Ambeni évangile nde ayeke dä so afa ambeni tënë so Bible afa pëpe na ndo ti Jésus?
“SO YE ape! A yeke son ande bê ti azo mingi.” “Ye so akiri azi lê ti e na ndo ti akozo Chrétien.” Atënë so ayeke ti ambeni wandara so tere ti ala anzere ti wara “Évangile ti Judas,” so ayeke mbeni mbeti so a girisa a sara ngu 1600 na ndo ni tongaso (so a fa foto ni na nduzu ge).
Azo mingi aye fadeso ti diko mara ti ambeti ni so. Ambeni atene so ambeti ni so azi lê ti ala na ndo ti ambeni kota ye so asi na yâ ti fini ti Jésus nga na ndo ti afango ye ti lo, so a honde ni a sara ngu mingi. Me ambeti ni so ayeke nyen? Ala lingbi biani ti fa na e ambeni tâ ye so asi na yâ ti fini ti Jésus nga na ti akozo Chrétien so e wara ni pëpe na yâ ti Bible?
A-Évangile osio ti yâ ti Bible na ati so ayeke na yâ ni pëpe
Ti londo na ngu 41 ti si na ngu 98, Matthieu, Marc, Luc na Jean asû na mbeti “mbaï ti Jésus Christ”. (Matthieu 1:1). Na ambeni ngoi, a iri ambaï ni so aÉvangile, so ndani aye ti tene “nzoni tënë” na ndo ti Jésus Christ.—Marc 1:1.
Atâa so peut-être gbâ ti atënë ayeke dä na ndo ti Jésus so a sû ni sungo na mbeti wala so a tene ni tenengo na yanga, gi aÉvangile osio so la si azo atene a londo na Nzapa, na gi ala la si alingbi ti duti na yâ ti Bible. Senge pëpe, ngbanga ti so aÉvangile so la afa “tâ tënë ti aye” so asi na yâ ti fini ti Jésus na tango so lo yeke na ndo ti sese ge nga na ndo ti afango ye ti lo (Luc 1:1-4; Kusala 1:1, 2; 2 Timothée 3:16, 17). Nga, tongana a mû angbene mbage ti Mbeti ti Nzapa kue kue kue so aChrétien asû ândö na yanga ti Grec, a yeke wara lakue aÉvangile osio so dä. Ye so afa so ala yeke biani ti Bible, na zo oko ti dë kite na ni ayeke dä pëpe.
Me, tongana angoi ahon, ambeni mbeti nde abâ gigi so azo airi ni nga a-évangile.
Nduru na ngu 200 ti ngoi ti e, na yâ ti mbeni mbeti ti lo, Irénée ti Lyon atënë so azo so adö lege ti tâ vorongo azia asigigi na “gbâ ti ambeti so atënë ni ague nde mingi na ti Bible.” Na popo ni a yeke wara a-évangile so “ala wani la aba yâ ti atënë ni ti buba na li ti azo so ahinga ndo ape.” Ye so asara si na nda ni azo abâ ambeti ni so tongana ambeni sioni ye so a lingbi zo adiko ni pëpe na nga agi ti duti na ni na da ti lo pëpe.
Ye oko, abua ti tango ni kâ nga na ambeni zo so ayeke sara ka acopie ni asara kue ti tene ambeti so agirisa biaku biaku pëpe. Na yâ ti angu 1800 ti ngoi ti e, azo mingi asara nzara ti dikongo ambeti ni so, na gbâ ti li ti ala asû atënë na ndo ni, so andu nga ambeni évangile ni so. Laso e yeke wara ambeti ni so na ayanga ti kodoro so azo mingi ayeke tene ni.
A-évangile so ayeke nde na ati Bible afa tâ tënë pëpe na ndo ti Jésus
A-évangile so ayeke nde na ati Bible agboto lê mingi na ndo ti azo so Bible asara tënë ti ala mingi pëpe wala oko pëpe. Ala sara nga tënë ti ambeni ye so asi na Jésus na kete ti lo, so kite ayeke na ndo ni. Zia e bâ ambeni tapande ni.
◼ Évangile so a tene Jacques la asû ni, so a iri ni nga “dungo Marie,” afa tongana nyen la si a dü Marie, asara nga tënë na ndo ti ngoi so lo ngbâ molenge nga na ndo ti mariage ti lo na Joseph. Azo atene so atënë ti yâ ti mbeti ni so ayeke tâ ye pëpe. Tënë ti ala ni ayeke na lege ni ngbanga ti so évangile ni so aye ti fa so lâ oko Marie ahinga koli ape, na a yeke ti mû gonda na lo mingi.—Matthieu 1:24, 25; 13:55, 56.
