Sese ti e ayeke ngbâ ande la?

Na yâ ti ahundango tënë so ayeke na gbe ni ge, na mo, ti so wa si afa ye so ayeke si ande na ndo ti sese?

Na yâ ti kete ngoi na ndo ti sese,

(a) aye ayeke ga nzoni ahon ti kozo?

(b) aye ayeke ngbâ gi na place ni?

(c) aye ayeke ga sioni ahon ti kozo?

MO YEKE ngbâ ti bâ gigi ti kekereke na nzoni ni? Sarango tongaso ayeke sara nzoni mingi na zo. Agingo nda ti ye afa so azo so ayeke bâ gigi ti kekereke na nzoni ni ayeke manda ye nzoni nga seni ti ala ayeke nzoni. Mbeni gingo nda ti ye so a sara ni na yâ ti angu mingi afa même so akoli so ayeke bâ gigi ti kekereke na nzoni ni ayeke wara kobela ti bê hio pëpe ahon ti akoli so ayeke bâ kekereke na nzoni ni pëpe. Aye so agingo nda ti ye so afa ague oko na mbeni tënë so a tene na yâ ti Bible a sara ngu mingi awe: “Bê so ayeke na ngia ayeke yorö ti nzoni, me yingo so afâ awe asara si bio ahule.”​—aProverbe 17:22.

Ye oko, na bango aye so awagingo nda ti ye ayeke fa na ndo ti ye so ayeke ku sese ti e, azo mingi abâ so a yeke ngangu ti tene ala ngbâ ti duti na ngia nga ti bâ kekereke na nzoni ni. Zia e bâ gi ambeni ti asioni ye so a fa na yâ ti asango a tene ayeke si ande na sese ti e.

Sese ayeke buba ande?

Na ngu 2002, mbeni bungbi (l’Institut pour l’environnement de Stockholm) so azo ane ni mingi, atene so azo ake ti zia lege ti bubango aye so angoro ala ndali ti so ala ye ti wara gbâ ti nginza; ye so alingbi ti sara si “ambeni ye asi na asara si ndowa wala dê ayeke sara ahon ndo ni na ando so aye tongaso ayeke si ândö dä pëpe. A yeke sara nga si aye tongana gbako so azo na anyama kue ayeke na bezoin ni abuba.” Bungbi so akiri atene so yere amû ndo kue, azo mingi ayeke ke andia, ala yeke sara kua ahon ndo ni na aye tongana keke nga na amosoro ti gbe ti sese; ye so alingbi ti ga na “angangu kpale na peko ti tere: akpale ti aye so angoro azo, ti mango tere na popo ti ala nga ti nzoni duti.”

Na ngu 2005, Bendo ti Gigi afa peko ti mbeni gingo nda ti ye so a sara ni na ndo ti sese kue na yâ ti ngu osio na ndo ti aye so angoro zo. Awagingo nda ti ye so wungo ti ala ahon 1 360 na so alondo na yâ ti akodoro 95 amû mbage na yâ ti kota gingo nda ti ye so. Ti fa angangu kpale so azo alingbi ti wara, ala tene: “Akua so azo ayeke sara ayeke sara ngangu mingi na ndo ti nzoni tambela ti aye na ndo ti sese. Tongaso, ti tene azo angbâ lakue ti wara aye so ayeke sara si ala ngbâ na fini, aye tongana keke wala amosoro ti gbe ti sese, a lingbi ala bâ tënë ti bubango ti aye so angoro ala na nene ni.” Ti kanga lege na aye ti vundu ti si, gingo nda ti ye so afa so a hunda ti tene “azo achangé lege so ala yeke sara na aye fadeso nga na lege so abungbi so ala zia na sese ayeke sara na ye.”

Anna Tibaijuka, kota wayinda ti mbeni bungbi ti Bendo ti Gigi (Human Settlements Programme) atene mbeni tënë so awagingo nda ti ye mingi ayeke yeda na ni. Lo tene: “Tongana e ngbâ lakue ti sara ye tongana ti so e yeke sara fadeso, aye ti ngangu ayeke ku e.”

Nda ti bango kekereke na nzoni ni

A-Témoin ti Jéhovah, so asigigi na mbeti so, ala nga kue ahinga biani so na yâ ti kete ngoi, aye ayeke changé ande mingi na ndo ti sese. Ye oko, ala hinga na bê ti ala kue so ahon ti tene aye ti ngangu so ayeke si asara si sese abuba, aye ni so ayeke mû lege ti tene azo aduti ande nzoni mingi ahon ti kozo na ndo ti sese kekereke. Ala yeke bâ gigi ti kekereke na nzoni ni ngbanga ti nyen? Ndali ti so ala zia bê ti ala kue na azendo so ayeke na yâ ti Mbeti ti Nzapa, Bible. Bâ ye so mbeni oko ti azendo so atene: “A ngbâ kete, na fade azo ti sioni ayeke mbeni pëpe; fade mo bâ ndo so ala duti dä, na ala yeke mbeni pëpe. Me azo so ayeke na tâ be-ti-molenge, fade sese ni aga ye ti héritier ti ala, fade ala wara ngia na yâ siriri so awu mingi.”​—Psaume 37:10, 11.

Beku so ayeke gi mbeni senge tënë ti bango-li? Kozo ti kiri tënë na hundango tënë so, gbu li na ndo ti tënë so: Bible asara tënë angu saki mingi kozoni awe na ndo ti mingi ti aye so ayeke buba sese ti e laso nga na ndo ti angangu kpale so azo ayeke wara. E hunda na mo ti diko aversê so a zia na yâ ti article ti peko, na ti haka atënë ti yâ ni na aye so ayeke si na ndo ti sese fadeso. Na ngoi so mo yeke sara ni, mo yeke kiri ti mä na bê mingi ahon ti kozo so Bible alingbi ti fa kozoni aye na aye ni so ayeke si biani.