo afa mbeni ye ague nde na ye so eglize afa, a lingbi ti sara si zo ni awara sioni. Ni la, mingi ti ambeti so ala sû na ndo ti Bible, a sigigi na ni pëpe juska na kuâ ti ala. Na popo ti ngu 1500 ti si na ngu 1600, ambeni zo ake Eglize Catholique ndali ti ambeni fango ye ti lo na ala sigigi na Eglize Protestant, me so kue a gbian pëpe fango ye na ndo ti âme so alingbi pëpe ti kui. Nga ambeni kota eglize ti aProtestant angbâ lani lakue ti fa bibe ti Augustin so afa atene Komandema ti Ngu Saki Oko ayeke ye so angbâ ti ga pëpe, me ahon awe. Na ngoi ti nda ni so, hingango ye awu mingi?

Fade tâ hingango ye “awu mingi”

12. Na ngoi wa a ku ti tene tâ hingango ye awu?

¹² Daniel afa mbeni nzoni ye so fade ayeke si na “lâ ti nda ni.” (Diko Daniel 12:3, 4, 9, 10.) Jésus atene: “Na lâ ni so, fade azo ti mbilimbili ayeke su tongana lâ.” (Mat. 13:43). Na lege wa tâ hingango ye awu na ngoi ti nda ni so? Bâ ambeni ye so asi ândö na yâ ti angu so aga kozoni na ngu 1914, ngu so ngoi ti nda ni ato nda ni.

13. Ye wa Charles Taze Russell asû na peko ti gingo nda ti ye na ndo ti ye so ayeke sara si azo akiri alingbi kue?

¹³ Na hunzingo ti angu 1800, ambeni zo agi na bê ti ala kue ti gbu nda ti ye na ndo ti “anzoni tënë so a zia ni tongana tapande”. (2 Tim. 1:13). Mbeni oko ti ala ayeke Charles Taze Russell. Na ngu 1870, lo na mbeni kete wungo ti azo so ayeke gi ti hinga tâ tënë abungbi oko ti manda Bible. Na ngu 1872, ala gi nda ti ye na ndo ti ye so ayeke sara si azo akiri alingbi kue tongana ti Adam lani. Na pekoni, Russell asû mbeti lo tene: “Kozoni na ngoi ni so, e bâ polele pëpe kota kangbi so ayeke na popo ti futa so eglize (congrégation ti aChrétien so a soro ala ti gue na yayu) so ayeke na yâ ti tara fadeso ayeke wara nga na futa so tanga ti azo so ayeke be-ta-zo ayeke wara.” Futa so tanga ti azo so ayeke be-ta-zo ayeke wara ayeke so “ala yeke kiri ande ti lingbi kue tongana Adam lani na Éden, lo so amû na ala fini na so lo yeke li ti ala.” Russell ayeda so ambeni zo amû maboko na lo na yâ ti gingo nda ti aye na yâ ti Bible. A yeke azo wa?

14. (a) Henry Dunn agbu nda ti Kusala 3:21 tongana nyen? (b) Dunn atene so azo wa si ayeke duti ande teti lakue lakue na ndo ti sese?

¹⁴ Henry Dunn ayeke oko ti ala. Lo sû lani mbeti na ndo ti “kiringo aye kue na place ni, so Nzapa asara tënë ni na yanga ti aprophète ti lo ti giriri so ayeke nzoni-kue.” (Kus. 3:21). Dunn ahinga so kiringo aye kue na place ni andu sarango si azo ti sese akiri alingbi kue na ngoi ti Komandema ti Christ ti Ngu Saki Oko. Dunn agi nda ti mbeni hundango tënë so azo mingi ayeke hunda tere ti ala na ni: Azo wa ayeke duti ande teti lakue lakue na ndo ti sese? Lo fa so fade a yeke zingo azo kutu na kutu, a yeke fa tâ tënë na ala nga lege ayeke zi na ala ti mä na bê na Christ.

15. Ye wa George Storrs abâ na ndo ti zingongo ti akuâ?

¹⁵ Na ngu 1870, George Storrs nga abâ na nda ni so a yeke zingo ande azo so ayeke mbilimbili pëpe si lege azi na ala ti wara fini ti lakue lakue. Bible amû maboko nga na lo ti bâ so zo so a zingo lo na so ake ti sara ye so a fa na lo ayeke ‘kui’ atâa so ‘ngu ti wasiokpari so asi na ngu ngbangbo oko.’ (És. 65:20). Storrs ayeke lani na Brooklyn na New York, na lo sigigi na mbeni mbeti so a iri ni Gingo nda ti atënë ti Bible nzoni (Ang.).