◼ Évangile ti Thomas so asara tënë na ndo ti Jésus na ngoi so lo de lani molenge asara tënë mingi na ndo ti Jésus na tango so lo yeke na ngu 5 ti si na 12. A tene so lo sara aye ti kpene mingi. (Diko Jean 2:11.) A fa Jésus tongana mbeni molenge ti yâ ti li, so kete ye lo sara ngonzo, na so lo yeke sara ye ti mbana na azo. A fa lo tongana zo so ayeke mû pouvoir ti lo ti sara na sioni na awafango mbeti na lo, na avoizin nga na ambeni molenge. A tene so lo hule ambeni mbage ti tere ti ala, lo sara si ambeni aga awaziba, na même lo fâ ambeni.
◼ Ambeni évangile ni nga, na tapande “Évangile ti Pierre,” asara tënë ti ngbanga so a fâ na ndo ti Jésus, kuâ ti lo nga na zingongo ti lo na kuâ. Ambeni nde, tongana “Kusala ti Pilate,” so ayeke mbeni mbage ti “Évangile ti Nicodème,” asara tënë mingi ti azo so ayeke lani na ngoi ni so. Teti so atënë ti yâ ni ayeke gi mvene nga ambeni zo ti yâ ni ayeke atâ zo pëpe, zo alingbi ti zia bê ti lo na ambeti ni so pëpe. “Évangile ti Pierre” agi ti zi tënë na li ti Ponce Pilate na ti fa zingongo ti Jésus na mbeni lege so ahon gbungo li ti zo ngangu.
A-évangile ni so ague yongoro na tâ vorongo ti aChrétien
Na décembre 1945, nduru na Nag Hammadi, so ayeke na banga ti Égypte, ambeni zo ti kodoro ni awara ambeni ngbene mbeti 13 tongaso ti yâ ti angu 300 ti ngoi ti e, na so a wara na yâ ni molongo ti ambeni bungbi ti atënë 52. Ambeti ni so ayeke lani ti ambeni bungbi ti azo so ayeke sara nzapa so a iri ni Gnosticisme. A yeke wara aye nde nde dä. A mû aye ti vorongo ti apaïen, a tingbi ni na ti aGrec, na ti azo so asara nzapa ti Judaïsme nga na ti aChrétien. Bungbi so abuba yâ ti li ti ambeni zo so a tene ani yeke aChrétien ti tango ni kâ.—1 Timothée 6:20, 21.
“Évangile ti Thomas,” “Évangile ti Philippe” na “Évangile ti tâ tënë,” so a wara ni na yâ ti ambeti ti Nag Hammadi, afa atënë nde nde ti ndima ti azo ti Gnosticisme so mo bâ mo tene Jésus la atene ni. “Évangile ti Judas,” so a wara ni ade ti ninga pëpe, ayeke nga na popo ti mara ti ambeti ni so. Na yâ ni, a fa Judas a tene gi oko bazengele so la si ahinga ye nzoni mingi na ndo ti Jésus. Mbeni zo so amanda mbeti so atene so mbeti ni so afa Jésus tongana “zo so afa ndara na hingango ye, me pëpe tongana mbeni sauveur so akui ndali ti siokpari ti azo kue.” Ti aÉvangile osio ti yâ ti Bible, ala fa ti ala so Jésus amû fini ti lo na sandaga ndali ti siokpari ti azo kue (Matthieu 20:28; 26:28; 1 Jean 2:1, 2). Biani, mara ti ambeti ni so, so afa gi atënë ti ndima kirikiri, aye gi ti sara si mabe ti azo atï, me pëpe ti kpengba ni.—Kusala 20:30.
Gi aÉvangile osio ti yâ ti Bible la afa ti ala tâ tënë
Tongana e gi yâ ti aÉvangile ni so nzoni, a fa so a yeke gi tënë ti mvene. Nga tongana e zia ni na tere ti aÉvangile osio ti yâ ti Bible, a fa so atënë ti ala ni alondo na Nzapa oko pëpe (2 Timothée 1:13). So azo ni abâ lê ti Jésus na ti abazengele ti lo lâ oko pëpe so, mbeni tënë so ala tene Bible ahonde ni na ndo ti Jésus nga na akozo Chrétien ayeke ti lo dä pëpe. Nde na so, gi atënë ti mvene la ayeke na yâ ti ambeti ti ala ni, so ala wani la asigigi na ni na so ayeke tâ ye pëpe, atënë so alingbi ti mû maboko na azo pëpe ti hinga Jésus nga na afango ye ti lo.—1 Timothée 4:1, 2.
Me ti Matthieu na Jean, ala yeke lani na popo ti abazengele 12 ni; Marc ayeke ti lo lani kamarade ti Pierre, na Luc ayeke lani kamarade ti Paul. Ala kue asû aÉvangile ti ala na gbe ti yingo ti Nzapa (2 Timothée 3:14-17). A yeke ndani la si aÉvangile osio so ayeke na atënë kue so a lingbi zo adiko ni si lo mä na bê so “Jésus ayeke Christ, Molenge ti Nzapa”.—Jean 20:31.
[Foto na lembeti 18]
Kenneth Garrett/National Geographic Stock