‘Tongana a gbu mo na ngangu ti sala mbeni ye’

“MO! ZIA kua ti mo so, ga ge mo yô na mbi ye so.” Ti mo, mbeni Juif ti ngoi ti Jésus so ayeke na kua mingi ayeke sala ye tongana nyen tongana mbeni turugu ti Rome atene na lo tongaso? Na yâ Fango ye ti lo na ndo ti Hoto, Jésus amû wango so: “Tongana mbeni zo so ayeke na ngangu ti komande agbu mo na ngangu ti tambela kilomètre oko, gue na lo kilomètre use.” (Matthieu 5:41, NW ). Awamango Jésus agbu nda ti wango so tongana nyen? Na a ye ti tene nyen teti e laso?

Ti wara akiringo tënë ni, a lingbi e hinga ye na ndo kua so a yeke gbu zo dä na ngangu na ngoi ti giriri. A yeke mbeni ye so azo ti Israël na ngoi ti Jésus ahinga ni nzoni mingi.

Kua so a gbu zo dä na ngangu

Mbaï ti kua so a gbu zo dä na ngangu (wala kua ti ngangu) ato nda ni na Proche-Orient na yâ ti ngu 1700 kozoni na ngoi ti e. Ambeni mbeti ti akota zo ti Alalakh, mbeni ngbele gbata na Syrie, asala tënë ti mbeni bungbi ti azo ti salango akua ti ngangu so ngorogbia agbu ala na ngangu ti sala kua ti lo. Na Ougarit, mbeni gbata ti Syrie so ayeke na yanga ti kota ngu, a zia lani azo so ayeke loué sese ti dë na yaka na tele ti akua ti ngangu. A lingbi ti zi ala gi tongana gbia amû yanga ti sala ni.

Biani, a yeke zia lani na tele ti akua ti ngangu azo so a gbu ala na ngbâa wala a hon kodoro ti ala na ngangu. Azo ti Egypte so ayeke mû akua ti ngangu na azo agbu azo ti Israël ti ga angbâa ti ala na ti gboto brique na ala. Na pekoni, azo ti Israël agbu azo ti Canaan so ayeke na Sese ti Zendo ti ga angbâa so ayeke sala akua ti ngangu. Ala sala tongaso juska na ngoi ti David nga na ti Salomon.​—Exode 1:13, 14; 2 Samuel 12:31; 1 aGbia 9:20, 21.

Tongana azo ti Israël ahunda ti wara gbia, Samuel afa na ala ye so gbia ni ayeke hunda na ala. Lo yeke zia ala lani na tele ti kua ti apuse ti mbarata na ti awakpengo na mbarata, kua ti fango yaka na ti kongo le-kobe, kua ti lekengo agbakuru ti bira nga na ambeni ye tongaso (1 Samuel 8:4-17). Ye oko, na ngoi ti lekengo temple ti Jéhovah, ngoi so a zia awande na tele ti angangu kua ti ngbâa, “Salomon akamata amolenge ti Israël pëpe ti ga azo ti kusala, me ala yeke aturugu, azo ti komande ti lo, amokonzi ti lo, acapitaine ti lo, azo ti komande apuse ti mbarata ti lo, na azo ti mbarata ti lo.”​—1 aGbia 9:22.

Ti azo ti Israël so a zia ala na kua ti lekengo ada, 1 aGbia 5:13, 14 atene: “Gbia Salomon akamata azo ti sala kusala teti lo na popo ti azo ti Israël kue, na wungo ti ala ayeke [saki] bale-ota. Na lo to ala na Liban, azo [saki] bale-oko ague teti nze oko, na nda ni, a changé ala; ala sala nze oko na Liban, na ala kiri ala sala nze use na kodoro ti ala mveni.” Mbeni wandara atene: “Kite alingbi ti duti dä pëpe so agbia ti Israël na ti Juda abâ akua ti ngangu tongana mbeni lege ti tene azo asala kua ti lekengo ada nga na ti yaka ti ala sân ti tene ala futa mbeni ye.”

Na ngoi ti Salomon kungba so a zia na ndo ti azo ni ane mingi. Teti so ye ni ayeke tongaso, tongana Roboam atara ti zia mbeni kungba ni na ndo ni, azo ti Israël kue alondo ti ke ni na ala bo lo so lo yeke bâ ndo na ndo ti akua ti ngangu ni si lo kui (1 aGbia 12:12-18). Ye oko, ngobo ti salango ye so angbâ lani. Asa, âta ti Roboam, agbu azo ti Juda na ngangu ti leke gbata ti Guéba na Mitspa, lo “zia mbeni zo pëpe,” so ti tene lo hiri azo kue.​—1 aGbia 15:22.