16. Nyen la asara si Awamandango Bible ayeke nde na aChrétien ti wataka?

¹⁶ Bible amû maboko na Russell ti bâ so ngoi alingbi awe ti tene a fa nzoni tënë na ndo kue. Ni la na ngu 1879, lo to nda ti sigigi na Le Phare de la Tour de Sion et Messager de la Présence de Christ, so a hinga ni fadeso tongana Tour ti Ba ndo Afa Tene ti Royaume ti Jéhovah. Kozoni na ngoi ni so, gi kete wungo ti azo si ahinga tâ tënë na ndo ti beku ti azo; me na ngoi ni so, agroupe ti Awamandango Bible na yâ ti akodoro mingi ayeke wara lani Tour ti Ba ndo nga ayeke manda ni. Ye so asara si Awamandango Bible ayeke nde na aChrétien ti wataka ayeke so ala mä na bê so gi kete wungo ti azo si ayeke gue na yayu, na azo kutu na kutu ayeke wara mbeni fini so alingbi kue na ndo ti sese.

17. Na lege wa tâ hingango ye awu lani?

¹⁷ Ngoi ti “nda ni” so a sara tënë ni kozoni awe ato nda ni na ngu 1914. Tâ hingango ye na ndo ti beku ti azo awu lani mingi na ngoi ni so? (Dan. 12:4). Na ngu 1913, a zia adiskur ti Russell na lê ti ambeti-sango 2 000 na azo 15 000 000 adiko ni. Na hunzingo ti ngu 1914, azo ahon 9 000 000 na yâ ti akodoro mingi abâ “Photo Drame de la Création”, mbeni limon so afa afoto ti aye so ayeke si ande na ngoi ti Komandema ti Christ ti Ngu Saki Oko. Ti londo na ngu 1918 ti si na ngu 1925, na ayanga ti kodoro ahon 30, awakua ti Jéhovah amû na ndo ti sese kue diskur so li ti tënë ni ayeke: “Azo kutu na kutu so ayeke fadeso na fini ayeke kui ande pëpe,” so afa beku ti fini ti lakue lakue na ndo ti sese. Na ngu 1934, aTémoin ti Jéhovah abâ lani so a yeke nzoni azo so ayeke na beku ti fini ti lakue lakue na ndo ti sese awara batême. Gbungo nda ti ye so asara si ala yapu mingi ti fa nzoni tënë ti Royaume. Laso, beku ti fini ti lakue lakue na ndo ti sese asara si azo kutu na kutu ayeke kiri singila mingi na Jéhovah.

“Liberté ti gloire” ayeke ga!

18, 19. Esaïe 65:21-25 afa kozoni awe so fini ti azo ayeke duti ande tongana nyen?

¹⁸ Yingo ti Nzapa apusu prophète Esaïe ti sû tënë na ndo ti fini so azo ti Jéhovah ayeke wara ande na ndo ti sese. (Diko Esaïe 65:21-25.) A lingbi ti tene so ambeni keke so ayeke lani dä na ngoi so Esaïe asû atënë so a sara angu 2 700 awe ayeke nga dä laso. Tara ti bâ so mo yeke na fini a sara angu mingi tongaso, mo ngbâ ngangu nga mo yeke na nzoni seni!

¹⁹ Ahon ti duti na fini gi teti kete ngoi na ti kui, zo alingbi ti ngbâ na fini teti lakue lakue, lege ayeke zi na lo ti sara ada, ayaka nga ti manda aye. Gbu li na ndo ti songo so mo lingbi ande ti lë na azo. Kpengba songo so mo lë na azo ayeke ngbâ ande ti kpengba teti lakue lakue. So tâ “liberté ti gloire” si “amolenge ti Nzapa” ayeke wara ni ande na ndo ti sese!​—aRom. 8:21.

[Kete tënë na gbe ni]

Mo lingbi ti fa nda ni?

• Tongana nyen a honde beku ti fini ti lakue lakue na ndo ti sese na azo?

• Na yâ ti angu 1600, ye wa ambeni wagingo nda ti Bible agbu nda ni?

• Na lege wa tâ beku ti azo asigigi polele na ngoi so ngu 1914 aga nduru ti si?

• Na lege wa hingango ye na ndo ti beku ti fini na ndo ti sese awu?