Na gbe ti komandema ti Rome

Fango ye na ndo ti Hoto afa so na ngoi ti Jésus aJuif ahinga nzoni mingi so ngoi na ngoi a lingbi ti ‘gbu mbeni zo na ngangu’ ti sala mbeni kua. Tënë ag·ga·reuʹo na yanga ti Grec, gunda ni aluti na ndo kusala ti azo ti Perse so a yeke tokua ala lani ti gue na alettre wala ambeni mbeti. A mû yanga na ala ti gbu na ngangu akoli, ambarata na amangboko wala ambeni ye so a hunda ti gue na atokua ti ala hio.

Na ngoi ti Jésus, Israël ayeke na gbe ti komandema ti Rome so ayeda lani na ngobo ti salango ye so. Na yâ ti akete kodoro ni so ayeke na mbage ti Tö, na ndo ti alampo so a hunda na ala, a lingbi ti gbu azo ni na ngangu ti sala mbeni kua so a yeke sala ni lakue wala mbeni kua so ala ku tele ti ala na ni pëpe. Mara ti akua tongaso alingbi ti duti ye so azo ni aye pëpe. Na ndo ni, gbungo na ngangu anyama nga na azo so ayeke kpe na apuse ti yô na aye ti Letäa ayeke mbeni ye so amû ndo. Wasungo mbaï Michael Rostovtzeff atene so akota zo ti kodoro ni “asala ngangu ti lu ndia nga ti leke si kode ni so atambela nzoni, me gbä. Teti tongana ye ni angbâ ti gue tongaso, aye ti sioni ayeke si ande biani na pekoni. Akota komanda asigigi na andia na peko ti tele ti sala kue ti kanga lege na komandengo azo na ngangu nga na pasi so a yeke sala na ala na lege ti akua ti ngangu. . . . Me azo angbâ lani ti bâ pasi na gbe ti salango ye so.”

Mbeni wandara so ayeke zo ti Grèce atene: “A lingbi ti gbu gi mbeni zo na ngangu ti yô kungba ti aturugu ti zia na mbeni ndo, wala ti sala kua kue so azo ti Rome ni aye ti tene lo sala.” A yeke mara ti ye so asi na Simon, zo ti Cyrène, so aturugu ti Rome ‘agbu lo na ngangu’ ti yô keke ti pasi ti Jésus.​—Matthieu 27:32, Fini Mbuki, 2001.

Ambeti so arabbin asû asala nga tënë na ndo gbungo azo na ngangu ti sala akua so ala ye ni pëpe. Na tapande, a gbu mbeni rabbin na ngangu ti gue na afleur so afun pendere na yâ ti mbeni yangbo ti gbia. A lingbi ti mû azo ti kua na tïtî apatron ti ala na ti zia ala na tele ti ambeni kua nde, me a yeke gi apatron ni si ayeke futa azo ti kua so. A lingbi ti gbu anyama tongana alele na abagara na ngangu. Na même tongana a kiri na ala, peut-être anyama ni alingbi ti sala kua mbeni pëpe. Mo lingbi ti hinga ngbanga ti nyen azo ni ayeke bâ lani gbungo aye ti ala wala anyama ti ala teti kete ngoi tongana mungo ni biani biani. Ni la, mbeni mato ti aJuif atene: “Angareia [gbungo ye teti kua ti ngangu] ayeke tongana kuâ.” Mbeni wasungo mbaï atene: “Mbeni kete kodoro alingbi ti ga yangbato ndali ti gbungo abagara teti angareia ahon ti mû anyama so a leke ala ti yô na akungba.”

Mo lingbi ti bâ tongana nyen bê ti azo ake mara ti akua ni so, ngbanga ti so mingi ni, a hunda ni na ala na baba nga na lege ni pëpe. Na bango kengo ndo so lani ala ke na akota zo ti aGentil so akomande ala, aJuif ayeke na ngonzo na bê nga na kamene tongana a gbu ala na ngangu ti sala angangu kua ti songo bê tongaso. Mbeni ndia ayeke dä pëpe so afa tâ mbilimbili kilomètre so a lingbi ti gbu mbeni wakodoro na ngangu ti yô kungba ti gue na ni dä. A lingbi ti tene so mingi ti azo aye pëpe ti gue ayo ahon ti so ndia ahunda.

Ye oko, a yeke ye so Jésus ayeke sala tënë ni tongana lo tene: “Tongana mbeni zo so ayeke na ngangu ti komande agbu mo na ngangu ti tambela kilomètre oko, gue na lo kilomètre use.” (Matthieu 5:41, NW ). Na mango tënë so, ambeni zo alingbi ti tene na bê ti ala so li ti Jésus ayeke nzoni pëpe. Lo ye ti tene nyen mbilimbili?

Lege so aChrétien ayeke sala na ye

Jésus aye gi ti tene na awamango lo so tongana mbeni zo so ayeke na ngangu ti komande agbu ala na ngangu ti sala mbeni kua so ayeke na lege ni, a lingbi ala sala ni na bê ti ala kue nga na ngonzo na bê pëpe. Na lege so, ala yeke “mû na César ye so ayeke ti César” nga ala girisa pëpe kungba ti ala ti “mû na Nzapa ye so ayeke ti Nzapa.”​—Marc 12:17.a

Na ndo ni, bazengele Paul awa aChrétien: “A lingbi azo kue amä yanga ti azo so akomande ala; teti yanga-ti-komande kue alondo na Nzapa; na Nzapa azia azo ti komande na ndo ti ala. Tongaso zo so ake yanga-ti-komande, [lo ke ye so Nzapa aleke ni, FM 01] . . . tongana mo sala sioni, zia mbito asala mo; teti lo yô épée senge pëpe.”​—aRomain 13:1-4.

Jésus na Paul ayeda na droit so mbeni gbia wala ngorogbia ayeke na ni ti se azo so ake aye so ala hunda. Mara ti sengo ndo wa? Épictète, wasenda-ndara ti Grèce so aduti na fini na ngu 55 ti si na ngu 135, amû mbeni kiringo tënë ni: “Tongana mbeni turugu afa na mo mbeni mbeti so mo ku tele ti mo na ni pëpe so amû yanga na lo ti mû molenge ti lele ti mo, zia lo hon na lo. Sala kpengba-li pëpe, kasa ndo na gbe ti go ti mo pëpe, tongaso pëpe a yeke pika mo nga mo yeke wara lele ti mo ni pëpe.”

Ye oko, na ngoi ti giriri nga laso, na ambeni ngoi aChrétien ayeke bâ so yingo-ti-hinga ti ala amû lege na ala pëpe ti sala ye so ngorogbia ahunda. Ngoi na ngoi aye ti pekoni ayeke sioni mingi. A fâ lani ngbanga ti kuâ na li ti ambeni Chrétien. Ambeni asala ngu mingi na da ti kanga ndali ti so ala ke ti sala akua so ala bâ ni tongana dutingo nde pëpe na sese so (Esaïe 2:4; Jean 17:16; 18:36). Na ambeni ngoi, aChrétien ayeke bâ so ala lingbi ti yeda na aye so a hunda na ala ti sala. Na tapande, yingo-ti-hinga ti ambeni Chrétien ayeke mû lege na ala ti sala akua so andu aye ti aturugu pëpe nga so ayeke teti nzoni ti azo kue na gbe ti mbeni kota zo so lo yeke turugu pëpe. A lingbi ti duti akua tongana mungo maboko na ambakoro wala na awazin, dutingo azo ti mingongo wâ, zingo azende na yanga ti ngu, salango kua na yâ ti aparc, agbako, ada ti batango ambeti nga na ambeni ye tongaso, tongana ti so a yeke sala na kodoro ti Italie.

Aye so ayeke na yâ ti ambeni kodoro ayeke nde na ti ambeni kodoro. Ni la, Chrétien oko oko alingbi ti mä yingo-ti-hinga ti lo so Bible afa lege na ni tongana a ndu tënë ti yengo dä ti sala aye so a hunda wala pëpe.

Ti gue kilomètre use

Kpengba-ndia so Jésus afa, so andu dutingo ndulu ti sala aye so a hunda na so ayeke na lege ni, angbâ gi pëpe na aye so ngorogbia ahunda, me andu nga songo ti e ti lâ oko oko na ambeni zo. Na tapande, a lingbi ti si so mbeni zo ti kodoro ahunda na mo ti sala mbeni ye so mo ye ni pëpe me so ague nde pëpe na ndia ti Nzapa. Mo yeke sala ye tongana nyen? Mo lingbi ti sala ngonzo teti so aye so a hunda na mo ayeke mû ngoi ti mo nga ngangu ti mo ayeke hunzi. Ye ti pekoni alingbi ti duti ande sioni. Na mbage, tongana mo yeda na bê use, mo yeke duti na siriri ti bê pëpe. Yorö ni ayeke nyen? Sala tongana ti so Jésus afa: Gue kilomètre use. Sala gi pëpe ye so a hunda na mo, sala ni ahon ti so a hunda na mo nga sala ni na bê oko. Na salango tongaso, mo yeke bâ ande so mo yeke pëpe zo ti kua ti azo, me mo mveni mo yeke fa lege na tele ti mo.

Mbeni wasungo mbeti atene: “Na yâ fini ti ala kue, mingi ti azo ayeke sala gi ye so a gbu ala dä na ngangu. Ti mara ti azo tongaso, gigi ayeke mbeni ye so akpengba mingi nga ngangu ti ala ayeke hunzi lakue gi hunzingo. Ambeni zo ayeke sala mingi ahon ti so a hunda na ala nga ala yeke ndulu ti mû maboko na amba ti ala.” Biani, na yâ ti aye mingi a yeke na mbeni zo ti soro ti gue gi kilomètre oko so a gbu lo dä na ngangu wala ti gue kilomètre use na bê ti lo mveni. Zo so asala gi ye so a hunda na lo alingbi ti luti mingi na ndo hundango adroit ti lo. Zo so asala ahon ti so a hunda na lo alingbi ti wara futa mingi. Mo yeke mara ti zo wa? Kite ayeke dä pëpe so mo yeke wara ande ngia mingi nga mo yeke sala aye mingi tongana mo bâ akua ti mo gi pëpe tongana aye so a yeke ngbanga ti mo ti sala, me tongana aye so mo mveni mo ye ti sala.

Ka tongana mo yeke na mbeni ngangu ti komande? Biani, a yeke lege ti ndoye pëpe nga a yeke pëpe salango ye ti aChrétien ti sala kua na ngangu ti komande ti mo ti pusu azo na ngangu ti sala ye so ala ye ni pëpe. Jésus atene: “Amokonzi ti aGentil asala mokonzi na ndo ala, na akota zo ti ala akomande ala.” Me so ayeke salango ye ti Chrétien pëpe (Matthieu 20:25, 26). Atâa so salango mokonzi ngangu na ndo ti azo alingbi ti pusu ala ti sala ye, songo na popo ti azo kue ayeke duti ande nzoni mingi tongana a hunda ye na ala na nzobe nga na lege ni, nga tongana ala yeda na ni na yekiango ndo nga na nzoni bê. Biani, dutingo ndulu ti tambela kilomètre use ahon ti tambela gi kilomètre oko ayeke sala si gigi ti mo aga tâ nzoni.

[Kete tënë na gbe ni]

[Encadré na lembeti 25]

GBUNGO ZO NA NGANGU GIRIRI: SIONI TAPANDE NI

Lungo andia ti kanga lege na gbungo zo na ngangu ti sala mbeni kua afa polele so fani mingi azo ayeke gbu lani amba ti ala na ngangu ti sala akua na mbeni lege so ayeke nzoni pëpe. Na ngu 118 kozoni na ngoi ti e, Ptolémée Évergète II ti Egypte asigigi na mbeni mbela so akanga lege na akota zo ti kodoro ni “ti gbu azo na ngangu ti sala akua ti ala, wala ti gbu abagara ti azo na ngangu (aggareuein) ti sala na ye ti bê ti ala.” Nga, “atâa nda ti ye ni ayeke so wa . . . zo oko pëpe alingbi ande ti gbu abateau na ngangu ti sala na kua ti bê ti lo.” Na yâ ti mbeni mbeti so a sû ni na ngu 49 ti ngoi ti e na yâ ti mbeni Temple na Egypte, komanda ti Rome Vergilius Capiton ayeda so aturugu ayeke gbu aye na ngangu gi na li ti ala, nga lo lu ndia so “zo oko pëpe alingbi ande ti mû wala ti gbu . . . mbeni ye na ngangu tongana mbi sû mbeti mbi mû na zo ni pëpe.”

[Foto na lembeti 24]

A gbu lani Simon zo ti Cyrène na ngangu ti sala mbeni kua

[Foto na lembeti 26]

A-Témoin mingi aninga na da ti kanga teti so ala bata dutingo ti ala ti Chrétien